Күні:
Сынып-8
Сабақтың тақырыбы:Қалқанша без оның гормондарының қызметі. Қалқанша бездің қызметі бұзылуының аурулары Қазақстан Республикасында қалқанша без ауруларын алдын алу шаралары. Бүйреекүсті бездері гипофиз қалқанша без әне жыныс бездері гармондарының жыныстық жетілудіретеудегі рөлі.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:Оқушыларды организмнің гуморалдық реттелуідің биологиялық процестерімен таныстыруды жалғастыру .
Дамытушылық: Оқушылардың қалқаншамаңы без, бүйрек үсті безінің аиқаратын қызметтерін құрылысын биологиялық ролін маңызын білу. .
Тәрбиелік:Оқушыларды еңбекке, адамгершілікке тәрбиелеу
Сабақтың түрі:Жаңа сабақ
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызбалар. Сызба-нұсқалар «адам мүшелерінің құрылысы»
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІV. Бекіту.
V. Үйге тапсырма беру.
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.
ІІ. Ішкі ............................................................... жұмысының бірімен-бірі өзара................................................................................... мына факторлармен анықталады: 1) әрбір мүшенің жұмысына әр түрлі бездерден ................................................................бір мезгілде әсер етеді, 2) ........................................... басқа бездің жұмысына әсерін тигізеді. Жүйке жүйесі арқылы ............................................................... және ол жүйке жүйесінің тікелей .................................. болады. Гормондар арқылы....................................................................................................... реттелуден баяуырақ жүреді. Ағзада мүшелер қызметінің гормондар арқылы реттелуін гуморальдық реттелу дейді
III.Жаңа сабақ:
Мойында көмекейдің алдыңғы жағында пішіні таға тәрізді, өзара байланысқан екі бөліктен тұратьш қалқаниіа без орналаскан. Оның массасы — 15—30 г. Ол біркатар гормондар бөліп шыгарады. Олардың ішінде негізгісі тироксин зат алмасуды реттейді, органикалык заттардың тотығу процестеріне, даму, өсу процестерін реттеуге катысады. Ұлпалардың бөлінуіне, жүйке және жүрек іс-әрекетінің козуын күшейтуге қатысады. Тироксин кұрамына йод кіреді. Йодтын жетіспеушілігі калканша бездін қызметін бұзады.Қалканша бездің кызметі бүзылган кезде адамда өр түрлі аурулар пайда болады. Ересек адамда калканша бездің гормондары жеткіліксіз бөлінсе, микседема ауруы дамиды Бүл кезде зат алмасу, әсіресе нәруыз алмасу баяулайды. Дене температурасы, жүрек іс-әрекеті төмендейді. Тері астында су жиналады. Тері ісінеді және құрғайды. Шаш түседі әрі сирейді. Адам енжар болып, ойлауы мен сөйлеуі баяулайды. Бүл ауруды өмір бойы тироксин гормонын енгізу жолымен емдейді. Ол гормонның синтезі организмдегі йод мөлшеріне байланысты. Егер. тамақта йод жетіспесе, адамда эндемиялық зоб ауруы пайда болады Бүл ауру суы мен топырак күрамында йод жетіспейтін аймакта кездеседі. Сондыктанйодты ауру адамйодты калий жене натрий арқылыалады. Адам төулі-гінетамақпенбірге 0,15—0,20 мг йод алуыкерек. Біздіңреспубликамыздайодтыңтәуліктікмөлшерінтолтыруүшінйодталғантүз, йодталған су, йодталғаннансатылады. Эндемиялық зоб ауруыныңбелгілері: калканшабездің 1 кг-ғадейінүлгайыпөсуі, жүйкеніңжоғарыкозғыштығыбайкалады, адаментігіпкалады. Бүлауруменауыратынадам балык тағамдарын, теңізкырықкабатын (ламинария) пайдаланып, тағамғайодталғантүзкосуыкерек. Окушылар мен балабакшабалаларыйодомаринішуікерек.
Балалардакалқаншабездіңкызметіжеткіліксізболғандаойлаупроцесібаяулайды, денебітімі мен үлкен ми сыңарларыкыртысыныңкызметібұзылады, есужәнежыныстықжетілутоқтайды.
Мұндай ауру кретинизм депаталады. Егер дер кезіндеемдесе, ауру салдары-нанарылуғаболады.
Қалқаншабездіңкызметішамадантысжоғарыласажәнеорганизмдегормондарартыкмелшердеболса, заталмасу' қарқындылығыартады, жүреккағуыжиілейді, жүйкежүйесініңкозуыжоғарылайды. Адам көптамакішсе де, каттыарыктайды. Сонымен катар өтеашуланшак, катты
рЛегішболады. Коз карась: бейжайболса да, көзібады-
Тироксин бөлінуі мен синтезінгипофиздіңалдыңғыбөлігінінгормондарыныңбіріреттейді. Егер тироксин ^еткіліктіболса, гипофиз гормонынынмөлшерікемиді де, организмніңкалыптыкызметікамтамасызетіледі. Бұлкездезаталмасукарқындылыгы, ұлпалар мен мүшелердіңоттектіпайдалануденгейіартады.
[pic] [pic]
Қалқаншамаңы бездері қалқанша бездің артқы бөлігінде орналаскан. жалпы массасы 0,1—0,13 г, мөлшері өте кішкентай, екі жұп. Осы бездердің гормондары қандағы Р ж\е Са тұзды реттейді, ішекте Са сіңуін және кальцийдің бүйректерде кері сінуін қамтамасыз етеді. Бұл гормондар жетіспегенде сүйектердің, тістің өсуі бұзылады, оларда бор тәрізді дақтар пайда болады, қанда Са мөлшері кемиді. Сүйектер сынғыш жене нәзік болады, жүйке жүйесінің қозғыштығы артады, тырыспа (судороги) байқалады.
Қалқаншамаңы безінің гормондары артқанда сүйектегі Са мөлшері ↓. Сүйек майысқыш болады әрі оңай қисаяды. Са қанда, бүйректе, бауырда, мида жинақталады.
Тимусты(айырша без) жасөспірімбезідеп те атайды. Олтөссүйекартындаорналаскан. Балалықшақта без үлкенболады да, жыныстықжетілуденкейінкішірейебастайды. Тимустатимозингормоны түзіледі. Ол гормон өсу про-цестерінеқатысады, организмніңқорғаныштықреакциясын, иммунитеттіқамтамасызетеді. Бұлбезделимфоциттер — антиденетүзушіжасушаның иммунитет реакциясынажәнебасқалейкоциттерқызметінреттеугежауаптыканжасушаларыжетіледі.
Бүйрекүстіндежұпмүше — бүйрекүстібездеріорналаскан. Бүйрекүстібездерініңпішініәртүрлі: оңжақтағысы — үшбұрышты, солжақтағысы — жарты ай тәріздіболады. Бүйрекүстібездері мен бүйректерді май қабатыжауыптұрады. Бүйрекүстібездерініңқұрылысысырткықабаты — қыртысты, ішкісі — ми қабаты. Оларкөмірсулар, майлар, нәруыздаржәне су-түзалмасуынреттейтін, жүрек-қантамырларынаәсерететінбірнеше гормон түзеді.
Бүйрекүстібездерінінкыртысынданәруыздар мен көмірсулардың энергия бөлеыдырауынкүшейтетін, нәруыздардыңкөмірсуларға, ал көмірсулардыңмайларғаайналуынаөсерететінгормондарбөлінеді. Сонымен катар олар су-түзалмасуын, кан мен баска ұлпалардағы натрий, калий» хлор алмасуынреттейді.
Бүйрекүстібездеріқыртысыныңгормондарыжынысмүшелерініңдамуы мен қальштасуынаәсеретеді.
Бүйрекүстібездерінің милы затындаартериялыққысымдыарттыратын, жүректіңжиырылуырғағынжиілететінадреналин гормоны түзіледі. Оныңартуыесебіненқанарнасындақандағы глюкоза мөлшерікөбейеді, себебібауырда гликоген мөлшеріазайып, қанныңұюыжылдамдайды, ұлпалардыноттектіпайдалануыжоғарылайды, куық пен бронх бұлшыкеттерібосаңсиды. Адреналинніңтүзілуіжүйкежүйесіарқылыбақыланады.
IVБекіту. Тест
1. Инсулин жетіспегенде болатын ауру
А) Базедов ауруы В) Қант ауруы С) Алдисон ауруы Д) Микседема ауруы Е) Кретинизм ауруы
2. Барлық омыртқалы жануарларда болатын ішкі секреция бездерінің ішіндегі ең ірісі
А) Ұйқы безі В) Қалқанша безі С) Жынысбезі Д) Эпифиз Е) Гипофиз
3. Ішкі секреция бездерінің әсерінен болатын ауруларды емдейтін дәрігер
А. Терапевт В) Эндокринология С.Окулист Д.Невропатолог Е. Антроп
4. Ми сыңарлары қыртысының жұмысы бұзылып,ақыл-есі кем болады
А) Базедов В) Микседема С) Кретинизм Д) Аддисон Е) Акромегалия
5. Қалқанша безінен бөлінетін гормондар жетіспегенде болатьш ауру
А) Акромигалия В) Кретанизм С) Микседема Д) Базедов Е) Аддисон
IV.Үй тапсырмасы;&9 АВС тапсырмасына ауызша жауап.
