Күні:3.09.2014
Сыныбы: 10
Пәні: Биология
Сабақтың тақырыбы: Заманауи цитология пәні, міндеттері және зерттеу әдістері. Цитологиялық зерттеулердің басқа биологиялық ғылымдар, медицина және ауыл шаруашылығы үшін маңызы.
Сабақтың мақсаты:
1.Білімділік. Оқушыларға жасушалардың көбею түрлері жөнінде түсінік бере отырып,оның қажеттілігін ұғындыру
2. Дамытушылық.Оқушылардың салыстыра білу, кесте толтыру, интерактивті тақтаны меңгеру және танымдылық қабілеттерін, логикалық ойлау қабілеттерін дамыта отырып, жеке тұлға қалыптастыру.
3.Тәрбиелік.Гигиеналық шараларды сақтауға тәрбиелеу
Сабақтың әдісі: сұрақ – жауап, түсіндіру, әңгімелеу, баяндау, тәжірибе.
Сабақтың түрі: лекция
Сабақтың көрнекілігі: интерактивті тақта, флипчарт.
Пәнаралық байланыс:тарих,география,экология,,химия,биология.
Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі
ІІ.Үй жұмысын текссеру.
Сұрақ жауап тәсілі арқылы.
Жаңа сабақ кезеңі
Қазіргі кезде цитологияның зерттеу тәсілдері мен әдістері әр алуан. Цитологиялық әдістерді оптикалық, цитофизикалық, ультрақұрылымды зерттеу, цитохимиялық, гистохимиялық және т.б. әдістерге топтастыруға болады. Клетка органоидтарының құрылысы, ультрақұрылымы мен функциясы жарық және электронды, қараңғы өрісті, фазалы-контрасты, поляризациялы, люминесцентті микроскопия және тағы басқа әдістер арқылы зерттеледі.
Жарық және электронды, қараңғы өрісті, фазалы-контрасты, поляризациялы, люминесцентті микроскопия әдістері фиксацияланған клеткалардың құрылысы мен ультрақұрылымын зерттеуге қолданылатын болса, дифференциалды центрифугалаудың көмегімен алынған жеке органоидтар цитохимиялық, биохимиялық, биофизикалық және т.б. әдістермен зерттеледі.
Цитологияда негізгі қолданылатын әдістердің бірі – жарық микроскопы тәсілі. Жарық микроскопия әдістерінде объект арқылы жарық шоғы өтіп, объектив линзалар жүйесіне түсіп, алғашқы сурет пайда болады да, окуляр линзаларының көмегімен ұлғаяды.
Оптикалық жүйе ретінде микроскоптың басты сипаты – шешушілік қасиеті, яғни бір-біріне жақын орналасқан екі объектіні жеке-жеке көрсету. Микроскоптың шешуші қабілеті жарық толқынның ұзындығымен есептеледі: толқынның ұзындығы неғұрлым қысқа болса, соғұрлым шешуші қабілеті жоғары. Жарық микроскопта көбінесе спектрдің көру облысындағы жарық көзі (400-700 нм) қолданылады, сондықтан бұл жағдайда микроскоптың максимальді шешуші қабілеті 200-350 нм-ден жоғарыламайды (0,2-0,35 мкм). Яғни жарық микроскопының шешуші қабілетінің соңғы деңгейі жарықты көру аймағын пайдаланғанда 0,2-0,3 мкм тең.
Қараңғы өрісті микроскопия. Қараңғы өрісте препараттарды арнайы конденсордың көмегімен қарастырады. Қараңғы өрісте бақылау кезінде объектіге жарық шоғының сәулелері түспейді, оның орнына шоқтың шеттік сәулелері қолданыс табады. Шеттік сәулелер объективке түспейді, сондықтан микроскоптың көру аумағы қараңғы болады да, шашыраңқы жарықпен көрінген объект ашық түсті болып көрінеді. Клетка препараттарында түрлі оптикалық тығыздықтағы құрылымдар болады. Жалпы қараңғы өрісте бұл құрылымдар түрлі жарықтандырулардың көмегімен анық көрінеді. Жарықтандыру кезінде жасушада жарық сәулелеріндегі шаңдарға ұқсас (Тиндаль эффектісі), өте ұсақ, кішкентай бөлшектер (0,2 мкм-нен кем) жарқырайды, шағылысқан жарық сәулесі микроскоп объективіне түседі.
Бұл әдіс тірі клеткаларды зерттеуде жиі қолданылады.
Фазалы-контрасты (фазасықарама-қарсы) микроскопия әдісі.Клетканыңкейбірбөліктеріжұқаболғанымен, бір-бірінентығыздықтары мен жарықсындырғыштықтарыменерекшеленеді, клеткалардыңосындайқасиетінефазасықарама-қарсы микроскопияәдісінегізделген. Фазалы-контрастықмикроскоптыңобъективінеарнайы пластинка қондырылған, сол пластинка арқылыжарықсәулесітербелісфазасыныңқосымшажылжуынсезеді. Суреттіқалыптастырукезіндебірфазаданемесеқарама-қарсыфазадаболатын, бірақәртүрліамплитудалысәулелерөзарақарым-қатынасқатүседі, соныңсалдарынанобъектініңашыққоютүсті контрасты суретіпайдаболады. Фазалы контрасты микроскоптыңерекшелілігі – тіріклеткаларды, боялмағанобъектілердізерттеугемүмкіндікбереді.
Интерференциялы микроскопия әдісіжарықтыңекіполярланғансәулелерініңбірі объект арқылы, ендібіреуіобъектініңқасынанөтуіненегізделген. Бұлжағдайдабіріншісәуленіңфазасыныңкешігуітуындайды. Осы сәулелердіңқабаттасуы (интерференциясы) суреттіңпайдаболуынтуғызады. Егерекіполярланғансәулелердіңекітолқыныныңаралығындағыарақашықтықтолқынұзындығыныңтолықсанынатеңболса, суретақшылөрістеқаратүстідақретіндекөрінеді, ал егер де екітолқынарасындағыарақашықтықжартылайтолқындардыңтақсанынатеңболса, суретқараңғыөрістеақшылдақретіндесуреттеледі.
Рентген сәулелерін сіңіру тәсілі. Әр түрлі заттар толқындардың белгілі бір ұзындықтарында рентген сәулелерін әр қалай сіңіреді, міне осы қасиетке рентген сәулелерін сіңіру әдісі негізделген. Спектрорентгенограмма көптеген заттар үшін белгілі. Рентген сәулелерін ұлпадан жасалған препарат арқылы өткізе отырып, сіңіру спектрі көмегімен оның химиялық құрамын анықтауға болады. Осы әдістің көмегімен микрофотографиялардан клеткадағы құрғақ заттардың құрамы анықталады. Фотосуретке түсіретін құрылымда заттың концентрациясы неғұрлым көп болса, соғұрлым эмульсия аз жарқырайды. Сіңірілуші заттың концентрациясы сол заты бар құрылымның суретінің қараюымен анықталады. Оптикалық тығыздық формуланың көмегімен есептелінеді.
Флуоресценциялық микроскопия. Тірі клеткаларды зерттеуге флуоресценциялы бояғыш заттар және флуоресценциялық микроскопия әдісі кеңінен қолданылады. Бұл әдістің негізінде кейбір заттардың ультракүлгін сәулелерінде флуоресценциялану қасиеті жатыр. Мұндай флуоресценцияны ұлпадан шығаруға болады, ол үшін ұлпа арқылы ультракүлгін сәулелерінің шоғын өткізу керек. Бұл мақсатта конденсорда жалпы жарық шоғынан көк және ультракүлгін сәулелерді бөлетін жарық фильтрі орналасқан арнайы ультракүлгінді микроскоп қолданылады. Бақылаушының көзінің алдында орналасқан басқа жарық фильтрі препарат шығаратын флуоресценция сәулелерін өткізе отырып, көк және ультракүлгін сәулелерді сіңіреді. Жарық көзі ретінде күшті ультракүлгін сәулесін бөлетін сынап шамдары және қыздыру шамдары қолданылады.
Қорытындылау кезеңі
Кесте толтыру
Үйге тапсырма беру: жазылған лекцияны оқып келу Бағалау
