Тыва тон
Улегер домак: Шевер кижи мактадыр.
Чевен кижи бактадыр
Ада-огбелеривис кыштын соогунда, чайнын изиинде чуну кедип, кандыг идик-хептиг чурттап чорааныл? Бо дугайын чоокку тогу, кырганнар херечилеп турар.
Саян-Алтай шаттарынын кошкун мал ажыл-агыйлыг аймактары уе-дуптен бээр кештен болгаш дуктен кылган даштыкы хептерни кедип чораан. Тываларнын хой нуруузу ындыг идик-хептерни ХХв. бежен чылдарынга чедир кедип келген. Олар сууржун амыдыралче шилчээн соонда, оске хептер садып кедер апарган. Колдуунда чугле малчыннар бодунун хевин кадагалап арткан.
Тыванын кыжы аажок соок. Оон ужун огбелеривис хой, ошку кежинден даараан тоннарны чыккылама соокта кедер турган. Тоннарнын эн-не чылыы-чагы тон, негей тон. Оларны ирт, серге кежинден азы терен дуктуг хой кежинден даараар турган. Оон ынай ой тон, хоректээш, хураган кежи тон, сесиирге тон, чаргаш тон тургулаар. Чаргаш тонну чайын кедип турган.
Бо-ла бугу тоннарны кештен кылыр болганда, хой, хураган, ирт, ошку, анай кештерин идээлеп тургаштын эттээр. Ол улуг уулени чайын, кузун огнун эр, херээжен улустары эмеглежип кылыр, а даараары – херээжен кижилернин хулээлгези болур. Чижээ, чолдак хоректээшти колдуунда эттеп каан ошку кежинден даараар. Ол дээрге мал-маган кадарып кылаштаарда, черле ажылдаарынга эптиг, чиик хеп. Хураган кежи тонну даарааш, торгу азы анаа пос-биле додарлап алыр. Ону чазын, кузун, шоолуг соок эвесте кедер. Бичи уругларга анай, хураган кештеринден чучактар даарап бээр.
Чылдын сериин азы чылыг уезинде чайгы тоннар кедер. Ол дээрге ховенниг тон, чени-чок, терлик тон, шыва тон дээн ышкаш чиик хептер-дир. Шаанда торгу пос аймаан, ховенни тывалар Моол таварыштыр Кыдаттан база Россиядан келген садыгжылардан сады пап турган. Ол ышкаш хойлен, чувурлерни колдуунда постен даараар. Ындыг-даа бол, шаандан бээр пос чокта, тазарты чыдыткаш, идээлээш, эттеп каан алгыдан чаргаш тоннарны, хаш чувурлерни даарап ап турган.
«Тыва тон»
Чыккылама соок кыжын Шыва тонум, эдектерин
Чылыг негей кедиптер мен Шыктыг чайын астыптар мен
Кым-даа эвес, тулган шевер Анай болгаш хураганнар
Кырган-авам даарап берген. Аян тээлеп кадарар мен.
Частын, кустун бажын билир Уе – шагнын аайы - биле
Чаа ой тонум магалыг-ла Ургулчу-ле солуп кедер
Чаавам менээ белек кылдыр Тыва тонум эптиг болгвш,
Чаа чылда берген чуве. Дыка чараш, онза тонум.
