Аажы-чан ужурларынын байдал
аайы-биле сагылгазы
Кандыг-даа чоннун ундезин культуразынын чугула кезээн ужурлар ээлеп турар. Ол дээрге чоннун амыдыралынын бугу талаларында чайгылыш чокка ургулчу ыяап-ла сагыыр ужурлуг чурумчаан, салгал дамчып келген аажы-чаннын сагылга-дуруму болгаш езу-чуруму-дур. Сагылга – ог-буле, торел болук, аймак чоннун болгаш ниитилелде кижи бурузунун медерелдии-биле шилип алганы амыдыралдын дурумун ынча дээр. Ол ужурнун бир хевири, а езулал дээрге ужурну херек кырында чогудуп эрттиреринин чуруму болур. Чижээлээрге, аржаан сугларга чалбарыг кылыр ужурда сагылга – аржаан суг бажынга барда, ыяап-ла ак чемин дээжизин торел аймак кады аржааннап келген улустун улуу оргууру, езулал – баштай ак шайын Тос дээринче, Долаан бурганынче чажып-чалбарып, оран-тандызын аарыг-аржыктан адырлып алырын хайырлаарын сузуглеп дилеп алыры. Оон соонда аржаан сугже холдарын чоортусуп, адыжынга узуп алгаш, арны-бажын оттуруп, шаптангаш, ам кээп ижип коор. Езулал сагылгадан чунун-биле ангыланып турарыл дээрге, езулал ыяап-ла оскерилге чокка тургускан тускай чурумнуг болуушкун. Харын-даа даштындан коорге, театржыттынган коргузуг-биле домей. Езулалды чогудары колдуу-ла чангыс кижиден хамаарышпас болгаш хой улустарнын киржилгезинден хамааржыр.
Бурунгу ужурлардан богунге чедир тыва чоннун оскерлиш чокка арттырып каан ужурларын коруп корээлинер.
Улуг назылыг кижиге, ие-херээженге хундуткел, чаш уругну ыдыкшыдары, торээн чонунга, черинге могеери, бойдузунга камныг, хумагалыг болуру, доргул-торел, назы-харга дууштур харылзааларны шын тургузары – ужурнун богунге чедир салгал дамчып кадагалаттынып келгенинге удуртулга болур кол принциптер ол-дур. «Улугну хундулээр, уругну азыраар» деп улегер домакты аныяктар сактып, улуг кижинин чурттап эрткен назынынга, мерген угаанынга, оон амыдыралчы дуржулгазынга могейип чорууру чараш чанчыл бооп артпышаан. Ону хажыдары дээрге-ле ужур билбезинин туннели болгаш кижизиг эвес чоруктун бадыткалы-дыр. Бодундан бичи кижиге бодунун чуртталгадан бичи-даа болза билип алган билиглерин дамчыдып берип, ону карактап хайгаараарын, азыражырын дорт хулээлгези кылдыр коор болза эки. Улуг кижи туруп алган турда, олурары эпчок, улуг улус аразынга алгырып чугааланыры чараш эвес.
Ие кижиге хундуткел тыва улустун ундезин ужурларында, оске чоннарда ышкаш, коску черни ээлеп турар. Иезин хундулээри – ыдыктыг сагылга. Ие кижиже каржы корнур , холл арныр хамаанчок, эпчок чуве чугаалаары хоруглуг. Ие – чуртталганын чаяакчызы болганда, торээн чер дег эргим. Ава кижиге чаш толу кайы хире эргимил, уругларынга ава ол хире эргим. Ынчангаш уруглар кижизидилгезинге ие кижинин улуг-хуузун ортек чок унези-даа ында. Чон аразынга чованчыг уулгедиглер кылып, авазынын арыг адын бужартадыры канчаар-даа аажок улуг буру. Ава кижиге ол дег эрээ-шаажы чок.
«Чаш уруг огнун аас-кежии, оорушкузу, ыдыы болур» деп тывалар чугаалаар. Чаш уругнун чырык чер кырынга торуттунери ада-иезинге, чоок торел аймак улуска байырлал. Анаа хамаарышкан тыва улустун ужурлары богунге чедир эргиде хевирин колдуу-ла оскерилге чокка арттырып, дамчып келгеннер. Ол дугайында М.Б. Кенин-Лопсаннын устунде адын киирген номундан билип алыр силер.
Чаш уруг чуве эндевес дээр. Уругларга чыпшык, оларга ынак, чазык улусту дораан билип каар. Ындыг улусче холдарын далбаннадып, чулчуруп, хулумзуруп эгелээр. Кара соок, коружу куду улусче чаш уруг корунмес, харын-даа дораан ыглай бээр. Чаш уругну коргудуп, часкап болбас. Тываларнын бо талазы-биле онзагайын эртемденнер-даа каш удаа демдеглеп турар.
Торээн черинге, чонунга могеери болгаш бердинери тываларнын янзы-буру ужурларында синниккен. Торээн аал-чуртунга хундуткелдиг могейип чорууру дээрге-ле огбелернин тоогуден кошкун амыдыралынын чарылбас ужуру. Ол тос тандызынга, аржаан сугларынга чалбарыгларда тодазы-биле чуруттунган.
Чонунга баран болуру кижинин ажылгыры, биче сеткилдии, хундулээчели, дузааргаандан костур деп тывалар шаг шаандан тура демдеглеп чоруурлар. Ажыл-иш кылган кижинин чанындан анаа эртпес. Тараа соктап турган кижинин тараазын ыяап сокташкаш эртер, чун ээрген кижинин чунун ээржир, дугун дытчыр болгаш оон-даа оске. Чон аразынга хундуткелдиг кижи дээрге арын-нуурлуг, хулээлгезин утпас харыысалгалыг, арыг-сеткилдиг, толептиг аажы – чанныг, огбелеринин ужурларын камныг эдилеп, дамчыдып чоруур ажылгыр кижи-дир. Ындыг кижини «ужур-дурум сагып чоруур, кижизиг кижи» дээр.
Тыва улустун ужурларында база бир кол угланыышкын, бодал
- торел-доргул, хар-назынынга дууштур харылзааларны тургузары. Бодундан каш-ла хар улуг кижини «угбай», «акый», кады торээннерин «угбам», «акым», «дунмам», чажыттарын «эжим» деп, огбелерин «кырган-авай», «кырган-ачай» деп хундулээри ам-даа амыдыралда быжыы-биле чурумчуп арткан. Торел улустун аразында тускай аттарын мурнуку класстарга ооренген болгай силер, ынчангаш анаа доктаавас бис.
Огбелеривистин ондур чаагай чанчылдарынд кижинин бойдузунга хумагалыг болурунче угланган сагылга-дурумнер дыка хой болуп турар. Кара суг бажын чудетпес, хаак (ыяш) сыйбас, чечек чулбас дээш оон-даа оске. Арт-сынынга могейип, чалбарыыры база тускай чурумнуг.
