Беседа для детей на тему Чыраа-Кулун (тыва улустын тоолу)

Темазы: «Чыраа-Кулун» (тыва улустун тоолу)

Ооредиглиг сорулгалары: Тыва улустун тоол чугаалаар аянынга ундезилээш, уругларга тоолду чугаалап ооредир: тоолду кичээнгейлиг дыннап, утказын билип, айтырыгларга тода, долу харыы бээринге ооредир. Аъттын он- чузунун болгаш манын маннап ооредир.

Сайзырадыр сорулгалары: уругларнын харыысаалгалыг чугаазын, сос-домаан чаа состер-биле байыдар.

Кижизидилгелиг сорулгалары: тоолдарга ынак, сонуургак болурунга кижизидер.

Арга- методтар: башкынын беседазы, уругларга айтырыглар, план- схемазы-биле ажыл, тывызык, рольдап ойнадыры.

Кичээлдин дерилгези: «Чыраа-Кулун» деп тыва улустун тоолунун план-схемазы, ойнаарактар аът, бору, тыва ог,эдилелдер, саазын, оннуг карандаштар.

Кичээлдин чорудуу.

Оожум оюн «Кым хойну билирил?»

Кижизидикчи башкы: Шупту тогериктей туруп алынар. Мен бомбук октаарымга баштай дириг амытаннарны, оон черлик дириг амытаннарны адаар силер (бомбукту алган уруг дириг амытанны адааш башкыже дедир октаптар)

Азырал болгаш черлик дириг амытаннарны дыка эки билир-дир силер, эр-хейлер!

Азырал болгашчерлик дириг амытаннарны ылгалын база чугаалаштывыс. Оларнын чурттап турар черлерин база эки билир-дир силер уруглар. Кулун саяктап чорупкаш, боруну удудур саяктааш, ховуга апарып чайып каапкаш, чуртунче маннап чорупкаш, оъттап туруп алган.

Бору удуп-удуп оттуп кээрге, кулун удудур саяктааш, чайып каапкан, ховуда чааскаан чыдып-тыр. Кулун чок болган.

- Саяк аът мунар кижи мен бе мен? Ам-на барып чип алыйн адыр – дээш, бору халып чоруп-ла каан. Бору чедип кээрге кулун шолээн оъттап туруп тур. Бору тургаш:

- Сени ам-на чиир мен дээн.

Чиирин-не чиир-дир сен, чыраалаар кулун мен, чыраалаткаш, чивес сен бе? – деп кулун харыылаан.

Чыраалаары кандыг чуве ирги деп бодаааш, бору кулунну мунуп алгаш, чырааладып чоруп-ла каан. Кулун боруну удудур чыраалаааш, ховуга чайып каапкаш, чуртунга маннап кээп оъттап туруп ап-тыр. Бору удуп-удуп оттуп келгеш:

- Чыраа, саяк аът мунар кижи мен бе мен? Ам-на барып чип алыйн адыр – дээш, халып-ла чоруткан. Бору чуртка маннап кээрге, кулун-даа оъттап турган.

Бору тургаш:

- Ам-на чиир мен – дээн.

Кулун тура:

- чиирин-не чиир-дир сен, челерим кончуг кулун мен, челдирип- челдирип алгаш, чи даан деп-тир. Челери кандыг чуве ирги дээш, бору кулунну мунупкан. Кулун база-ла боруну удудур челгеш, ховуга чайып каапкаш, чуртунга маннап кээп, оъттап туруп алган. Бору удуп-удуп оттуп келген. Кулун база-ла чок бооп тур.

- Ядараан, челер маннаар аът мунар кижи мен бе мен, ам-на барып чип алыйн дээш, маннап-ла чоруп каан… Маннап кээрге, кулун чурттунда оъъттап туруп тур.

Бору тура душкеш:

Ам-на сени кулугурну чиир мен – диген.

Кулун тургаш:

-Харын чиирин-не чиир-дир сен, оон бетинде мээн будум тавангайында бижик бар чуве, ону кыйгырып коргеш, чи даан – деп-тир.

Чуу дээн чуве ирги дээш, бору номчуур дээш, коруп бар чыдырда. Кулун боруну олур тепкеш Маннап чоруй барып –тыр оо!

Словарь-биле ажыл:

Чыраалаары – чангыс чарыккы холун, будун ырадыр октап, аянныг чаяннавышаан, дыка дурген чорууру.

Саяктаары – чангыс чарыкы холун, будун денге ырадыр октавышаан,шала дурген чорууру

Челери – солагай холун он чарыкы буду-биле денге октап, эн дурген чорууру.

Сула шимчээшкин

Аъттын манын уруглар-биле оттунуп кылыр.

Тоолдун утказынга хамаарышкан айтырыглар

Башкы: Тоолду кончуг сонуургап дыннадывыс , четтирдивис, тоолчу! Ам бээр кичээнгейлиг корунерем, уруглар. Чаа дыннаан тоолчувустун план-схемазы-дыр. Бээр корбушаан мээн айтырыгларымга харыылап корунерем, уруглар! Коже берген аал чуртунга чуу оъттап турганыл?

Уруглар: Кулун оъттап турган.

Башкы: «Кулунга чуу маннап келгенил?»

Уруглар:»Бору маннап келген».

Башкы: Бору чуу дээнил?

Уруглар: Сени мен чиир мен диген.

Башкы: «Кулун чуу деп харыылааныл?»

Уруглар: «Саяктаар кулун мен, саяктадып алгаш чи» - дээн.

Башкы: «Кулун саяктап чорупкаш, боруну канчанган-дыр?»

Уруглар : «Удудур саяктааш, октапкан».

Башкы: Бору оттуп келгеш чуу дээрил, уруглар?»

Уруглар: «Ам-на чип алыйн адыр дээр».

Башкы: «Кулун оон ынай боруну олуртуп алгаш, канчаар маннап турган болду?»

Уруглар: «Чедип, чыраалап турган».

Башкы: «Саяктааш, чыраалаан, челдирген соонда, бору чиир деп баарга, кулун канчанганыл, уруглар?»

Уруглар: «Олур теп каан».

Башкы: Сенээ тоолда чуу деп дириг амытан таарышты? Сен тоолда чуу деп солун домактар сактып алдын? Тоолдун кайы кезээ солун болду сенээ? Канчаар Тонуп Калган ийик?

Бо айтырыгларны уруглар бурузунден башкы айтырар.

Башкы: Уруглар, ам база тоолду кичээнгейлиг дыннанар! Тоолчу ам база ырлай аарык ыдып бээри ол-дур,оон соонда боттарынар тоолдун утказын чугаалаар силер.

Тоолдун ийиги ырлай аарак номчулгазы.

Тоолдун утказын уруглар боттары чугаалаар

Башкы: «Катап база тоолду дыннадывыс уруглар. Ам боттарынар тоолдун утказын чугаалаар силер. Бир кижи тоолдун эгезин чугаалаар, тоолдун утказын чугаалаар силер. Бир кижи тоолдун эгезин чугаалаар, ийиги кижи уламчылаар, ушкузу тондурер. Сен эгеле че, Арзылан! Долума уламчылаар, а Улар-Даш тондурер. Ол уруглар чугаалап каапканынын соонда рольдап чугаалап коор силер, уруглар.

Кичээлдин туннели:

Башкы: Бо хун кандыг улустун чуу деп тоолун дыннадывыс, уруглар?

Уруглар: Тыва улустун тоолу «Чыраа кулун».

Башкы: Канчаар ыдып берди, уруглар?

Уруглар: Ырлай аарак ыдып берди.

Башкы: Шын-дыр. Тоол оранындан аалдап келген тоолчувус тыва улустун тоол ыдар аянынга ырлай аарак ыдып берди. Тоолчувус-биле байырлажыылынар, уруглар!

Чуруглар: Четтирдививс. Тоолчу! Байырлыг.

Тоолчу: Байырлыг, уруглар.