Тема: Бөҗәкләрнең күптөрлелеге һэм әһәмияте.
МАКСАТ: Бөҗәкләрнең күптөрлелеге аларның табигатьтәге һэм кеше тормышындагы роле, аз калган һәм юкка чыга баручы бөҗәкләрнең торләре белэн танышу, бөҗәкләрнең төзелеше, тереклек итү үзенчәлекләре турында белемнәрне системалаштыру.
2) логик фикер йөртүләрен, мөстәкыйльлекләрен үстерү
3) экологик, әхлак, фәнгә кызыксыну хисе тәрбияләү.
МЕТОДЛАР: укучыларның белемнәре нигезендә әңгәмә үткәрү
Гамәли- натураль әсбаплар белэн эш
МЕТОДИК АЛЫМНАР:логик-гомуми билгеләрне ачыклау, аермаларны табу, нәтиҗә ясау
Оештыру- укучыларның фронталь һәм ялгыз эшләвен тәэмин итә.
ҖИһАЗЛАУ: БӨҖӘКЛӘР ТУРЫНДА СЛАЙДЛАР : «бөҗәкләрнең саклау», «бал корты», коллекциясе, «бөҗәкләрнең тышкы төзелеше», « бөҗәкләрнең күптөрлелеге»
ДӘРЕС БАРЫШЫ:
Оештыру өлеше.Исәнләшү, балаларны тынычландыру, дәреснең максаты белән таныштыру, дәресне оешкан тостэ башлап жибэру.
Кабатлау, актуальлэштеру. Узган дэресне №2,3,4,5 нче слайдлардагы сораулар ярдэмендэ ничек узлэштерелуен тикшеру.
- божэклэрнен нинди узенчэлекле билгелэрен белэсез
- божэклэрнен баш олешендэ нинди сизу органнары бар
- божэклэрдэ ничэ пар аяк бар, алар кая урнаша
- очучы божэклэрдэ канатлар кая урнаша
- хитин япма нинди роль уйный.
Тест эшлэу.тема : «божэклэрнен тышкы хэм эчке тозелеше»
Яна тема остендэ эшлэу.Проблемалы сорау кую:И.Акимушкиннын «мир животных»исемле китабында мондый сузлэр бар :жэй килэ хэм алар гажэеп куп булып урман, бакча, кыр хэттачуллэрне тутыралар. Планетада купме алар?алар кимендэ 108млрд.Безнен галактикадагы йолдызлардан да кубрэк.Бу юлларда суз нэрсэ турында бара?
-божэклэр турында бик дорес.Без сезнен белэн буген божэклэрнен купторлелеге турында, аларнын кеше тормышында, табигатьтэге роле турында сойлэшербез.
Божэклэрне ойрэнуче фэн энтомология дип атала.божэклэр торле яшэу шартларына : коры жирдэ, хавада, суда тереклек итугэ жайлашкан бик зур класс.Бу класс вэкиллэренен купчелеге очуга сэлэтле булулары белэн аерылып торалар.Елнын жылы вакытында басу-кырларда, елга буйларында, урман, хэтта чулдэ хэркайда- хавада, туфракта, су остендэ безелдэгэн, черелдэгэн, чыелдаган куп божэкнен тавышын ишетми калу момкинме сон?
Божэклэр классы2 зур торкемгэ буленэ :беренчел канатсызлар, ягъни ин гади тозелешлелэр хэм канатлы божэклэр, югарырак тозелешле хайваннар.
Слайл№9
(беренчел канатсызлар турында анлату)
Беренчел канатсызларга ин гади тозелешле божэклэр керэ.Алар дымлы жирдэ, таш астында, муктэ, идэн астында яшеренеп яшилэр.Бу божэклэр бик кечкенэ, кайберлэре хэтта 1мм дан артмый.Аларнын эхэмияте шунда алар туфрак ясауда катнашалар.
Канатлы божэклэр – югары тозелешле хайваннар Слайд№10,11,12.Божэклэрнен отрядлары,вэкиллэре белэн кыскача таныштырып уту.
Слайд№13 отрядларнын узенчэлекле билгелэре белэн танышу.конлекчелэр, божэклэрнен ин борынгы отряды, озынлыклары 2-40 мм га житэ.Алгы канатлары арткы канатларына караганда зуррак.авыз аппараты юк,кин таралганнар, торле сулык буйларында яшилэр.
Слайд №14.жилпэзэкканатлылар. барлыгы 2 мен торе билгеле.кин таралган торе ссоры жилпэзэканат, башлары зур, мыеклары озын.
Личинкаларнын авыз аппараты кимеругэ жайлашкан.Ике пар утэ куренмэле канатларынын колачы 80мм.., агымсулар янында яшилэр.
Слайд №15
Ярымкатыканатлылар
Барлыгы 25-30 мен торе билгеле.Зурлыклары 0,7-120 мм озынлыгындагы божэклэр.Авыз аппараты кадагыч- суыргыч хортумнан тора, 2 пар канаты остэн гэудэсен каплаган, алгы канатларынын очы элпэ, нигезе каты була.Ис бизлэре бар.Тулы булмаган эверелешле божэклэр.
Слайд№16 тигезканатлылар
Барлыгы 30 меннэн артык торе билгеле.Озынлыклары 0,5-65мм.Авыз органнары чэнчеп суыруга жайлашкан.Элпэ канатлары утэ куренмэле.Тулы булмаган эверелешле божэклэр, 5 асотрядка буленэлэр: яфрак борчалары, улэн бетлэре, акканатлар, цикадасыманнар , кокцидлар.
Слайд№17 турыканатлылар
Барлыгы 20 мен торе билгеле, усешлэре тулы булмаган эверелешле.Куп кенэ торлэренен канатлары юк.Авыз аппараты- кимеругэ, арткы аяклары- сикеругэ жайлашкан.Усемлеклэр белэн тукланалар.
Слайд№18 Авыл хужалыгына зыян салучы турыканатлылар.Турыканатлылар отрядына керуче кайбер божэклэр авыл хужалыгына бик зуцр зыян салалар.Мэсэлэн: саранчалар, аю чикерткэлэр.Саранчалар «болыт» булып очып йори торган божэклэр
Слайд№19 катыканатлылар.Барлыгы 300мен торе билгеле.Зурлыклары 0,3мм дан алып 15 см га кадэр.Авыз органнары кимерэ торган, ике торле канатлары бар:каты канат хэм элпэ канат.
Слайд№20 урман хэм авыл хужалыгына зыян салучы катыканатлыларнын кайбер вэкиллэре: кабыгашар, шыртлавык.
Слайд №21 тэнкэканатлылар. Тулы эверелешле божэклэр отряды.Барлыгы 140 мен гэ якын торе билгеле.Авыз органнары суыргыч хортумчыктан тора.Ике пар элпэ канатлары бар.
Слайд№22 тэнкэканатлыларнын бер вэкиле.
Слайд№23 элпэканатлылар.Барлыгы 300 мен торе билгеле.Зурлыклары 0,2 мм дан алып 5 см га житэ.Вэкиллэре могезкойрыклар, бал кортлары, жайдак божэклэр, кырмыскалар, шопшэлэр, бызылдавыклар.
Слайд№24 бу отрядка керуче божэклэр арасында йортлаштырылган хэм кумэк тереклек итучелэр дэ бар.
Слайд №25 элпэканатлылар арасында доньяда ин озак яшэуче божэклэр дэ бар
Слайд№26 парканатлылар. Барлыгы 120 мен торе билгеле.Авыз органнары чэнчу, суыру яки ялауга жайлашкан.Тулы эверелешле божэклэр, личинкаларынын усеше суда,жирдэ, тирес оемнэрендэ
Слайд№ 27 бу отрядка керуче божэклэр арасында жилэк-жимеш чебене дрозофила куп кенэ биологик тикшеренулэр объекты булып хезмэт итэ.
Слайд №28 энэ караклары.Озынлыклары 1,4-120 мм, 4500торе билгеле. Канат колачы 90 мм.., кузлэре зур хэм катлаулы.Мыеклары кыска, челтэрсыман катлаулы.
Слайд №29 божэклэрнен тышкы тирэлек шартларына жайлашулары.Хэрбер божэк тирэлек шартларына табигый сайланыш нэтижэсендэ ирешэ.Яшерен яшэуче хайваннарнын жайланмалары булып кисэткеч хэм саклагыч тослэр тора.Эйлэнэ- тирэдэге предметларга охшашлык божэклэрдэкин таралган.Мэсэлэн, кубэлэк гусеницалары еш кына яшел яфрак тосендэ, кайвакыт жир яки агач кайрысы тосендэ булалар.бер тондагы саклаучы тос саранчаларда кузэтелэ.
Куп торле хайваннар актив саклану чаралары булмаганлыктан тын позада калалар.Кисэту тосенен эффектлы булуы мимикриягэ китерэ ( мимос-актер)Мэсэлэн, карышлавык гусеницасы куркыныч туганда ботакка охшарга тырыша.Андыйларга – атучы бызылдавык керэ.
Физкультминут.Укучылар, эйдэгез бер минут эчендэ генэ бал кортлары булып алыйк эле
Слайд№ 30 божэклэрнен эстетик яктан эхэмияте зур.Алар узлэренен матурлыклары белэн тан калдыралар, конгызлар, энэ караклары берсеннэн –берсе матур кубэлэклэршактый соклану хисе уята.
4.Уткэнне ныгыту остендэ эшлэу.
Слайд №32
Таблица тутыру, эхэмияте
-
Таблица тутыру, зарары.Слайд№33
-
Слайд №34.паразит божэклэр китереп чыгарган авырулар турында анлату
Слайд №35 Тере барометрлар.Божэклэр турында сынамышлар белэн таныштыру.
Слайд №36,37 укучыларга сорау биру:
- божэклэр классы нинди торкемнэргэ буленде
- канатсыз божэклэрнен эхэмитяте нинди
5. дэреснен йомгаклау олеше.Укучылар чираттагы слайдка игътибар итегез эле.
Слайд № 38 божэклэрне , тереклекне саклагыз!
Минем кулымда Кызыл китапка керүче бөҗәкләр исемлеге.Кызыл китапка сирәк калган төрләр туплана.Бу бөҗәкләрнең кимү сәбәпләре булып:болыннарда көтүлекләр йөрү, агулы химикатлар куллану шундый күренешләргә керә.
Слайд №39 дәресне бер язучының сүзләре белән тәмамлыйсым килә:” чәчәк өздем – ул шиңде, күбәләк тоттым – үлде, шунда мин аңладым; табигатькә йөрәгең белән генә орынырга ярый икән.
Билгеләр кую, өй эше бирү, дәрес тәмам, чыгарга мөмкин, игътибарыгыз өчен рәхмәт.
