11-сыныпқа биология пәніне арналған мектеп құраушысы

11 сыныпта биология пәнінен

Мектеп компонентіне арналған күнтізбелік жоспары

Тақырыбы: Адам экологиясы

Түсінік хат

Бүгінгі таңда білім беру саласын жеке тұлғаны дамытуға бағыттау,оқыту мазмұнының құрылымына жаңаша қарауды талап етеді.Күтілетін нәтижеге бағытталған жаңа білім беру жүйесі білім мазмұнын меңгеру үрдісінде оқушылардың құзыреттіліктері мен өмірлік дағдыларының қалыптасуын,оларды әлеуметтендіруді қамтамассыз етеді.

Соңғы жылдары Қазақстандағы демографиялық көрсеткіштер төмендеді,бала туу мен халықтың табиғи өсімі азайды,өлім мен аурушаңдық артты.Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымының анықтауы бойынша денсаулықты нығайту-бұл тәндік,зерделік және әлеуметтік жағдайды жақсарту арқылы жаңғырту процестерін жүзеге асыру.Жас ұрпақтың салауатты өмір салтын және экологиялық құзыреттілігін қалыптастыруда қолданбалы курс маңызды роль атқарады.

Қолданбалы курс 34 сағатқа негізделген.

Курс мақсаты:

Салауатты өмір салтын ынталандыру,ана мен баланы қорғау,нашақорлық пен темекі және ішімдік тұтынудың алдын алу,тағамның сапасын жақсарту,экологиялық мәдениеті мен құзыреттіліктерін қалыптастыру.

Соңғы он жылдықтықтарда техногенді сипаттағы зиянды заттармен биосфераның ластануы байқалады.Тірі организмдер мен адам денсаулығына ең қауіптілеріне ксенобиотиктер-радионуклеотидтер,ауыр металдар қосылыстары,органикалық қосылыстар – ДДТ,инсектоцидтер,гербицидтер,пестицидтер,дәрілік және косметикалық заттар,күкірт пен көміртегінің диоксидтері,нитраттар,нитриттер,тағамдық зиянды қоспалар және т.б.

Білім алушылардың экологиялық құзыреттілігін нәтижелі қалыптастыру, оқу-танымдық үрдісін құзыреттілік тұрғыдан ұйымдастыру курстың басты мақсаты болып табылады.

Курстың маңыздылығы

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің барлық Жолдауларында мемлекеттің мықты болуы білім мен ғылымды дамытуға байланысты екенін айтып келеді. Осы жолы да: «ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар. Бұл үшін біз не істеуіміз керек? Біріншіден, барлық дамыған елдердің сапалы бірегей білім беру жүйесі бар. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр,» деген еді [1].Курсты меңгерту барысында оқушылардың теориялық білімдерін практикада сынауға мүмкіншілік беріліп, іскерлік, ізденгіштік, еңбексүйгіш қасиеттері қалыптасады,оқушылардың танымдық және интеллектуалдық қабілеттерін дамытады,оқушының жеке қызығу мүмкіндіктерін ашады.

Курс міндеттері:

1. Оқушылардың экологиялық құзыреттілігін қалыптастыруда таным белсенділіктерін арттыру;

2. Экологиялық білім саласындағы теория мен практиканы ұштастыру;

3. Оқушылардың бірнеше бағыттағы –интеллектуалдық, адамгершілік, эстетикалық, экономикалық,экологиялық т.б білімінің,біліктілігінің,көзқарастарының интеграцияланған жүйесі ретінде қарастырылатын жеке тұлғалық көзқарастары мен құндылықтар арасында өзара байланыс;

4. Концептуалды ойлау қабілеттерін дамыту;

Оқу үдерісін ұйымдастыру

Курсқа қызығушылықтарын арттыру;диалогтік әдіс-зертеушілік әңгіме т.б

Топтық жұмыстар, ұжымдық әрекеттер арқылы ,яғни үйрену мен үйрету тек өзара белсенді әрекеттерге негізделген қарым-қатынас арқылы жүзеге асырылады.

Бағалауда қалыптастырушы бағалауды қолдану

Күтілетін нәтижелер:

1. Сабақта алған білімдерін күнделікті өмірде қолдана біледі.

2. Танымдық қабілеттері дамиды.

3. Экологиялық мәдениеттері мен құзыреттіліктері қалыптасады.

4. Қоршаған ортаға сауатты қарым-қатынас жасау дағдыларын үйренеді

Бағдарлама мазмұны

І. Қоршаған ортаның физикалық факторларының адам денсаулығына әсері. 8 сағат

Адам ағзасына физикалық факторлардың әсері.Инфрақызыл және ультракүлгін сәулелердің әсері.Электромагниттік сәулелер.Ядролық қаруды қолданудың әсері.Ағзаның жылу реттелуіне ауаның физикалық қасиеттерінің кешенді ықпалы.

Ағзаның метеотропты реакциясы.Адам ағзасына қысымның әсері.Дыбыстың адам ағзасына әсері.

ІІ. Қоршаған ортаның химиялық факторларының адам денсаулығына әсері. 12 сағат.

Ауа ластануының адам денсаулығына әсері.Көлікпен ластану.Су көздерінің химиялық ластануы.Топырақтың ластануының адамға әсері.Канцерогенді заттар.Микотоксиндер.Тыңайтқыштардан қоректену өнімдеріне түсетін компоненттер. Азық-түліктегі пестицид қалдықтары.Азық өнімдерінің ыдыстан,ораған материалдардан,инвентардан, жабдықтаудан ауысатын қоспалармен ластануы.Берік органикалық қосылыстар. Диоксиндер. Алкогольдің ағзаға әсері. Онкологиялық аурулардың алдын алу.

ІІІ. Дұрыс тамақтануды қалыптастыру дағдылары. 8 сағат

Денсаулықты жақсартуда дұрыс тамақтанудың маңызы.Тағам сапасы мен денсаулық.Тиімді тамақтанудың 12 ұстанымы.Емдік тағамдар.Емдік ашығу.Ағзадағы су теңгерімі.Судың сапасының ағзаға әсері.Адамның денсаулығын сақтауда кальций мен микроэлементтердің маңызы.Тағамдық қоспалардың зиянды әсері

IV. Сауықтырудың дәстүрлі емес әдістері. 5 сағат

Фитотерапия.Аромотерапия.Апитерапия.Ағзаны сауықтырудың және рухани байытудың шығыстық әдістері.Рефлексотерапия.

V. Қорытынды. 1 сағат

8

1

Адам ағзасына физикалық факторлардың әсері.

1

2

Инфрақызыл және ультракүлгін сәулелердің әсері.

1

3

Электромагниттік сәулелер

1

4

Ядролық қаруды қолданудың әсері.

1

5

Ағзаның жылу реттелуіне ауаның физикалық қасиеттерінің кешенді ықпалы.

1

6

Ағзаның метеотропты реакциясы

1

7

Адам ағзасына қысымның әсері.

1

8

Дыбыстың адам ағзасына әсері.

1

ІІ. Қоршаған ортаның химиялық факторларының адам денсаулығына әсері.

12

9

Ауа ластануының адам денсаулығына әсері

1

10

Көлікпен ластану

1

11

Су көздерінің химиялық ластануы.

1

12

Топырақтың ластануының адамға әсері

1

13

Канцерогенді заттар.

1

14

Микотоксиндер.

1

15

Тыңайтқыштардан қоректену өнімдеріне түсетін компоненттер.

1

16

Азық-түліктегі пестицид қалдықтары

1

17

Азық өнімдерінің ыдыстан,ораған материалдардан,инвентардан,жабдықтаудан ауысатын қоспалармен ластануы

1

18

Диоксиндер.

1

19

Алкогольдің ағзаға әсері

1

20

Онкологиялық аурулардың алдын алу.

1

ІІІ.Дұрыс тамақтануды қалыптастыру дағдылары.

8

21

Денсаулықты жақсартуда дұрыс тамақтанудың маңызы.

1

22

Тағам сапасы мен денсаулық.

1

23

Тиімді тамақтанудың 12 ұстанымы

1

24

Емдік тағамдар

1

25

Емдік ашығу.

1

26

Ағзадағы су теңгерімі.Судың сапасының ағзаға әсері.

1

27

Адамның денсаулығын сақтауда кальций мен микроэлементтердің маңызы

1

28

Тағамдық қоспалардың зиянды әсері

1

IV.Сауықтырудың дәстүрлі емес әдістері.

5

29

Фитотерапия

1

30

Аромотерапия

1

31

Апитерапия.

1

32

Ағзаны сауықтырудың және рухани байытудың шығыстық әдістері.

1

33

Рефлексотерапия.

1

34

V.Қорытынды.

1

Қолданылған әдебиеттер

1. «Мәңгілік ел» идеясы білімнің арқасында жүзеге асады» Н.Жәрімбетова. «Егемен Қазақстан» газеті», 8 ақпан 2014жыл;

2. Абшенова Л.У.,Аимбетова Г.Е.,Хобина Н.В. Здоровье и жизненные навыки:Методическое пособие для учителей.Алматы,2007

3. Әбшенова Л.Ү,Заирова Б. Адам экологиясы, денсаулығы және өмірлік дағдылары:мұғалімдерге арналған әдістемелік құрал

4. Әлімов А. Интербелсенді әдістемені ЖОО-да қолдану мәселелері. Оқу құралы.Алматы-2013

11-сынып Мектеп құраушысы «Адам экологиясы»

Мерзімі :

Сабақ тақырыбы: Адам ағзасына физикалық факторлардың әсері.

Сабақ мақсаты: Жаңа тақырып бойынша толық мағлұмат бере отырып, білім деңгейін тереңдету.

Сабақ міндеті:

• оқушылар өз ағзаларындағы күнделікті болып жатқан құбылыстар туралы білімдерін дамытуға ықпал ету

• оқушылардың жеке тұлға ретінде қалыптасуы үшін өз ойларын топта және көпшілік ортада жеткізе алуға үйрету;

• топпен жұмыс істеу барысында оқушыларды бір-бірінің ойын құрметтеуге және тыңдауға үйрету,

• алған білімдерін өмірде қолдана алуға үйрету

Қолданатын модульдер :

• Оқыту мен окудағы жаңа әдіс- тәсілдер.

• Оқыту үшін бағалау және оқуды бағалау.

• Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес оқыту және оқу.

• Оқытуды басқару және көшбасшылық

Мұғалім іс-әрекеті

Оқушының іс-әрекеті

Дерек көздер

Кіріспе

10 мин

Білу

1.Оқушылармен сәлемдеседі. 2.Психологиялық дайындық

3 Топқа бөлемін.

Әр топ парталарына өз атауларын қоямын

Мұғаліммен сәлемдеседі.

Бір, екі, үш және төрт сөзін қайталау нәтижесінде 4 топ құралады.

А4 қағаздар

Жаңа

сабақтың танысты

рылымы

30 мин

Жаңа сабаққа түсінік береді.

Атмосфера бүкіл әлемнің тіршілік тынысы.Ол жер шары халықтарының ортақ байлығы болғандықтан, оның сапасы, тазалығы адамзат үшін ешнәрсеге тең келмейтін биосфераның құрамдас бөлігі. Оның массасы 5.157х1015 тоннаға дейін. Атмосфера бірнеше қабаттан тропосфера, озон, стратосфера мезосфера термосфера және экзосферадан тұрады. Тропосфера мен озон қабатының тіршілік үшін маңызы ерекше. Атмосфера ауасының шекарасы болмайды. Шекарасы болмайтын атмосфера ауасының ластануы оп оңай әрі ластану барлық жер бетіне тез арада - ақ таралады.
Ауаның ластануы табиғаттан және адамның іс әрекетінен болады. Табиғи ластану жанартаулар атқылауынан, тастардың үгілуінен, дауылдан орман, дала өрттерінің әсерінен болады. Атмосфералық ауа үшін ең қауіптісі адам қызметінің нәтижесімен ластану.Ластайтын заттар өндірістен автокөліктен және тұрмыстық қалдықтардан таралады.Осы лас заттар атмосфералық ауаның төменгі қабатына күнде қосылып отырады.Қазақстанда ірі ірі өнеркәсіп орталықтары, зауыттар мен фабрикалар көп шоғырланған қалалар, мұнай газ т.с.с өндірістерді айтуға болады.
Оған ғарыш айлағынан ұшатын зымырандар автокөлік санының арта түсуін қоссақ, сонда ауаны негізгі ластаушылар белгілі болады. Ауаға шығатын заттардың химиялық құрамы пайдаланылған отынның түріне, өндірілетін өнімнің құрамына, өндірістегі технологиялық процестерге, т.б . жағдайларға байланысты. Қазіргі заманда табиғат компоненттерінің толық дерлік өзгеруіне ықпал жасап, негізгі экологиялық проблемаларды туғызып отырған мұнай мен газ өнеркәсіптік кешендері мен елді мекендер. Қоршаған ортаға бүкіл әлемде жыл сайын 3, 0 млрд тоннадан астам өнеркәсіптің қатты қалдығы 1 млрд тоннадай шығып тұрады. Шикі мұнай өзінің табиғатқа әсері жағынан бензинге жақын.
Мұнайдың буы онша зиян болмағанымен, сұйық мұнай адам денесіне әртүрлі тері ауруларын қоздырады (экземе) ; Бензин мен керосин адам ағзасына тыныс жолдарымен кіріп, одан ішек қарын арқылы қанға өтеді. Сөйтіп орталық жүйке тамырына әсер етеді, уландырады, кейде соңы өлімге апарады (ШРК дан асып кетсе); Көмірдің тотығы (СО) исі мен дәмі жоқ иіссіз газ. Жұмыс істейтін аймақта оның ШРК мөлшері – 20 мг/ м3. Егер концентрациясы 300 ден 600 мг/м3 болса адам жеңілдеу уланады, 1800 мг/м3 болса қатты уланады, ал 3600 мг/м3 де 2-3 рет тыныс алғанда - ақ адам өліп қалады. Азот тотығы қанды улайтын түссіз газ. Орталық жүйке тамырына тікелей әсер етеді. Азоттың қос тотығы тұншықтыратын исі бар, қоңыр түсті газ.
Ауадағы концентрациясы 10 мг/м3 болғанда иісі сезіледі, 80 м3 кубқа жетсе, тамақты жыбырлатып, ауыздан су ағады 200-300 мг/м3 концентрациясы адам өміріне қауіпті. ШРК – 5 мг/м3 Атмосфера ауасы өмір тіршілік үшін аса маңызды, тіршілікке нәр береді. Сондықтан атмосфераны ауаны ластанудан қорғау әр адамның мақсаты, міндеті болуы тиіс. Атмосфераны ластаушылардың түріде көп -ақ. Соның бірі автокөлік екені белгілі. Көліктің түрлері: автокөліктің қоршаған ортаға әсерлерін жағымды және жағымсыз деп екіге бөліп көрсетуге болады. Әрбір жағымды әсердің түріне бір жағымсыз әсерді сәйкес келтіруге болады. Мәліметтер кестеде көрсетілген.
Автокөліктің қоршаған ортаға әсері
Жағымды әсерлер Жағымсыз әсерлер
Сауданың, саяси, мәдени байланыстардың дамуы
Атмосферадағы газ және энергетикалық тепе теңдіктің бұзылуы.
Ғылыми техникалық прогресті ынталандыру, жұмыс орындарын беру
Атмосфераның пайдалы қазбалардың, тұщы су қорларының сарқылуы
Өндірістік процестерге көліктің енгізілуі, тауарлар өндірісінде жаңа айналыстардың қысқаруы (тауарлардың жылдам жеткізілуі) Жол көлік оқиғаларында адамдардың өмірінің қиылуы
Жеке тұлғаның еркіндігі мен тәуелсіздігін сезінуі

Қорытынды

5 мин

Инсерт –сиратегиясы

Нені үйрендің? Нені үйренгім келеді?Не қызық болды? Не қызық болмады?

Үй тапсырмасы:

11-сынып Мектеп құраушысы «Адам экологиясы»

Мерзімі :

Сабақ тақырыбы: Инфрақызыл және ультракүлгін сәулелердің әсері..

Сабақ мақсаты: Жаңа тақырып бойынша толық мағлұмат бере отырып, білім деңгейін тереңдету.

Сабақ міндеті:

• оқушылар өз ағзаларындағы күнделікті болып жатқан құбылыстар туралы білімдерін дамытуға ықпал ету

• оқушылардың жеке тұлға ретінде қалыптасуы үшін өз ойларын топта және көпшілік ортада жеткізе алуға үйрету;

• топпен жұмыс істеу барысында оқушыларды бір-бірінің ойын құрметтеуге және тыңдауға үйрету,

• алған білімдерін өмірде қолдана алуға үйрету

Қолданатын модульдер :

• Оқыту мен окудағы жаңа әдіс- тәсілдер.

• Оқыту үшін бағалау және оқуды бағалау.

• Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес оқыту және оқу.

• Оқытуды басқару және көшбасшылық

Мұғалім іс-әрекеті

Оқушының іс-әрекеті

Дерек көздер

Кіріспе

10 мин

Білу

1.Оқушылармен сәлемдеседі. 2.Психологиялық дайындық

3 Топқа бөлемін.

Әртоп парталарына өз атауларын қоямын

Мұғаліммен сәлемдеседі.

Бір, екі, үш және төрт сөзін қайталау нәтижесінде 4 топ құралады.

А4 қағаздар

Жаңа

сабақтың танысты

рылымы

30 мин

Жаңа сабаққа түсінік береді.

Күн сәулесінің радиациясы-күннен шығатын интегралды (бүтін) бірыңғай сәуле ағыны. Физикалық тұрғыдан алғанда күн радиациясы – толқын ұзындығы әр түрлі электромагниттік сәулелер. Олардың жер бетіне жеткенге дейін, атмосфераның әр қабаттарында сіңіру, шашырау және шағылысу салдарынан спектрлік сипаттамасы өзгереді.

Атмосфераның шекарасында:

Ультракүлгін сәулелер-5%

Көзге көрінетін сәулелер-52%

Инфрақызыл сәулелер-43%

Ал жер бетінде:

Ультракүлгін сәулелер-1% толқын ұзындығы 290-400нм

Көзге көрінетін сәулелер-40%, толқын ұзындығы 400-760нм

Инфрақызыл сәулелер-59%, қысқа толқынның ұзындығы 760-1400нм ұзын толқынның ұзындығы 1500-2800нм

Күннің көтерілу биіктігі жоғарылаған сайын күн сәулесінің тіке түсуі көбірек, ал шашырап тарауы азырақ болады. Күн сәулесінің өзгеруіне атмосфералық ауаның тазалығы, ауа - райының жағдайы көп әсер етеді.

Күн сәулелерінің қуаты ағзаға фотобиологиялық әсер етеді. Біріншіден олар фотосинтез процесінің жүруіне ықпал етеді. Екіншіден, күн сәулесінің арқасында біз көру қабілетіне және сыртқы ортаны бағдарлауға мүмкіншілік аламыз. Үшіншіден, күн сәулесінің әсерінен ағзада ақуыздар мен ферменттер ыдырайды, ал кейде зиянды өзгерістер (мутация), қатерлі ісік пайда болуы да мүмкін.

Биологиялық қасиеті жағынан ағзаға күннің ультракүлгін түсті сәулесі аса пайдалы. Ол жер бетіне 290-400 нм толқын ағымымен келеді. Ауа райы бұлтты күні оның қуатының 80%, ал шаң-тозаң кезде 11-50% кемиді.

Ультракүлгін сәуле тері бетіне түсіп жасушалар мен ұлпаларда ақуыздың өзгеруіне және рефлекторлы жолмен терінің сыртқы және ішкі рецепторларына әсерін тигізеді. Ақуыздардың, майлардың, көмірсулардың, минералды заттардың алмасуына пайдалы, ағзаны сауықтырады, шынықтырады.

Ультракүлгін түсті сәуленің жеке өзіне ғана тән ерекшелігі бар. Мысалы, 400-320 нм ұзындықтағы толқындары теріге тисе қызартып-қарақошқылдандырады, 320-275нм толқыны теріде Д дәруменінің түзілуіне себепкер, соның нәтижесінде мешел ауруының алдын алуға болады. Бұл толқындағы ультракүлгін сәулелер бактериоцидтік қасиетке ие, яғни қоршаған орта (ауа, су, жер қыртысы) санациясы жүреді. Ең қысқа толқыны 275-180нм биологиялық ұлпаны жарақаттайды.

Атмосфераның жоғарғы қабатында ультракүлгін сәулелерді озон қабаты ұстап қалады. Атмосфераны ластаушылар да ультракүлгін сәулелерді 50% дейін жібермейді. Сондықтан тек қана қиыр солтүстіктің тұрғындары ғана емес, ауасы шаңданып ластанған өнеркәсіптік қалалардың тұрғындары да “Ультракүлгін сәуле тапшылығын” бастан кешіруі мүмкін. Бұл топқа сонымен бірге инсоляция, күн сәулелері түспейтін бөлмелерде жұмыс істейтін жұмысшылар да жатады (көмір, тау-кен өндірісіндегі жұмысшылар, метро салушылар). Олар үшін ультракүлгін түсті сәуле шығаратын жасанды лампылар, мысалы арнайы фотариялар ұйымдастырылады.

Осындай жасанды сәуледен өткен адамдардың көңіл күйінің жақсарғаны, суыққа және жұқпалы ауруларға төзімділігінің артқаны, жұмысқа қабілеттілігінің көтерілгені дәлелденген.

Ультракүлгін түсті сәуленің зияны бар ма? Бар, мысалы күнге немесе лампаға шамадан тыс қыздырынса тері күйеді, көзден жас ағып, жарыққа қарай алмайды (фотоофтальмия) т.с.с.

Қорытынды

5 мин

Инсерт –сиратегиясы

Нені үйрендің? Нені үйренгім келеді?Не қызық болды? Не қызық болмады?

Үй тапсырмасы:

Тексерілді:

Оқу ісінің меңгерушісі: Ж. Тамен

11-сынып Мектеп құраушысы «Адам экологиясы»

Мерзімі : 19.09.2015ж

Сабақ тақырыбы: Электромагниттік сәулелер.

Сабақ мақсаты: Жаңа тақырып бойынша толық мағлұмат бере отырып, білім деңгейін тереңдету.

Сабақ міндеті:

• оқушылар өз ағзаларындағы күнделікті болып жатқан құбылыстар туралы білімдерін дамытуға ықпал ету

• оқушылардың жеке тұлға ретінде қалыптасуы үшін өз ойларын топта және көпшілік ортада жеткізе алуға үйрету;

• топпен жұмыс істеу барысында оқушыларды бір-бірінің ойын құрметтеуге және тыңдауға үйрету,

• алған білімдерін өмірде қолдана алуға үйрету

Қолданатын модульдер :

• Оқыту мен окудағы жаңа әдіс- тәсілдер.

• Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес оқыту және оқу.

Мұғалім іс-әрекеті

Оқушының іс-әрекеті

Дерек көздер

Кіріспе

10 мин

Білу

1.Оқушылармен сәлемдеседі. 2.Психологиялық дайындық

Мұғаліммен сәлемдеседі.

Бір, екі, үш және төрт сөзін қайталау нәтижесінде 4 топ құралады.

А4 қағаздар

Жаңа

сабақтың танысты

рылымы

30 мин

Жаңа сабаққа түсінік береді.

Ультракүлгін сәуле шығару — жарық сәулелері [link] жылы Францияның Лион қаласында қатерлі ісіктің пайда болу себептерін зерттеуші халықараық сарапшылар атмосфера ауаның 32 түрлі химиялық және физикалық Канцерогендік заттармен ластануының өкпе қатерлі ісігімен сырқаттануға тікелей қатысы бар екендігін анықтаған. Олардың қатарына асбест құрамындағы крокидолит пен хризотил, күкірт, азот, көміртектің қос және шала тотықтары, сынап, күшәлә, қыша газы, никель, хром, ванадий, кадмий, бериллий, висмут қоспалары, қорғасынды альдегид, ароматты көп циклды көмірсутектері (бензапирен, толуидин), радиоактивті элементтер, ауыр радон газы, нитраттар мен нитриттер, т.б. жатады. Атмосфера ауаның аталмыш канцерогендік газды-аэрозольді заттармен ластануының негізгі көздері мыналар: өндіріс орындары мен кәсіпорындар (асбест, хром, уран, әр түрлі түсті металдарды өндіретін өндіріс орындары, металлургиялық, мұнай өңдеуші заттар, т.б.); жылу жүйесіне пайдаланатын органик. отындар (тас көмір, мазут т.б.); жол құрылысына пайдаланатын битум мен асфальттың құрамындағы көмірсутек шайырлары; автокөліктер мен ұшақтар отынының қалдықтары; органикалық минералдық тыңайтқыштар. Канцерогендік заттардың организмге зиянды әсерін болдырмау үшін олардың табиғатта таралуын анықтап, алдын-алу шараларын дұрыс жүргізу керек. Ол үшін ауаның, судың және топырақ жамылғысының өндіріс қалдықтарымен ластануына жол бермей, азық өнімдері мен ауыз суға Канцерогендік заттардың еніп кетпеуін қадағалау қажет.