8сынып. Күні:11.02.2016ж.
Сабақтын тақырыбы: Тыныс алу мұшелерінің аурулары және аурудың алдын алу.
Сабақтың мақсаты:1.Оқушыларды тыныс алу мұшелерінің аурулары және аурудың алдын алу туралы түсініктер беру.
2. Ойлау,материалдарды меңгеру,есте сақтау қабілетін дамыту.
3. Оқушыларды адамгершілікке, тыныс алу гигиенасын сақтауға баулу.
Сабақтың түрі: жаңа сабақ.
Сабақтың әдісі: эврикалық сұбхат,трек-сызбамен талдау.
Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология
Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақ өту.
ІІІ. Бекіту.
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру.
VІ. Бағалау.
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.
Тыныс алу мүшелерінің ауруларына тұмаудан баска — ауатамыр мен өкпенін қабынуы, тыныс демікпесі, туберкулез және т.б. жатады.
Өкпенің қабынуы — аурудың кең тарағаң түрі. Организмге ауру, тудыратын микробтар түскенде және суық тигенде, өкпе кабынады. Өкпе кабынғанда дене қызуы 39,4-40 градуска дейін көтеріледі, жөтел пайда болады, бүйірі шаншиды. Адам жөтел-генде, түшкіргенде шаншу күшейеді, жиі-жиі тыныс алып, ентігеді. Мүндайда адамның екі беті қызарып, несептің түсі сарғыштанып, аз бөлінеді.
Ауатамырдың қабынуы баяу басталады, оның белгілері бірден сезіле қоймайды. Наукас сирек жөтеледі, қақырық көкшіл тартады, аздап дененің қызуы кетеріледі. Ауру өршіп, ұзақда созылуы да мүмкін.
Тыныс демкпесімен ауырған адамның тыныс алуы қиындайды. Бұл — булықтыратын ұстамалы ауру. Аурудың пайда болуына шаң-тозаң, малдың жүні, шөп, гүл және т.б. иісі және көңіл-күйдің езгеруі де әсер етеді. Негізінен, тыныс демікпесі тұқым қуалайды. Бұл ауруға шалдыққан балалар ашуланшақ келеді, денесіне есекжем, теміреткі, бертпе шығады. Ауру ұстағанда — өкпенін шырышты қабықшасы ісініп, ауатамырлардың түтікшелерін бітейді, тамырлары білеуленеді.. Демікпеден сақтану үшін организмді шынықтырып, тыныс тынысы тарылады, наукас булығып, сырылдап дем алады, беті көгеріп, күре алу жаттығуларымен шұғылданып, еңбек пен демалысты дұрыс ұйымдастыру құжет. 1—2 метрге дейін сілекейімен шашырап, микробы ауаны ластайды. Cay адам тыныс алганда, бұл микроб мұрын қуысына енеді де, сол арқылы өкпеге түсіп, оны зақымдайды. Науқас адам әуелі аздап жөтеледі де, одан соң қаны азайып, жүдейді, тамаққа тәбеті шаппай, ұйықтағанда терлей береді. Дене кызуы кешке карай 37—37,5 градусқа дейін көтеріледі. Туберкулез таяқшасы наукастың ас ішетін ыдысынан, сүлгісінен, тесек орнынан да жүғады. Таяқшаның ауру туғызуы сау адамның организміне байланысты. Егер микробқа қарсы күресетін күш, яғни иммунитет пайда болса, онда оның әрекетінен денсаулық бүзылмайды. Науқас адам жөтелгенде, түшкіргенде аузын және мұрнын қол орамалмен жауып, микробтын ауаға таралуына жол бермеуі кажет. Ауруды дәрігер ғана емдей алады.
Мұрын арқылы демалудың маңызы ерекше. Мұрын қуыс-ында толып жатқан қалташықтар бар. Олар ауаны жылытады. Суық күндері салқын тиіп ауырудан сақтайды. Мұрынмен тыныс алу —- тісті бүзылудан сақтайды. Өндірістерде лас ауаны тазарту үшін желдеткіштер, шаң-тозаң ұстағыштар орнатылса, ал үйдегі шаң-тозанды сулы шүберекпен сүртіп отыру керек.Темекі тартудың тыныс алу мүшелеріне әсері. Темекінін түтінінде ете улы зат — никотин бар. Темекі түтшнің ішінде улы газ, шаң және күйе болады. Күніне 20 тал темекі тартатын адам 90 миллиграмм шамасында никотин жұтады. Алғашқы рет темекі тартканда — адам уланады: басы айналады, жүрегі кағады, құсады, қол-аяғы дірілдейді. Темекі тыныс алу мүшелерінін бәріне зиянды өсер етеді. Никотин тыныс алу жолдарының шырышты қабығын тітіркенді, қабындырады , қорғаныш қабілеті нашарлаған шырышты қабық аркылы ауру туғызатын микробтар еркін өтеді. Сондықтан темекі тартатын адамдар суық тию және т.б. аурулармен жиі ауырады. Никотин қан тамырларын тарылтады. Өкпе обырымен ауырғандардың 97%-ы темекі тартушылар. Себебі, темекіні ұзақ уакыт тарткандыктан, жара пайда болады.
ІІІ. Тест жұмысы.
. Оттегі өкпеден ұлпа, мүшелерге не түрінде тасылады?
А) газ түрінде. В) Қанда еріген түрінде. С) Гемоглобинмен байланысып, оксигемоглобин түрінде. D) Ерімеген күйде.
2. Дыбысты сөз шығу үшін не қатысады?
А) Дыбыс сіңірі, көмейүсті, дыбыс саңылауы. В) Дыбыс сіңірі, кеңірірдек дыбыс саңылауы. С) Көмейүсті, көмей, жұтқыншақ, кеңірдек.
D) Дыбыс сіңірі, дыбыс саңылауы, өкпе.
3 Өкпе мен ұппадағы газ алмасу неге байланысты?
А) Диффузия заңына. В) СО2 мен О2 концентрациясы бірдей.
С) Қысым айырмасына D) Өздігінен.
4. Тыныс алу қозғалысына қатысатын бұлшық ет? A) Диафрагма.
В) Иык бұлшық еті. С) Үлкен кеуде бұлшық еті.D) Құрсақ бұлшық еті.
5. Тыныс алғандағы ауа кұрамының тыныс шығарғандағы ауа құрамынан айырмашылығы:
А) О2 -көп, СО2 - азырақ болуымен.B) О2 - аз, СО2 көбірек болуымен. С) Айырмашылығы жоқ. D) Тыныс алғандағы ауаның құрамында азоттың көбірек болуы
6. Ағза үшін тыныс алудың маңызы:
А) Оттегінің жасушаға тасымалдануы.
B) Органикалық қосылыстардың ыдырап, тотығуы үшін.
C) Органикалық қосылыстардың, ыдырап, қайта қалпына келу үшін. D) СО2 шығуына.
7. Өкпенің газ алмасуына қатысатыны:
А) Өкпе көпіршігі, веналық қылтамырлар. В) Бронхиолдар, өкпе көпіршігі, веналық қылтамырлар. С) Веналық қылтамырлар.
. D) Бронхиолдар, веналық қылтамырлар.
8. Жүректен өкпеге бағытталған қан? А) веналык. В) Артериялық.
C) Аралас. D) Лимфа мен веналық.
9. Тыныс алу жүйесіне кіреді;
А). Ауатамыр, өкпе, тіл, кеңірдек, мұрын қуысы.В) Ауатамыр, аңқа, көмей, көмекей. С) Кеңсірік, асқазан. өкпе, кеңірдек, ауатамыр, өкпе. D) Мұрын қуысы, аңка, кеңірдек, ауатамыр, өкпе.
10. Тыныс алу орталығынық қызметі:
А) Гормон түзеді, тыныс алу процесін қоздырады, тежелу тудырады. В) Тыныс алу процесіне қатыспайды. С) Ауамен тьіныс aлy, тыныс шығаруды реттейді.D) Тыныс алу механизмін бақылайды.
ІV. Үйге §39 оқу.
Сұрақтарға жауап беру.
1. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы дегеніміз не ?
2. Спирометр деген не ?
3. Тыныс алу қызметі мидыдың қай бөлігінде реттеледі ?
4. Тыныс алу орталығына қозу қандай репцепторлырдың әсерінен түседі?
5.Түшкіру қай уақытта пайда болады?
6.О.Ж.Ж. тыныс алу қалай, қай заттың әсерінен жүзеге асады ?
7. Суға кеткен адамның белгісі қандай,ол адамға қандай көмек көрсетуге
болады?
