Құмырсқа
Құмырсқаның пайдасы: Бір жұп құмырсқаның ұрпағы бір жыл ішінде 120 милиондай жәндік, 150 мыңдай жұлдызқұрт жейді. Ал бір жазда бір илеу құмырсқаның 5 млн. ағаш зиянкестерін құрта-тындығына ғалымдардың көзі жеткен. Құмырсқаның тіршілік әрек-еті күшті болу үшін 30-350С ыстықтық қажет.
Құмырсқалар да бал береді: Дүниеде бал беретін құмырсқалар да кездеседі. Олар да бал жинау кезінде аралар сияқты жер кезіп, нек-тар жинайды. Бірақ құмырсқа балы қышқыл болады. Бал беретін құмырсқалар Австралияда және Орталық Америкада кездеседі. Құмырсқа балынан салқын сусындар, емдік дәрі-дәрмектер жасалады. Тіпті осы бал беретін құмырсқаларды ауызға салып кәдімгі шекілдеуікше шағып жейтін де ел бар. Құмырсқа балды ара сияқты ұяда емес, өз бойларында жинайды. Сондықтан бал жинаған кезде құмырсқалар торсықтай болып, семіріп кетеді де, өте дәмді болады.
Құмырсқа уы ем: Құмырсқаның емдік қасиеті де бар. Оның уы адамға қауіпті аурулардың көпшілігін жазда алады. Осы мақсатта Марио Паван деген италияның бір профессоры көп еңбек еткен. Ол құмырсқа уын таза күйінде алып, оны адамның кейбір ауруына қарсы пайдаланып көрген. Сонда құмырсқа уы сүзектің, обаның, туберкулездің бацилларын оп-оңай құртатындығын байқаған. Құмырсқа уын ғылымда иридо деп атайды. Ғалымдар придо-ді қолдан жасаудың жолын іздестірді және оны жақында Бони университетінің профессоры Ф.Норт тапты. Енді құмырсқа уын қолдан жасап алуға болады. Олардың ішіндегі гонгилофор розитесі деген түрі жер бетінде мүлдем ұшыраспайды. Шындығында мұны құмырсқалардың өздері будандастырып шығарған болуы керек деседі ғалымдар.
Құмырсқалар сөйлей ме? Жануарлар тілін білетін адам жайында ертегілерден оқып, бұл қиял деп түсінетін едік. Соңғы жылдарда ғылым жаңалықтарынан жануарлар да өз ара сөйлесіп, бірін-бірі түсінісетіндігі анықталуда. Әрине жануарлар тілін адам тілімен салыстыруға болмайды, дегенмен өз ара қарым-қатынас жасап, қорегін іздеуде, жауыннан қорғануда, бірлесіп тіршілік етуде қолданылатын хабарды жануарлар өзіндік «сөзбен» жеткізетіндігі анық. Адамзатқа табиғат тарту еткен бес сезімнің ең әлсізі иіс сезу. Ал жануарларда, оның ішінде насекомдарда иіс сезімі өте күшті дамыған. Насеком денесінен бөлінетін иіс затын ғалымдар феромон деп атайды. Насекомдар өз ара феромон арқылы сөйлеседі. Иіс тілі – феромонды қауымдасып тіршілік ететін насекомдар: термиттер, аралар, жабайы аралар, және құмырсқалар өте жақсы меңгерген. Құмырсқа арифментиканы меңгеріп, сон санай алады дегенге сене қою қиын. Дегенмен олардың ондай өнері бар көрінеді. Оны ғалымдар тәжірибе арқылы анықтаған. Қажет етсең ол тәжірибені өзің де жасай аласың. Ол үшін жақын жердегі құмырсқа илеуін іздестіріп тап, қолыңа қағаздан жасалған үш қорап ал. Оның екеуі кіші, біреуі үлкен болсын. Өзің бақылап тұру үшін қорап бетінің ашық болғаны дұрыс. Екінші кішкене қорапшаны үлкен қорапшаның екі жағынан жалғастыр. Құмырсқа илеуін аздап қопарыстырсаң, одан құмырсқа жұмыртқаларын табу оңай. Сол жұмыртқалардың он бірін санап ал да, сегізін бір қорапқа, үшеуін бір қорапқа бөліп сал.
Бұдан кейін әлгі құмырсқа илеуінен екі құмырсқа ұстап алып, екі қорапқа жібер. Құмырсқалар біраз әрлі-берлі жүреді де бір-бірден жұмыртқа тістеп алып, ұясына тартады. Сен бақылауға жалықпа. Аздаған соң жаңағы барлаушылар кейін қайтады, бірақ олардың өздері ғана емес, қастарында ертіп алған нөкерлері болады. Барлығының саны қорапта қалған жұмыртқалар санымен бірдей. Сонда олар қорап ішінде тоғыз жұмыртқа қолғанын қайдан білді? Олар жұмыртқа санын біліп қана қойған жоқ, қалған жұмыртқаларды алып қайту үшін жеткілікті мөлшерде нөкер әкелуге илеулерін де іздеп тапты ғой! Жоғарыда өздерің есепші құмырсқа туралы жасалған тәжірибе жайында оқыдыңдар. Құмырсқалар сонда илеуін және қораптағы құмырсқа жұмыртқаларын қалай тапты деп ойлайсыңдар? Оның мәні мынада: құмырсқа жұмыртқасына кезіккен құмырсқа өз денесінен жұмыртқаның табылғандығы жайында феромон шығарды, ондай феромон иісімен басқақұмырсқалар жұмыртқаны адаспай тауып алады. Әдетте құмырсқалар қоректі тапқаннан кейін басқа қалдық болмаса, денесінен феромон бөлмейді екен. Сондықтан ол жерге өзі де, басқа құмырсқалар да қайта оралмайды. Әрине феромон әр алуан жағдайда, әр қилы санада бөлінеді. Сондықтан құмырсқалар бөлінген феромон сапасына қарай түрліше әрекет жасайды. Құмырсқаларды шеңбер бойымен жүгіртуге болады. Ол үшін құмырсқа қорек тапқан кезде бөлетін феромонды шыны таяқшаға жағып, таяқшамен шеңбер сызсақ, соңынан жіберімен құмырсқа әлгі ізбен сызық шектелгенше дейін жүгіре береді. Өлген құмырсқадан «өлді» деп хабарлайтын феромон бөлінеді. Құмырсқалар өлген құмырсқаны илеуден алысқа шығарып, «жерлейді». Биолог-ғалымдар мынадай жайды тәжірибе арқылы тексерген. Өлген құмырсқадан бөлінген феромонды тірі құмырсқаның үстіне жағып, илеуге жіберген. Көрініс өте қызық болған. Илеудегі жұмысшы құмырсқалар дереу үстіне феромон жағылған құмырсқаның көрсеткен қарсылығына қарамастан илеуден көтеріп шығып, «жерлейтін» жерге апарып тастаған. Құмырсқа тірі болғандықтан атып тұрып қайта илеуге барса, жұмысшы құмырсқалар тағы да «жерлеген». Бұл құмырсқалар тілі феромон өте тұрақты, бұлжымайтын тіл екендігін көрсетеді. Феромонды кез келген насекомдардан алуға болады. Ол алтыннан да қымбат, өйткені алынуы өте қиын. Мысалы: қара күйеден 20 мг феромон алу үшін 500 мың ұрғашы қаракүйені ұстап, иіс шығаратын химиялық затын сығып алу керек. Бұл үшін қыруар төзімділік қажет. Құмырсқалардың феромон тілінен басқа ыммен сөйлеу тілі де бар. Бұлай сөйлескен кезде құмырсқаның сыртқы дене пішіні әр түрлі қалыпқа келеді. Суретте құмырсқаның ыммен сөйлесу кезіндегі мынадай сөздерді бейнелейтін қалып
көрсетілген: Абайла! Бөгде иістен сақтан! Сақтан! Келсең кел! Аттан! Қоректендіре гөр! Сен кімсің? Өтінемін, қоректендіре гөр! Демек құмырсқалар өз ара сөйлесе алады. Тек олардың «сөзін» дұрыс біліп алуымыз қажет.
«Благовещенка №2 орта мектебі» КММ
Құмырсқа
(реферат)
Орындаған: 7-сынып оқушысылары
