Ақмола облысы
Қорғалжын ауданы
Қорғалжын мектеп-гимназиясы
Ертегілер жинағы
(мұғалімдерге арналған әдістемелік құрал)
[pic]
Автор: Мұқан Айгерім Тлегенқызы
мектепалды даярлық сынып мұғалімі
Қорғалжын, 2016 жыл
Ертегілер жинағы.
Мұғалімдерге арналған әдістемелік құрал. 2016ж, 40 бет.
Құрастырушы: Мұқан Айгерім Тлегенқызы,
Қорғалжын мектеп-гимназиясының мектепалды даярлық сынып мұғалімі.
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе...................................................................................3
Ертегілер дегеніміз не?...................................................4-5
І-тарау. Қиял ғажайып ертегілері...................................6
Аламан мен Жоламан......................................................7-12
Күн астындағы Күнекей қыз........................................12-20
Жерден шыққан Желім батыр......................................20-24
ІІ-тарау. Хайуанат жайындағы ертегілер....................25
Қасқыр мен кісі..............................................................26-27
Ақ көгершін....................................................................27-28
Жыл басына таласқан хайуандар.................................28-30
ІІІ-тарау. Тұрмыс-салт ертегілері.................................31
Қарттың ұлына өсиеті.........................................................32
Білгір адам......................................................................33-35
Өнеге...............................................................................35-38
Пайдаланған әдебиеттер..................................................39
Мазмұны.............................................................................40
-40-
Кіріспе
Қазіргі қоғам дамуына сай ертегілердің балалар өміріне берер пайдасы мол. Ертегілер тек қана балаларың ақыл-ойларын, қиялдарын дамытып қана қоймай, сөздік қорларын, сөйлеу мәдениетін дамытады.
Ертегілер кейбір балалар үшін ұйықтау үшін айтылатын бесік жыры сияқты болса, кейбіреуіне мәнді де мағыналы айтылған аңыздар деп есептейді.
Тіпті балалар түгіл, үлкен адамдар да ертегілерді қызыға оқиды. Ертегі адамның қиялын бейнелейді. Ертегі оқып отырған адам ертегі сюжетін көз алдына елестетуі мүмкін. Мұның барлығы құрастырушы адамның ертегіде пайдаланған мазмұнды сөздері деп есептеуге болады.
Міне, сол ертегілерге сүйене отырып, біз балалардың ой-қиялдарын, сөйлеу мәдениеттерін дамытамыз.
-3-
Ертегілер дегеніміз не?
Барлық елдің ауыз әдебиетінен мол орын алған және халықтың жазу-сызу өнері болмаған кезінде ауызша шығарған күрделі шығармасының бір түрі — ертегілер.
Ертегі жанрының пайда болып, қалыптасу тарихы өте ұзақ. Ол халықтың ауызша айтатын көркем әңгімесі. Осы ауызша әңгімелері, ертегілері арқылы халық бақыт туралы, еркін өмір, жайлы мекен туралы үміт, армандарын баяндайды. Ертегіде баяндалатын сан алуан қызық уақиғалар шындықтан гөрі, көбіне қиял дүниесі тудырған. Ғажайып қиял әңгімелері, орасан уақиғалы қазақ әңгімелері, салтпен, тарихпен байланысты оқшау әңгімелер - бәрі де ертегінің түрлері. Ертегінің тағы бір тамыры - алғашқы рулық қауым адамдарының аңшылық әңгімелері мен хикаялары. Алғашында шын болған оқиғалар негізінде айтылған әңгімелер бірте - бірте ел арасына тараған сайын қоспалармен толықтырылып, хикаяға, одан ертегіге айналып кеткен.
Қазақ халқы прозасында осы процесс түгел дерлік із қалдырған. Жалпы ертегілердің пайда болып, қалыптасуының алғашқы кездерінде ел оны қиял деп ойламаған, онда баяндалатын оқиғаға сенген, себебі ол шақта ертегі өз төркінінен алшақ кете қоймаған, сондықтан көркемдік қызмет те атқармаған.
-4-
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
Қалиев С.Қ. ХV – ХІХ ғ. Ақын-жыраулардың поэзиясындағы педагогикалық ой-пікірлер.
– Алматы : Рауан, 1990.
Бес ғасыр жырлайды. Екі томдық. /Құраст.: М.Мағауин, М.Байділдаев 1-П т. – Алматы: Жазушы, 1989.
Кенжахметұлы С. «Қазақ халқының салт-дәстүрлері». Алматы, 2004ж.
Қиял -ғажайып ертегілер. Алматыү “Аруана” баспасы2010 ж.
Ерте, ерте, ертеде.... . Қазақ ертегілерінің антологиясы. Алматы “Аруана” баспасы. 2010 ж.
“Алтын сақа” по мотивам народной сказки (халық ертегінің ізімен) Алматы. “Атамұра” 2006 г.
-39-
Уәзір:
— Мен бердім, – дейді.
— Олай болса, бұл ұстарамен уәзірдің шашын ал, – деп, Хан шаштаразға бұйырады.
Шаштараз уәзірдің шашын жібітіп, алтын ұстарамен бір сипағанда, уәзірдің жаны шығып кетеді.
Сөйтсе, бұл уәзір ханға қас екен. Соны өлтірмекші болып, ұстарасын зәрге суарған екен. Мұны көріп, хан шаштаразға дән риза болады. Көп алтын, күміс сыйлық беріп, үйіне қайтарады.
-38
Ертегілердің көбірек жиналып, жарық көрген тұсы - 19 ғ - дың 2 - жартысы. Бұл кезеңде қазақ ертегілерін ғылыми мақсатта жариялаған жинақтар да болды. Әсіресе, В. В. Радлов, И. Н. Березин, Ы. Алтынсарин, Г. Н. Потанин, А. В. Васильев, А. Е. Алекторов, Ә. Диваев жинақтарында ертегілердің көптеген мәтіндері жарық көріп, олар туралы азды - көпті пікір айтылды.
Ертегілері жанрлық әрі сюжеттік құрамы жағынан әр алуан. Ол іштей бірнеше жанрға бөлінеді:
1) жануарлар туралы ертегілер;
2) қиял - ғажайып ертегілер, батырлық ертегілер;
3) хикаялық ертегілер, сатиралық ертегілер;
Жазба әдебиетінің шеберлері осы күнде де халық әдебиетінен тіл байлығын үйренетіні, кейде оның сюжетін пайдаланғандығы белгілі. Бұдан халық ертегілерінің әлі де мол екені көрінеді. Қазақ халқының ерте заманнан келе жатқан ертегілерінің ең әдемі, әсерлі үлгілері, халықтың тұрмыс-тіршілігін, арман-мүддесін, қоғамдық өмірін суреттейтін жоғарғы идеялы үлгілері — бүгінгі мәдениетімізге қосылған мол қазына болып табылады.
-5-
І-тарау. ҚИЯЛ-ҒАЖАЙЫП ЕРТЕГІЛЕРІ
[pic]
Бұл алуандас ертегілердің ең көне арғы түбі халықтың мифтік ұғым-нанымдарымен байланысты түрде туған. Дүниенің жаратылыс сыры, адам тұрмысы мен ертеде иланған көп құдайлары, қас ие, дос иелері жөнінде неше алуан бұлдыр-долбар сырлы қиял-ғажайып ұғым-нанымдар жасап алып, ерте күндегі халық соны дін және білім есебінде тұтынған. Табиғатты нақтылы, деректі білім ұғымымен баурап танып алғанша, адам ең болмаса қиялмен танып меңгеріп, табиғатқа өз ықпалын жүргізуді арман еткен. Бұл турада К.Маркс айтуынша: "Әрбір мифология табиғат күштерін қиял бойынша жеңіп, бағындырып, дегеніне жүргізеді, сол қиял арқылы баурайды. Олай болса, сол табиғат күштерін анық шынымен жеңіп алған заманда ол мифология жоғалады", - деген.
-6-
жазылған сөздерді көреді де ішінен: «Қой, уәзірдің ұстарасын қояйын, өзімнің үйренген жаман ұстараммен-ақ ханның шашын алайын», – деп, уәзірдің алтын сапты ұстарасын былай қойып, өзінің ағаш сапты ұстарасымен ала бастайды. Мұны көріп хан ішінен: «Бұл ақымақ алтын сапты ұстарасын менің шашымды алуға аяды ғой! Онымен менен артық кімнің шашын алады. Тоқтай тұр, мен саған көрсетейін!» – деп шашын алғызып болған соң хан:
— Дереу жендетті шақырып келіңдер, мен бұл шаштараздың басын аламын! – деп, кісілеріне әмір қылады. Шаштараз мұны естіп, неге қылмысты болғанын білмей, қайран қалып тұр еді, жендет келген соң, бейшара шаштараз ханның аяғына жығылып:
– Ей, тақсыр, менің басымды алсаңыз да ықтияр, бірақ менің кінәмды айтып алсаңыз екен! – дейді. Хан:
— Сен басында менің шашымды алтын сапты ұстарамен алмақшы болдың. Ақырында оны менен аяп, ағаш сапты жай ұстарамен алып, мені қорладың. Сенің кінәң осы, – дейді.
Сонда шаштараз:
— Жаңа сіздің шашыңызды алуға ордаға келе жатқанымда алдымнан бас уәзіріңіз шығып: «Ханның шашын алуға мына ұстара лайық»,-деп, осы алтын сапты ұстараны беріп еді. Мен сіздің шашыңызды жібітіп жатып, әр жерде жазылған: «Не істесең де ойлап істе, ойламай іс қылсаң қор боларсың», – деген сөздерді көріп: «Бұл уәзір берген ұстараның қандай екенін білмеймін, ханға бір зиян келтіріп жүрмейін. Жаман да болса, үйренген өзімнің ұстараммен алайын», – деп ойладым. Шашыңызды ағаш ұстарамен алғанымның себебі осы еді,– дейді.
Сонан соң хан жасауылдарын жіберіп бас уәзірін шақыртып алдырып:
— Мынау ұстараны шаштаразға сен бердің бе? – деп сұрайды.
-37-
неше күндей мұны сыртынан бағып жүреді. Бұл адам ерте де, кеш те бір қалыпта: басына, аяғына бір-бір кесек алтын қойып жатады. Ақырында, бір күні хан:
— Сен не қылған адамсың? – деп сұрайды.
Ол адам басын көтеріп:
— Мен ақыл сатушымын, – дейді.
— Олай болса, маған бір ақыл сатшы, – дейді патша.
Сонда ол адам:
— Құп болады, бірақ әр ақылымның бағасы мың алтын, – дейді. Хан санап, мың алтын береді. Сонда ақыл сатушы:
— Не істесең де ойлап істе, ойламай іс қылсаң, қор боласың, – дейді. Мұнан соң хан ордасына келіп, баяғы сөзді әрбір көзге түсетін жерлерге, орамал-дастарқанға дейін жазып қояды. Күндерде бір күн хан шашын алғызатын болып: «Шаштараз алып кел», – деп, бас уәзірге әмір қылады. Уәзір дереу бір шаштаразға барып: «Ертең келіп, ханның шашын ал» – деп бұйырады. Ертең ерте шаштараз ханның ордасына келе жатса, алдынан уәзір шығады. Уәзір:
— Ей, шаштараз, ханның шашын қандай ұстарамен алмақшы едің? –дейді. Шаштараз:
— Ай, тақсыр, күндегі ұстап жүрген жай ұстарамен аламындағы. Жақсы ұстараны мен байғұс қайдан табамын? – дейді. Сонда уәзір:
— Ей, ақымақ! Ханның шашын жай ұстарамен алуға болмайды. Мә, мынау ұстарамен ал, – деп, қалтасынан шығарып, бір алтын сапты ұстара береді. Шаштараз қуанып, ханның құзырына келіп, шашын жібіте бастайды. Сол уақытта шаштараз: «Не істесең де ойлап істе, ойламай іс қылсаң, қор боларсың! – деп, әр жерге
-36-
Аламан мен Жоламан
Бұрынғы уақытта ерлігі жаннан асқан Аламан деген бір мерген болыпты. Сұлулығы хор қызындай оның Қарашаш атты әйелі болыпты. Қарашаш атануы, шашы алтындай жалтырап, беліне түседі екен. Бір ұл, бір қызы болыпты.
Бір күні Аламан аңға шығып кетсе, әйелі мен қызы суға түседі. Сонда бір тал шашы үзіліп суға кетеді. Шашын аламын дейді, ала алмайды, қайтып үйіне келеді. Бұл мұнымен тұрсын. Енді ханнан сөйлейік.
Бір күні Сұлтан хан уәзірін ертіп, қырық жігітімен тауға шығып келе жатса, алыстан жылтыраған бір нәрсені көреді. Олар: «Бұл қалай, айдаһар ма, жылан ба?» – деп, дағдарып тұрады да: «Не де болса баралық», – дейді. Келсе, бір тал шаш бір үлкен қоғаға бөгеліп қалыпты да үстінен су сарылдап асып төгіліп жатыр екен. Хан шашты көріп, бұл шаштың иесіне ғашық болады. Хан үйіне келеді. Бүкіл қол астындағы білімпаздарын жиып: «Шаштың иесін табыңдар» – деп бұйырады. Олар таба алмайды.
Хан ақырында: «Егер де осыны кімде-кім таба алатын болса, не тілесе де риза қыламын», – деп елге жар салады. Бірнеше күннен кейін ханға бір жалмауыз кемпір келеді.
— Егер де менің қалағанымды берсең, оны әкеліп беруім оңай. Ол тауда тұратын Аламан деген мергеннің Қарашаш атты қатыны, – дейді.
Хан мұны естіп:
— Ой, шеше! Сізді не қалаймын десеңіз де риза етемін, маған әкеп бер, – дейді.
Кемпір әкеп беруге уәде етіп жол тартады. Еш нәрсе білмеген адам болып, Аламанның жүретін жолына келіп жатады.
-7-
Аламан келе жатса, жолда жатқан кемпірді көреді.
— Е, шеше, не істеп жатырсыз? – деді.
Кемпір:
— Мен жетім-жесір бишарамын. Осы жерге келіп едім, енді жүруге дәрменім болмай жатырмын, шырағым! – дейді.
Аламан:
— Маған шеше боласыз ба? – дейді.
Кемпір:
— Болайын, шырағым, – дейді.
Аламан кемпірді мінгестіру үшін қасына келейін десе, аты осқырып жолатпайды. Аты кемпірдің дұшпан екенің біледі. Аламан:
— Е, жығылғыр, осы жаман кемпір не қылушы еді! – деп, атын ұрып-ұрып, кемпірді мінгестіріп алады.
Аламан сол бойымен үйіне келеді.
Аламанның еш нәрсе ойында жоқ. Күнде аңға шығып кетеді. Ол кеткен уақытта әлгі кемпір әйелін азғыра бастайды. Кемпір:
— Қарағым, Қарашаш-ау! Тұрмысың болса мынау екен. Байың күндіз кетсе, түнде келеді, ешбір көрген қызғылықты игілігің жоқ. Егерде менің айтқанымды істесең, өмірің қызғылықпен өтетін жақсы күйеу тауып берер едім, – дейді.
Қарашаш:
— Ол кім? Егерде жақсы болса, айтқаныңызды істейін, – дейді.
— Ей, шырағым, не дегенің?
-8-
жатып жолдағы жағалай тұрған қырық қыздың бетінен шопылдатып сүйіп, сыртқа шығады. Беті сөлденіп, қызыл кіріп қалады.
Әбден айығып, ханға келсе, тамағына шөп қадалып, азаптанып өлудің аз-ақ алдында жатқанын көреді. «Сен жазыла алмайсың. Бірақ менің бір шартым бар, соны орындасаң ғана жазылуың мүмкін», – дейді. Сонда халқы да, хан да: «Егер жазатын болсаң орындармыз», – дейді. «Ендеше, ханның жалғыз баласы бар екен, соны әкеліңдер. Алдыңда бауыздаймын, содан жазылар», – дейді білгір. Хан мұнысына: «Балам өлгеннен өзім өлгенім артық», – деп көнбепті. Сонда қарт: «Жоқ, сенің өлгеніңнен балаңның өлгені артық, жас балаң өсіп бізді билегенше, біздің тұқымымыз құриды» деген соң, «лажсыз» баласын бауыздауға қияды.
Баланы алып келіп, алдына аяғын буып бауыздамақшы болып тұрып: «Қой, көзіне көрсете бауыздамайық, ханымыз талып қалар», – дейді де, алдына ши тартып, ханның көзінше баланы шиге кіргізіп, бір қойды аяғын буып әкеліп, «қор» еткізіп шалып жібереді. Хан жалғыз баламнан айрылдым-ау дегендей «аһ...уһ!..» деп күрсінгенде, тамағында қадалып көлденең тұрған шөп сызылып көлбеп түсе қалады, һәм ханның өзі де, баласы да аман қалады.
Өнеге
Бұрынғы заманда бір үлкен шаһар бар екен. Бұл шаһардың ханы болыпты. Ол күнде жаман киініп, жай кісі болып, шаһарды, базарды аралап жүреді екен. Күндерде бір күн хан базарды аралап келе жатып, басына бір кесек алтын, аяғына бір кесек алтын қойып жатқан бір адамды көреді. Мұны көріп, хан таң қалып,
-35-
деп арыз беріп отыр, рас па? дейді. Бала: «Жоқ, тақсыр, олай еткен емеспін...» – деп шынын бастан-аяқ айтып береді. Хан сенбестен адам жіберіп тексертіп, істің анығына жетіп, сенеді. Бірақ хан мұның әкесінің ақылдылығынан қорқып бағыма бөгет бола ма дегендей мақсатпен баланың көзін жоймақшы болады. Бір терең зындан қаздырып, соған әкесі мен баласын салып көмдіріп тастайды. Екі-үш жыл өтеді. Оған шейін диқандар да қарап жатпастан егінін егіп, зындандардың үстін таптауға жақындатады.
Бір күні ханның тамағына шөп кетіп ауырады. Дүниеде бақсы-балгер, тәуіптерінің ешқайсысын қоймай қаратса да жазылмайды. Бір күні бұрынғы білгір адамның қадірін білетін бір адам ханға келіп: «Ол жақсы адам еді, сіздің ауруыңызды қалай да болса жазатын еді, алтынның қолда барда қадірі жоқ дегендей, сіз оның қадірін білмедіңіз, жазасын тартқаныңыз осы», – дейді.
Хан жұртын жиып: «Ол адам шын білгір болса, әлі күнге шейін өлген жоқ» деп, білінбей қалған зынданның маңайынан үңгірлеп қаздырып жатқанда бір сүйек шығады. Бұл қайсысынікі екенін ажырата алмастан, одан да ары қаздырғанда, ақылдының өзін тауып алады. Баяғыда көмерлерінде өзімен бірге бір дорба тоқаш көмілген екен. Білгір содан күніге жеп күнелтіп, тірі жатыр екен. Бірақ қансыз, сөлсіз, өлудің аз алдында екен. Жұрт: «Ханымыз ауырып жатыр еді, сені жазады деген соң, саған жіберіп еді. Біз алып кеткелі келдік, соған жүр», – дейді.
Білгір: «Жоқ, бармаймын, хан мені бір өлтіріп, енді өзіне керек болғанда ғана шақырды ма! Бар, айтыңдар»,– дейді. Жұрт ханға қайта барып, келмейтінін білдіргенде:«Ендеше, егер мені жазса, күллі бақ-дәулетімнің бәрін берем деп жатыр деңдер», – дейді. Жұрт білгірге қайта барып, ханның сөзін айтыпты. Білгір: «Олай болса, қырық қыз әкеліңдер, бір саты тауып, соған зынданның аузына жеткенше қыздарды жағалата қойыңдар», – деген. Айтқанының бәрін істеді. Сатыдан жоғары өрлеп келе
-34-
Мен жаманшылық істеуші ме едім? – дейді.
Қарашаш:
— Айтшы, шеше! – дейді.
Кемпір:
— Ол әділдігі халықтан асқан Сұлтан деген хан, – дейді. Қарашаш тимекші болады.
Кемпір:
— Қарағым, байыңды қайтып ұстап аламыз? – дейді.
Қарашаш:
— Оны қандай арқанмен байласа да үзіп кете береді. Үйде бір жібек арқан бар. Ол өзі бір ұйықтаса, қырық күн ұйықтайды. Сол уақытта байлап алуға болады, – дейді.
Кемпір мұны естіп, қуана-қуана ханға хабар береді. Хан мұны естігеннен кейін бір түнде барлық әскерімен келіп, ұйықтап жатқан жерінде Аламанды байлап алады.
Аламан босағада байлаулы. Хан күндіз-түні Қарашашпен ойнап жата береді. Бір уақытта байлаулы тұрған Аламанның қасына қызы келіп қалады.
— Балам-ай, шырағым, мені танимысың? Қандай күйде жатырмын? Шешеңнің сандығында бір алмас кездік бар. Шешеңе барып: «Әкемнің кездігін бер!» – деп жылай берсең, алып береді, – дейді.
Ақылға келмеген жас сәби мұны түсінбейді.
— Сен менің әкем емессің, менің әкем шешемнің қойнында жатыр, – дейді де кете барады. Аламан одан бетер қапаланып қала береді.
-9-
Біраздан соң қасына ойнап жүріп ұл баласы Жоламан келіп қалады.
Аламан:
— Қарағым, Жоламан, бері келші! Мен қандай күйде жатырмын? – дейді.
Баласы қасына келеді.
— Шешеңнің сандығында бір алмас кездік бар, барып: «Әкемнің кездігін бер!» деп жылай берсең, береді, – дейді. Бала шешесіне барып: «Әкемнің кездігін бер», – деп жылай берген соң, хан: «Мына жүгермекті құртшы, не қылар дейсің?» – дейді. Шешесі кездігін әпереді. Бала кездікті әкесіне әкеледі. Аламан арқан-шынжырларды көрсетіп: «Мынаны кес!» –дейді. Бала кеседі. Аламан босанады да ханды жатқан жерінде өлтіреді. Ханның әскерін қырып салады.
Сөйтіп, қатыны мен қызын қосақтап атасының үйіне айдап апарып, оған қызының істеген ісін бастан-аяқ айтады. Атасы мұны есітігеннен кейін ашуланып, өз қызы мен жиен қызын қоса өлтіреді. Аламанға үйіндегі кіші қызын некелеп қосады.
Жоламан ержетеді. Баяғы жалмауыз кемпір патшаның өлгенін біліп, Аламанның үстіндегі қаруларын жинап алу үшін, сиқырлықпен Аламан мен Жоламанның жүретін жеріне жас бала болып жатады. Аламан мен Жоламан аңнан келе жатса, жолда шырылдап, жылап жатқан жас баланы көреді. Баланы алайын десе, аты осқырып жоламайды. Аламан: «Ой, жамандатқыр, осы жас бала не қылушы еді?» – деп, жүгіріп барып баланы іліп алады.
Әлден уақыттан кейін қараса, үстіндегі саймандары мен мінгескен бала жоқ. «Бұл қалай?» – деп тып-типыл болып үйіне келеді. Көрген уақиғаларының бәрін әйеліне баян етеді.
-10-
Білгір адам
Ертеде бір ақылды адам болыпты. Күндердің күнінде баласын шақырып алып, бар ақылын үйретіпті. Ақылында:
«Балам! Біріншіден – қатыныңа сырыңды айтпа, екінші – ақымақпен дос болма. Үшінші – жаңа байығаннан қарыз алма!» – депті.
Баласы әкесінің бұл айтқан сөздерін мақұлдап көнген. Бірақ, неге айтқанын білмей, талайға дейін түсіне алмай жүріпті. Ойлай-ойлай, ойының түбіне жете алмапты. Бір күндері болғанда, әкесінің айтқандарының бәрін қолымен істеп, көзімен көрмекші болып, бір байдан қасақана қарыз алады. Бір ақымақпен дос болады. Сөйтіп, үйіне келіп бір қойды бауыздап өлтіріп, қолын қандап, үйінің артынан жер қазып көме салып, қатынына келіп:
— Қатын, мынау менің қолымдағы қанды көрдің бе? Мен бір кісі өлтіріп едім, сен ешкімге айта көрме, – дейді.
Қатыны: «Ой, тәңір-ай, кімге айтайын, ешкімге айтпаймын», – дейді. Сонымен біраз күн өтеді. Бір күні түнде қатынымен ұрсысып қалады. Қатыны азанмен тұра салып, ханға барып арыз береді. «Байым анада бір кісінің қанын ішіп еді, енді мені де түнімен сабап шықты», – дейді. Хан естісімен-ақ жендетін жіберіп, жігітті шақыртады, жендет баласын айдап келе жатқанда, куәлікке досымды ерте жүрейін деп досына келсе, «қолым тимей жатыр» деп бармайды. Қоштасып, бұдан өте бергенде, баяғы қарыздары ұшырасады. Олай-былай деуіне қоймайды, ақшасын сұрайды. Жабысып жағадан алады да, қалмайды. Жанын тықсырып бара жатқан соң, бұрынғы ақшасын жанынан суырып бере салады. Бұдан өтіп ханға келеді. Хан: «Не үшін қанішерлік қыласың? Қатының анада бір адам өлтіріп еді, енді мені өлтірмекші болды»
-33-
Қарттың ұлына өсиеті
Бір бай өлер уақытында ұлын шақырып алып:
- Ұлым, мен өлген соң жұма сайын қыз алып, қала сайын үй сал. Ас жесең, бал же, - деп, өсиет айтыпты. Бай дүниеден өтіп, ұлы атасының өсиетін орындай бастайды: жұма сайын қыз алып, қала сайын үй салады. Ас ішсе, бал ішіп, ақшасын бітіреді. Сөйтіп, жігіт жарлы болады. Бір күні жігіт далаға шығып біраз жүріп, бір үйілген тастың тасасына отырып, бөркін қолына алып басын ұстап отырған уақытта, бір жақтан бір шал келіп жігітке сәлем береді. Жігіт сәлемін алған соң, ол адам жанына отырады да жігітке:
- Неғып отырсың? - дейді. Жігіт:
- Жәй отырмын, - деп жауап береді. Шал:
- Шыныңды айт! - деп қыса бастайды. Жігіт еш нәрсе айтпайды. Шал:
- Сырыңды жасырма! Мен саған жақсылық көрсетемін, - дейді. Жігіт:
- Менің атам бай адам еді, сол атамның өлер алдында айтқан өсиетін орындаймын деп, кедей болдым, - дейді. Шал:
- Қандай өсиет айтып еді? - дейді. Жігіт:
- Әуелгі өсиеті: «Мен өлген соң жұма сайын қыз ал», - деп еді, мен атамның сол өсиетін тұтып, жұма сайын қыз алдым. Екінші өсиеті: «Қала сайын үй сал», - деп еді. Мен қала сайын үй салдым. Үшінші өсиеті: «Ас ішсең, бал же», - деп еді. Мен бұл өсиетін де орындап, әр күні бал жедім. Солай етіп, үш жылда барлық ақшам таусылды, - дейді. Шал тұрып жігітке:
- Сен атаңның өсиетін ұқпаған екенсің, өйткені атаңның: «Жұма сайын қыз ал» - дегені: «Әйеліңмен сыйлас бол, қадіріңді кетірме. Сонда ғұмыр бойы тату-тәтті өмір сүресің» - дегені. «Қала сайын үй сал» дегені: «Қала сайын достарың болсын, барғанда түсетін» - дегені еді. «Ас ішсең бал же» - дегені: «Еңбек істеп ас ішсең, балдан тәтті болады» - дегені еді, - деп, қарт өз жөніне кетіпті. Жігіт әкесінің терең мағыналы өсиетіне сонда ғана түсініпті.
-32-
Ол білімпаз адам екен, ойланып отырады да жалмауыз кемпір екенін сезеді. «Ол жалмауыз кемпір екен.
Не де болса, сен қаш, бұл жерде болсаң, ол қоймайды», – дейді.
Аламан қашу үшін таудан қамшы саптай қылып, бір қоржын жыңғыл кесіп алады. Сөйтіп қаша бастайды, атының басқан жері қазған ошақтай болып қалады екен. Бірнеше күннен кейін Аламанның үйіне желмая мініп, жалмауыз кемпір келіп: «Аламан қайда?» – деп сұрайды. «Аламан қашып кетті», – деп жауап береді әйелі. Жалмауыз кемпip баяғы ойылып қалған ізбен қуа жөнеледі. Аламан аты шаршаған кезде, жыңғылдан беріп кояды екен. Ол жануар соны қыршылдатып шайнап, шаба береді. Жалмауыз кемпір күншілік жерден демімен тартып ұзатпайды екен.
Бір күні түнде Аламанның әйелі түс көреді, түсінде кемпірдің жақындағанын сезеді, ұйқысынан шошып оянып, баласына: «Әкеңе жалмауыз кемпір жетейін деп қалыпты, ертерек атыңа мін де мына жүзікті алып бар, жақындаған кезде лақтырып жіберсең, әкең қағып алады. Сол кезде астындағы аты күншілік жерге жетеді. Сонда жалмауыз кемпір ақырады. Сол уақытта маңдайындағы жалғыз көзін басып қал және екі рет атпа» – дейді.
Оның жүзігі ғажайып жүзік екен. Бала жүзікті алып әкесінің кеткен жағына қарай жүреді. Бірнеше күндерден кейін әкесінің қашып жүрген жеріне келеді. Келсе, әкесі бұрынғыдай емес, азып-тозған екен. Жүзікті әкесіне лақтырып жібереді, әкесі қағып алады. Сонда астындағы аты күншілік жерге жетеді.
Кемпір баланы көріп, артына қарап сұрланып, ақырған кезде, бала қақ маңдайындағы жалғыз көзден басып қалады. Кемпір өкіре құлайды. Құлап жатып: «Батыр болсаң, тағы да ат!» – дейді. Бала атпайды. Себебі, егер екі рет атса, жалмауыз кемпір қайтадан тіріліп кетеді екен. Кемпір өледі.
-11-
Бір мезгілде әкесі келеді. Келсе, жалмауыз кемпір өлген. Аламан қуанғанынан баласымен жылап көріседі. Сөйтіп, олар ауылына келіп, мұрат-мақсатына жеткен екен.
Күн астындағы Күнекей қыз
Бұрынғы өткен заманда бір жесір кемпір болыпты. Бұл кемпірдің перзент дегенде жалғыз баласы болыпты, мал дегенде он шақты ешкісі болыпты. Бала ешкілерін бағып жүреді. Бір күндерде ешкілерін далада жайып жүріп, бір топ киікті көреді, оның ішінде бір алтын мүйізді киік жүреді. Бала бұл киіктерді күнде көріп жүріп, бір күндері шешесіне келіп:
- Далада бір топ киік көрдім, ішінде алтын мүйізді бір шұбар киік бар. Осы шұбар киікті ұстап алып, ханға тарту қылсам, хан маған сыйлық берер ме еді? - дейді. Шешесі:
- Ұстай алсаң, алып бар, хан сыйлық берер, - дейді. Бір күндері бала далада ешкілерін жайып жүріп, алтын мүйізді шұбар киікті тағы да көреді. Сол арада бала әлгі шұбар киікті ұстап алады. Ханға алып жүреді. Ханға апара жатқанда, ханның үйінің жанында уәзір көреді де:
- Мұныңды ханға апармай-ақ қой, маған сыйлап кет, - дейді. Бала:
- Жоқ, саған әкеле жатқаным жоқ, ханның өзіне апарам, - деп уәзірге бермейді. Бала алтын мүйізді шұбар киікті ханға тарту қылады. Хан уәзірін шақырып алып:
- Бұл баланың тартуына сыйлық беруге бола ма? - дейді.
-12-
ІІІ-тарау. ТҰРМЫС-САЛТ ЕРТЕГІЛЕРІ
[pic]
Бұл топқа кіретін ертегілер ерте заманнан өмірдің алуан түрін қамтиды. Тұрмыс-салт ертегілерінде өмірде болған немесе болуға тиісті уақиғалар басты орын алады. Оның кейіпкерлері қиял-ғажайып ертегілеріндегідей жалғыз көзді дәу, мыстан, жеті басты жалмауыз, жезтырнақ, т. б. бейнелерде емес, күнделікті өмірде кездесетін қарапайым адамдар болып келеді. Қазактың тұрмыс-салт ертегілері қарапайым шаруа адамдарын ардақтай отырып, еңбек ету жайына айрықша көңіл бөледі. "Жатып ішер жалкау болма, ерінбей еңбек ет, өжеттен де, өрге ұмтыл” дегенді білдіреді.Тұрмыс-салттан туған ертегілердің тағы бір тақырыптары — үй іші, отбасы, жақсылық пен жамандық, ұрлық пен аярлық жайында болып келеді. Бұларды ертегіге айналдырған халық өзінің отбасына деген көзқарасын білдіруді максат еткен. Жараскан ынтымак, тату-төттілік бар жерде бірлік, ырыс бар дегенді білдіреді.
-31-
нәрсе демепті.
Сонан соң жылды бәрінен бұрын тышқан көріп, хабар беріп, жыл басы болыпты. Түйе бойына сеніп құр қалыпты.
-30-
Сонда уәзір:
- Жоқ, бұған сыйлық беруге болмайды. Бұл киіктің астына қоятын бір тақ болады, оның екі қанаты болады: бірі алтын, бірі күміс. Бірі алтын суына малынған, бірі күміс суына малынған. Киік сол алтын тақтың үстінде тұрып ойнағанда, дүниенің қызығын көргендей боласыз. Сіздің салтанатыңыз сонда келіседі. Бала соны тауып әкелсін, сонда сыйлық беруге болады, - дейді. Сонда хан балаға:
- Бұл киіктің астына қоятын тағы болады, оның екі жағында екі қанаты болады. Екі қанатының бірі алтын, екіншісі күміс суына малынған. Соны тауып кел. Сонда сыйлық беремін, ал таба алмасаң, басыңды аламын, дейді. Бала мұны естіп, жылап шешесіне келеді. Шешесі:
- Ойбай, балам! Бұған бола жыламай-ақ қой, өзім іздеп тауып әкелейін, - деп жолға шығады. Бір жерлерге келсе, бір топ киік далада жайылып жүреді. Топ киіктің ар жағында жердің жарығын жамап бір кемпір отыр екен, бұған келіп, жұмысының мәнін айтады. Сонда жер жамап отырған кемпір:
- Мысыр шаһарының бер жағында бір шаһар бар. Киіктің тағын істесе, сонда істейді, баланың қолына мың діллә беріп, соған жібер, - дейді. Сонан баланың шешесі үйіне қайтып келіп, барлық дүние-мүлкін беріп, ешкілерінің барлығын да беріп, оның үстіне өзі неше жыл мал бағуға бір байға жалданыпты. Сөйтіп, баласына мың діллә құрастырып береді. Бала мың ділләні алып, киік астына қоятын тақты жасайтын Мысыр шаһарының жанындағы шеберге жүреді. Бірнеше күн жүріп, шеберге келеді. Бала шеберге келіп, осындай киік астына төсейтін тақты істетуге келгенін айтады. Сонда шебер:
- Мың діллә берсеңіз, істей аламын, - дейді.
-13-
Сонымен мың ділләсін шеберге беріп, киік астына қоятын тақты істетіп алып, бала үйіне қайтады. Келе жатса, жолында бір үлкен бәйтерек тұр екен, оның түбіне келсе, екі құдық бар екен, біріншісінде алтын су, екіншісінде күміс су бар. Бала сол арада алып келе жатқан тақтың бір қанатын алтын құдыққа, екінші қанатын күміс құдыққа малып-малып алады. Бала тақты алып, үйіне келеді. Ертеңінде ханға алып барады. Айтқанындай тақты баяғы алтын мүйізді шұбар киіктің астына қойғанда, киік ойнап, сән-салтанатын келтіріп тұрады. Хан уәзірін шақырып алып, ақылдасады. Сонда уәзір:
- Жоқ, тақсыр. Мұнысына да әлі сыйлық беруге болмайды. Енді пәлендей жер астында өскен бір сұлу алтын ағаш бар, соны әкеліп сіздің есік алдына орнатса, сән-салтанатыңыз мұнан әрі келісер еді. Бала соны тауып әкелсін, есік алдына орнатсын. Сол уақытта сыйлық беруге болады, - дейді. Сонда хан:
- Сол жердің астында өскен алтын ағашты әкеліп,менің есігімнің алдына орнат, сонда сыйлық беремін, - дейді. Бала тағы да алтын ағашты іздеп кетеді. Бірнеше күн жол жүріп, бір жерлерге келсе, алдынан бір ақ сақалды шал шығады. Бала өзінің іздеп келе жатқан жұмысының мән-жайын әлгі шалға айтады. Ақ сақалды шал:
- Осы бетіңмен жүре бер. Бір жерлерге барғанда биік тауларға кездесесің. Таудың бауырынан бір қоян қашар, сен сол қоянды қуа бер, ол қоян барып бір жердің үңгіріне кірер. Сонда ол сол жақтағы үңгірге кірер, сен оң жақтағы үңгірге кір. Сонда қырық ұрыға кездесерсің, олар сені «өлтіреміз» дер, сонда сен: «Мен әп-сәттің ішінде ет пісіре аламын», - де. Сол уақытта қырық ұры саған ет пісіртіп, қарап тұрар. Сен етті қазанға салып, мына кездікпен түртіп калсаң, ет өзінен-өзі пісіп шығады, - деп балаға бір күміс сапты кездік береді. - Сонымен бірнеше күнге дейін сонда ет пісіруші болып жүресің.
-14-
арпа, сұлы сұрамаймын. Көде болса, көде, жусан болса, жусан, не кез келсе, соны қорек етіп, табылса, су ішіп, табылмаса, шөлде де жолға жүре беремін. Жыл басы болу маған лайық.
Сиыр айтады:
— Адам егін ексе, менімен егеді, сүтімді ішеді, құрт-май істейді, жыл басы болу маған лайық.
Қой айтады:
— Мен болмасам, қазақ үйін немен жабар еді. Жүнімді алып, киіз басады, жабағымнан киім тігеді, арқан, жіп еседі. Сүтімнен құрт-май алады, шаруаға менен пайдалыларың жоқ.
Ит айтады:
— Мен болмасам, сендердің көбіңді не ұрлап, не қасқыр жеп тауысар еді. Мен сендердің баршаларыңның бақташыңмын, дұшпан көрінсе, үріп, абалап, иеме хабар беремін.
Тауық айтады:
— Мен болмасам, кісі ерте жұмысына бармай, ұйықтап қалар еді. Мен ерте тұрып, таң атты деп шақырып, хабар айтамын. Кеш болса, жатар мезгіл болды деп, тағы шақырамын.
Тышқан не айтарын білмей тұрады да бір түрлі қулық ойлап, жиылған көпке айтады:
— Бұл таластан еш нәрсе өнбес, жылды қарап тұралық та кім бұрын көрсе, сол жыл басы болсын.
Өзгелері қарап тұрғанда, түйе өзінің бойына сеніп: «Менен бұрын кім көреді?», – деп, тышқанның сөзін қостайды. Бөрі қарасып тұрады. Біраздан соң тышқан жорғалап, түйенің өркешіне шығып отырады. Көп хайуан таласып: «Біз көреміз, біз көреміз»,–деп тұрғанда, ең биікте отырған тышқанды көріп, еш
-29-
Менің алма ағашыма қонақтап отырған көгершін де менікі болу керек" - дейді. Сөйтеді де көгершінді көздеп, садағымен атуға ыңғайланады. Дәл сол кезде кенеттен ақ көгершін ғайып болып кетеді де, оның орнында сақалды өзінің әкесінің отырғанын көреді. Сараңның қолы салқ етіп төмен түсіп кетеді. Міне қызық. Алма ағашында тағы да ақ көгершін отыр. Сараң садағын тағы көтереді де әкесінің ағашта отырғанын тағы көреді. Ыза болған сараң енді ай-жайға қарамайды. Сараңдығы "Ат, ат" - деп қыстайды да, атып жібереді. Сол кезде алма ағашының түбіне сылқ етіп өзінің әкесі құлап түседі. Ал ақ көгершін шарықтап ұшып кетеді. Біреуді-біреу өлтіретін сұмдық оқиға жер бетінде тұңғыш рет осылай басталған екен дейді.
Қарт әкенің қаны алма ағашының аппақ гүліне шашырайды. Содан бері алма ағашы ақ түспен гүлдемей қызғылттанып гүлдейді екен. Ал ақ көгершін содан бері ешуақытта ағашқа қонақтамайтын болыпты. Көгершін көзінің қызыл болуының себебі де жерге тамған адам қанын көрумен екен дейді.
Жыл басына таласқан хайуандар
Ең ерте заманда хайуандар жылдың басы болуға таласыпты. Сонда жылқы айтыпты:
— Мен алысты жақын қыламын. Күшімді көреді, сүтімді ішеді, қылыма шейін арқан, жіп еседі. Адамға менен пайдалы мал жоқ, жыл ағасы мен боламын, – дейді.
Түйе айтады:
— Сен адамның жұмысын қылсаң, сұлы, шөп асайтын тамағың үшін құл болдың, міне, мен сен көтере алмайтын ауырды көтеріп, неше айшылық алыс жерлерге барамын. Аш болдым деп,
-28-
Қырық ұры сені үңгірге тастап, өздері сыртқа шығады. Сол уақытта түкпірдегі бір ак сандыққа көзің түсер. Сол ақ сандықты ашсаң, ішінде бір көк сандық бар, соны ашсаң, ішінде қағазға ораулы дәріні көрерсің. Сол дәріні ал да, пісулі тұрған етке сал. Сол уақытта қырық ұры кезек-кезек келіп, есік алдында өле береді. Сонан кейін сол үңгірдің ішін аралап жүрсең, іздеген алтын ағашың сонда тұрар. Сен сол арада алтын ағаштың бұтағынан қысып, қолыңмен ұстарсың. Екі аяғыңмен ағаштың түпкі тамырын басып, екі көзіңді жұмсаң, сонда таң ата ханның есігінің алдына ағаш өзі келіп орнар, - дейді. Бала шалдың айтуымен жүріп келе жатса, таудың үңгірінен бір қоян қашады. Бала қашқан қоянды қуа береді. Қоян бір жердің үңгіріне кіреді, бала да кіріп кетеді. Айтқанындай, үңгірде екі тесік кездесіп, қоян сол жақтағы үңгірге кіріп кетеді, бала оң жақтағы үңгірге кіріп кетеді. Үңгірдің ішіне кіріп келсе, балаға қырық ұры кездеседі. Бұлар баланы өлтірмекші болады. Сол арада бала лезде ет пісіре алатынын айтады. Бала етті қазанға салып, баяғы шал берген кездікпен етті түртіп қалғанда, ет өзінен-өзі пісіп болады. Сонымен олар баланы өлтірмейтін болып, ет пісіруге қояды. Бала бірсыпыра уақыт сол қырық ұрыға ет пісіріп жүреді. Бір күндерде бала ұйықтап жатса, бүйірінен баяғы ақ сақалды шал түртіп: «Етке тойған соң ұмыттың ба?» - дейді. Бала оянса, түсі екен. Сол арада ойлап тұрса, баяғы шалдың айтқандары есіне түседі, жан-жағына қарайды. Шал айтқанындай, бір бұрышта ақ сандық тұр екен. Жалма-жан кілтті іздеп тауып алып, ақ сандықты ашса, ішінде көк сандық бар екен. Оның ішін қараса, қағазға ораулы дәріге көзі түседі. Бала дәріні алып ұрылардың сыртқа шығуын аңдиды. Бір күндері қырық ұры тесігінен сыртқа шығады. Бала жалма-жан етті пісіреді де, дәріні етке шашып жібереді. Сол арада қырық ұры бірінен соң бірі, кезек-кезек есік алдына келіп, топырлап өле береді. Бала жан-жағына қарап, үңгірдің ішін еркіндікпен аралап жүрсе, жер астында жалғыз өсіп тұрған ағашты көреді. Сол арада алтын ағашты
-15-
қолымен мықтап ұстайды да, екі аяғымен түпкі тамырын басып, екі көзін жұмады. Бала көзін ашып қараса, таң сарғайып атқан, алтын ағаштың хан есігінің алдында тұрғанын бір-ақ көреді. Таңертең хан уәзірлерімен алтын ағашты көреді. Бұрынғы бұрынғы ма, ханның салтанаты тіпті артып кетеді. Алтын қанатты тақтың үстінде алтын мүйізді шұбар киік ойнап тұрады. Мұны көріп хан балаға риза болып, сыйлық беруге барлық уәзірлерін шақырып алып ақылдасады. Баланың бүйтіп бақыты артқанын көре алмай, уәзірлері күндейді. Сонда уәзірлері жиылып ақылдасады: «Ханға айтып бұл баланы тағы да бір келмейтін жерге жұмсайық. Бәлендей алыстағы, күн астындағы Күнікей қызды тапсын. Мұны болса да таба алмай өледі, енді оны іздеп барушылардың өлмей қайтқаны жоқ. Баланы сонда жіберейік», - дейді. Хан уәзірлерімен ақылдасады:
- Кәні, балаға қандай сыйлық береміз? - дейді. Сонда баяғы уәзір тұрып:
- Тақсыр, сіз өзіңіз болсаңыз қартайдыңыз. Сізде перзент жоқ. Біздің ойымызша, қартайған шағыңызда сізге серікке жарайтын пәлендей жерде, күн астында Күнікей деген қыз бар. Бұл бала сол қызды тауып әкелсін, сонда мықтап сыйлық беруіңізге болады, - дейді. Хан тағы да балаға:
- Сол күн астындағы Күнікей қызды тауып әкел, сыйлықты сонда беремін, - дейді. Бала Күнікей қызды іздеп кетеді. Бірнеше күн жүріп келе жатса, алдынан екі алақанына екі тауды салып жүрген бір дәу кездеседі. Бала бұл дәуден жөн сұрайды, сонда дәу:
- Күн астындағы Күнікей сұлуды іздеп бара жатқан бала сен болсаң, мен жолдас болғалы жүрмін, - дейді. Бала:
- Сол бала мен боламын, - дейді. Сонымен екеуі жолдас болып келе жатып жер тыңдаушыға кез болады. Бұл да балаға жолдас
-16-
қалай соғып жүрсің?»—дейді.
Егінші құралын алып, қасқырды ұра бастайды. Түлкі:
— Енді қаптың аузын аш,— дейді.
Қасекең алды-артына қарамастан шыға жөнеледі. Артынан түлкі:
— «Көптен бері істемеген бір әділ төрем еді»,— деп сақ-сақ күліпті.
Сөйтіп, егінші байғұс түлкінің айласымен ажалдан құтылыпты.
Ақ көгершін
Бұл сонау ерте заманда болған екен. Ол кезде соғыстың не екенін ешкім білмепті. Біреуді-біреу өлтірмейді екен. Кедей де, бай да, сараң да болмапты.
Күндердің бір күні Жақсылық деген кісінің әйелі ұл тауыпты. Шілдеханаға көп адам жиналыпты. Диуана да келіпті. Диуана сәбидің бетіне қарап:
— Мына бала түбінде жұртқа пәле болып жүрмесе не қылсын, – депті.
Жыл артынан жыл өтіпті. Бала өсіп ер жетеді. Өскен сайын сараңдығы да арта береді. Дүниеге қомағайланып, екі көзі қанталап қарайтын болады.
Пышақ, шот, балта секілді өткір заттарға әуес болып алады. Мұндай заттарын жұрт одан жасыратын әдет тауыпты.
Күндердің бір күнінде сараң бала өзіне садақ пен жебе жасап алады да қартайған әке-шешесін қуып жібереді. Даладағы аңдар мен құстардың бәрі менікі болса деп армандайды.
Бір күні ол қырға шығады. Көктем кезі екен. Күн жарқырап, құстар сайрап, жер жүзі құлпырып тұрады. Сараң қараса бағындағы алма ағашында көгершін қонақтап отыр екен. Ол:
-27-
Қасқыр мен кісі
Бір қасқыр тамақ іздеп келе жатып, құрулы тұрған қақпанға түсіп қалады. Олай жұлқынып, бұлай жұлқынып, зорға құтылады. Қашып бара жатқан касқырды аңшылар көріп, артынан қуа жөнеледі. Қасқыр сасқалақтап бір егіншіге келіп жайын айтады: «Қайтсең де мені жасыр, ұмытпаспын жақсылығынды, мені қабыңа салып, арқалап жүре бер»,— дейді.
Қасқыр жылап тұрған соң, егінші адам қабына салып алып, арқалап жүре береді. Кешікпей аңшылар мылтық, қылышын жарқылдатып жетіп келеді. Кісіден сұрайды:
—Қашып бара жатқан қасқыр көрмедің бе?— деп.
Кісі:
— Жаңа бір қасқыр анау шоқайдан қашып өтті, тезірек ұмтылыңдар,— дейді. Аңшылар асып кеткеннен кейін, егінші қаптың аузын шешіп, қасқырға:
— «Жөніңе жүре бер, маған да бір жақсылық етерсің»,— дейді. Қасқыр қуанып секіріп шығып, егіншіге:
— «Мен сені жеймін, қарным ашты»,— деп тап-тап береді.
Егінші байғұс сасқалақтап:
— Ай, қасқыр, бұның қалай, мен сені өлімнен құтқарып алып қалып едім, жақсылыққа жамандық ете ме екен, олай болса төрелетейік, қайсымыздікі жөн екен,— дейді.
Екеуі керісіп тұрғанда қаңғырып бір жағынан түлкі келеді. Бұлар түлкіге оқиғаны бастан-аяқ айтып шығады. Түлкі:
— Жоқ сөзді айтпаңыздар, менен басқа біреу естісе күліп жүрер, дорбаға үлкен қасқыр сыйды дегенге нанбаймын, барып тұрған өтірік,— дейді.
Қасқыр мен кісі «бұл рас» деп керісіп болмайды. Түлкі қасқырға:
— Қапқа кірмей сенбеймін,— дейді.
Қасқыр сендірмекші боп қапқа кіргенде, түлкі егіншіге:
— «Байла қаптың аузын, енді қимылдайтын кезің келді, қане мен көрейін, күздігүні егінді
-26-
болып ереді. Тағы да жүріп келе жатса, алдынан екі көлдің суын екі ұртына ұрттап жүрген тағы бір дәу кез болады. Бала жөн сұрайды. Екі көлдің суын екі ұртына ұрттаушы:
- Күн астындағы Күнікей қызды іздеп жүрген балаға жолдас болғалы жүрмін, - дейді. Сонда бала:
- Ендеше, мен сол боламын, - дейді. Сонымен бұл да үшеуіне қосылып, төртеуі жолдас болып жүре береді. Келе жатса екі аяғына екі батпан тас байлап алған, ойдан-қырдан жүгіріп жүрген желаяққа кез болады. Бала жөн сұрайды. Желаяқ:
- Мен күн астындағы Күнікей қызды іздеп бара жатқан балаға жолдас болғалы жүрмін, - дейді. Бала:
- Ендеше, мен сол баламын, - дейді. Сонымен бесеуі жолдас болып жүріп келе жатса, бір шұқанақтан көп балаларымен тырмысып шыға алмай жатқан бір құмырсқаны көреді. Бала құмырсқаны балаларымен шұқырдан шығарып жібереді. Сонда құмырсқа балаға риза болып:
- Сендер мені шұқырдан шығарып жібердіндер. Осы жақсылықтарыңызды мен де алдарыңызға тіріде бір келтірермін. Мен мына бір қанатымды жұлып берейін, керек болған кезде тұтатсаң, дайын боламын, - деп бір қанатын жұлып береді. Бұлар күн астындағы Күнікей қызды іздеп жүріп кетеді. Күн астындағы Күнікей қыз От тауының ар жағында тұратын бір ханның қызы екен. Ол ханның бір үлкен көк төбет иті бар екен. Сол ит күн астындағы Күнікей қызға келе жатқан адам болса, соның дыбысын сезіп, жүз шақырым жерден алдынан шығады екен. Қандай батыр, мықты адамдар болса да көк төбет ит барлығын да жалғыз өзі қиратып салады екен. Қызды іздеп барған адам сау қайтпайтын болған. Мұны білген көп адамдар көк төбеттен қорқып, қызға бара алмайды екен. Баланың
-17-
жолдастарымен келе жатқанын ит жүз шақырымнан біліп алдарынан шығады. Бір мезгілде көк төбет арсылдап жер дүниенің шаңын боратып келе жатыр екен. Баяғы тау көтерген дәу қолындағы бір тауын итке жіберіп қалғанда, төбет иттің төбесінен жай түскендей болып, ит таудың астында қалып, табанда сеспей қатады. Итті таумен бастырып өлтіріп тастап, бұлар тағы жүріп кетеді. Бір уақытта бұлар күн астындағы Күнікей қыздың үйіне жетеді. Хан бұлардан жөн сұрайды. Сонда бұлар:
- Осы жақтағы күн астындағы Күнікей қызды іздеп келеміз. Іздеп келуші мына отырған бала, біз жанына ерген жолдастарымыз, - дейді.Сонда хан:
- Жолдарыңда бір көк төбет ит кездесті ме? - деп сұрайды. Бұлар:
- Жолда бір күшікке кездесіп едік, біздің лақтырған кесегіміздің астында үні өшіп, өліп қалды, - дейді. Хан бұлардың күшіне қайран қалып отырады. Хан ертеңіне, ел-жұртын жиып, балуан күрестіреді.
- Осы топта кімде-кім күресіп жығып, күші асса, қызымды соған беремін, - дейді.
Ханның елі жағынан бір өгіз балуан шығады. Бала жағынан екі қолына екі тау ұстап жүруші дәу шығады. Екі балуан күресіп, дәу жығып кетеді. Бірақ хан, сөзінен танып, бұл жолы қызын бермей:
- Енді жаяу бәйгеден озып келгенге беремін, - дейді. Жаяу бәйгеге ханның елінен бір жүйрік мыстан кемпір шығады. Мыстан кемпір қолына екі шыны арақ ұстап шығады да, жолда желаяққа ішкізіп мас қылып, өзі жүгіріп кетеді. Бала тыңшыға айтады:
- Кім келе жатыр екен, соны тыңдашы, - дейді. Тыңшы тұра қалып тыңдап: «Кемпірдің дыбысы білінеді, желаяқтың дыбысы
-18-
ІІ-тарау. ХАЙУАНАТТАР ЖАЙЫНДАҒЫ ЕРТЕГІЛЕР
[pic]
Бұл топка жататын ертегілер де өте ерте заманда пайда болған. Ертедегі адамдар өздерінің күнкөрістері үшін төрт аяқты хайуандарды пайдалану, оларды үйрету, асырау жайын карастырды және әрбір хайуанат туралы, олардың қасиеттері туралы мифтік үғым - түсініктер ойлап шығарды. Ертедегі хайуанаттарды қасиетті, киелі деген үғым біртіндеп өзгерді. Сөйтіп, ертегілерде хайуанаттар жөнінде реалистік түсінік пайда болып, олардың адамға келтірер пайдасы, зияны, атқаратын қызметі сөз болды.
Мал, мінсе — көлік, ішсе — тамақ, кисе киім болатыны баяндалады. Оны "Алтын сақа”, "Боз інген”, "Жақсылық пен жамандық”, т. б. ертегілерден көреміз.
-25-
ерттеп мініп, ағасының артынан іздеп кетеді. Бірнеше айлар жүріп, қалаға жетеді. Барса, біреуден «ағасы ханның қызына ғашық екен, ол қызға ғашық сол жерде бір дәу бар екен, соны өлтірем деп барса, дәу ағасын өлтіріпті» деп есітеді. Бұл сөзді естіген соң: «Не де болса, сол дәуіне барайын», – деп жолға шығады. Жолда ханның үйіне бара кетпекші болады. Барса, ханның есігінің алдында жүрген қатындар: «Күйеу», – дейді. Себебі Желім батырдың түрі ағасынан айнымайды екен. «Күйеуі несі?» – деп, Желім батыр таң қалады. Қатындар Желім батырдың өзін ханның қызына алып барады. Сөйтіп, Желім батыр жеңгесімен танысып, ертемен тұрып, дәудің үйіне барып сөйлеспек болады.
Желім батыр барған соң, дәу шыға келеді. Желім батыр: «Менің ағамды өлтірген сен екенсің. Ағамның орнына қызынды бер, болмаса басыңды аламын», – дейді. «Кел, алысайық, қайсымыз жықсақ, жығылғанымыздың сөзсіз басын кесейік», – дейді дәу. Екеуі алыса кетеді. Желім батырдың күші басым келіп, жыкпақшы болады. Сонда дәу: «Жықпа, ағаңды өлтірген жоқпын, тауып берейін», – дейді. Ағасын үйде бір теріге орап қойған екен. «Бірақ, бір сөзім бар, ағаң хан қызына ғашық екен, оған мен де ғашық едім. Бір күні ағаң менің хан қызына ғашықтығымды естіп, мені өлтірмек болып келген екен. Мен шығып едім, сөз қатпай: «Алыспақ керек пе, атыспақ керек пе?» – деді. Сол жерде екеуіміз алыса кеттік, бір уақытта мен жығатын болдым. Онан кейін ағаң: «Мені білдірмей бір жерге сақтап қой», – деді. «Неге?», – деп едім: «Менің бір інім жалғыз қалды, сол батыр болса, бір келер, оған шейін өлтірместен ұста, келмесе, өлтіргеніңе ризамын», – деді. Сонан кейін мен: «Осының обалына қалмайын», – деп өлтірмеп едім. Енді сен келдің, сен бір ер екенсің, мен саған бас ұрып қызымды берейін, – деді.
Сол жерде дәудің қызын Желім батыр алып, ханның қызын ағасы алып, екеуі еліне қайтып, мұрат-мақсаттарына жетіпті.
-24-
білінбейді», - дейді. Бала сол арада баяғы қолындағы кездікті ұстап, ұйықтап жатқан желаяққа дыбыс беріп оянады, сол арада жалмажан жүгіріп отырып, кемпірге жетеді. Қолына бір уыс топырақты алады да, кемпірдің алдынан өте беріп, топырақты көзіне шашып жібереді. Кемпір көзін уқалап аша алмай жатқанда, желаяқ озып келеді. Хан сонда да қызын бермейді. Қызын жасырып тығып қояды да:
- Кімде-кім қызымның қай жерде екенін тапса, соған беремін, - дейді.
Бір мезгілде тыңшы тыңдап жүрсе, хан қызын жер астындағы бір үйге жасырып қойған екен. Қыз сол үйде кесте тігіп отырып, қолындағы инесін жерге түсіріп алады. Тыңшы тыңдап біліп тауып алады. Хан бұларды темірден салынған қонақ үйге жатқызады. Қонақтар жатқан үйді сыртынан өртейді. Бұлар түн ортасында оянып кетсе, үй өртеніп бара жатыр екен. Бәрі де сасады. Сол жерде көл ұрттаушы дәу ұртындағы бір көлдің суын бүркіп тастап, өртті сөндіреді. Бұлар тып-тыныш ұйқыда жата береді. Хан бұларды өлді деп, күлін қарайын деп келсе, бәрі де тып-тыныш ұйықтап жатыр екен. Хан тағы ойлап, бір амал табады. Ертеңінде:
- Қырық қызбен қызымды қатар тұрғызам, солардың ішінен танып алғанға қызымды беремін, - дейді. Ертеңіне қырық қызды бір түсті киіндіріп, қатарлап қояды. Қараса, бәрінің киген киімінің түсі бір, ешкім таба алмайды. Бала сол уақытта баяғы құмырсқаның қанатын түтетіп жібергенде, құмырсқа келіп қырық қыз ішіндегі күн астындағы Күнікей қыздың алдынан шығады. Бала күн астындағы Күнікей қызды таниды. Сонымен ханның басқа істейтін амалы болмайды. Хан амалы таусылып, ақыры күн астындағы Күнікей қызды балаға береді. Күн астындағы Күнікей қызды алып, бұлар еліне қайтады. Баяғы ерген жолдастары,
-19-
баламен қоштасып, жолда қалып отырады. Бір жерлерге келгенде, тыңшы қалады. Тағы бір тауға келгенде, баяғы тау көтеруші дәу қалады. Бір көлдің жанына келгенде, баяғы екі көлдің суын ұрттаушы қалады. Бір жерлерге келгенде, желаяқ қалады. Бала келе жатып, бастан-аяқ, өзінің басынан кешірген уақиғаларын қызға түгелінен баян етеді, оны ханға апаратынын айтады. Қыз оқымысты, сиқыршы екен. Баланың ерлігіне сүйсініп, әбден сүйеді. Бірсыпыра жер жүрген соң кыз:
- Ханның еліне жетуге қанша күн қалды? - деп сұрайды. Бала:
- Екі күншілік жер қалды, - дейді. Сонда қыз:
- Сен озып ханға бар, менің алдымнан шықсын. Ең алдымен хан, оның соңынан қырық уәзірлері жүрсін, ең артында өзің жүр, - дейді. Бала ханға барып, қыздың алдынан шығарады. Қыз келе жатқан ханды қасқыр, уәзірлерді түлкі қылып жібереді. Олар бірін-бірі қуып кетеді. Сонымен күн астындағы Күнікей қызды бала алып, екеуі той жасап, қосылады. Елжұрты баланың ерлігіне риза болып, оны хан сайлайды.
Жерден шыққан Желім батыр
Баяғы уақытта бір кемпір бар екен. Оның үш баласы болыпты. Ол кемпірде түк мал болмапты. Күнелту үшін базарға жусан алып барып сатады екен. Сатқан жусаннан тамақтарынан артылып, күнде бес тиын қалады екен. Бір күні сол артылып қалған бес тиындарын санаса, едәуір пұл болып қалыпты. Қыс келе жатыр, балаларыма шапан әперейін деп, қалаға барып, үш
-20-
алып үйіне әкеліп, шешесіне. «Әже, мына баланы бақ», – дейді. Шешесі: «Сен ақылыңнан адасқан екенсің. Бұл бала перінің баласы ма, жынның баласы ма?.. Қайтып апарып таста», – дейді.Бала апарып тастайын деп кете бергенде, кемпір: «Әкелші, сен үшін бағып берейін», – дейді.
Оның атын жерден шыққан Желім батыр қояды. Желім батыр бір күнде бір жасқа, екі күнде екі жасқа, он күнде онға келеді. Бір күні дәу кемпірге: «Балам болса ержетіп қалды, сандықтың бір жерін тесіп қой, баламды көріп отырмасам, ішім жарылып кетер», – дейді. Кемпір мақұл көріп, сандықтың бір жерін тесіп қояды.
Бір күні кешке екі баласымен кемпір әңгімелесіп отырғанда, жерден шыққан Желім батырдың көзі сандықтың ішіндегі тесіктен қарап жатқан дәудің көзіне түсіп кетеді де: «Аға, көз жылтырайды», – дейді. «Ол кім?» – деп, ағасы қарай бергенде, дәу сандықтан шыға келеді. Сол жерде екеуі таң атқанша алысады. Бір уақытта дәу жықпақшы болады. Сонда бала шешесіне: «Менің аяғымның астына талқан, дәудің аяғының астына тары сеп», – дейді. Шешесі баласына қастық қылып, дәудің аяғының астына талқан, баласының аяғының астына тары себеді. Бала онан бетер тайғанап, жығылып бара жатқанда: «Жерден шыққан Желім батыр, қайдасың?» – дейді. Желім батыр жүгіріп барып, дәудің басын қылышпен кесіп алады да ашу үстінде шешесін жұдырықпен бір қояды. Желім батырдың жұдырығына не шыдасын, кемпір де сеспей қатады.
Ертеңіне ағасы: «Қарағым, аңға барып, аң атып келейік, сосын мен қалаға барып келейін», – дейді. Сөйтіп екеуі аңға шығып кетеді, бір айлық аң атып әкеледі. Ағасы қалаға жүрмекші болады да Желім батырға: «Мен қамшымды босағаға іліп кетемін. Кешіксем, соны алып, «ағам қайдасың» деп іздерсің», – дейді.Ағасы кетеді. Бір жыл болады, әлі келген жоқ. Бір күні Желім батыр ағасын сағынып, уайымдап отырса, босағадағы қамшыдан қан тамып тұр. «Уһ, уһ, ағам», – деп, қара тұлпарын
-23-
Бір күні бала аңға кетерде, шешесін шақырып алып, құдықты көрсетіп: «Мына құдықты ашпа», – дейді. Баласы аңға кеткеннен кейін кемпір тасты көтерсе, құдықтан өрлеп бір дәу шығып келеді. «Сені өлтірем», – деп ақырады дәу. Кемпір: «Өлтірме, мен саған әйел болайын», – дейді.
Сол жерде кемпір дәуді құдықтан шығарып алып, үйіне әкеліп, тамақ беріп, бір сандыққа салып қояды. Бала аңға кеткенде, шығарып алып, дәумен ойнап-күліп отырады. Кешке келерде, сандыққа салып қояды. Тоғыз ай, тоғыз күн болғанда, кемпір бала табады. Баласын қай жаққа тығарын білмей, дәуден ақыл сұрайды.
— Бүгінше ептеп тығып тұр. Ертең балаң аңға кеткенде, менің қара тұлпарымды мін де сен баланы балаңның аңнан келетін жолына апарып бір ошақ қазып, соның ішіне киізге орап тыға қой. Егер бұл шын менің балам болатын болса, менің атым сол ошақтың жанынан өте бергенде сүрінеді. Сонда аттың аяғы бір тасқа тиіп, тастың сынығы ұшып барып баланың денесіне тиеді. Онан кейін бала жылайды. Жылағаннан кейін бала атынан түсіп, баланы саған әкеледі. Әже, мына баланы бақ, маған серік болсын, дейді. Сонда сен: “Балам, сен ақылыңнан адасқан екенсің, бұл бала перінің баласы ма, жынның баласы ма? Қайтып апарып таста” де. Онан кейін апарып тастайын деп әкете бергенде: “Әкелші, сен үшін бағып берейін” деп айт, – дейді.
Кешке кемпірдің баласы келеді. Таң атқаннан кейін ұйқыдан тұрып, күнде мініп жүретін атын ерттеп жатқанда, кемпір: «Қарағым, дәудің қара тұлпарын мін, бұл ат шаршады ғой, бүгінше тынықсын», – дейді. Бала шешесінің сөзін мақұл көріп, қара тұлпарға мініп, аңға кетеді. Артынан кемпір барып, бір жерошақ қазып, соған киізге баланы тығып келеді. Кешке баласы аңнан келе жатып жерошақтың тұсынан өте бергенде, аты сүрініп кетеді. Аяғы бір тасқа тиіп кетеді. Тас ұшып барып ошақтағы баланың денесіне тиеді. Бала шыр ете түседі. Атынан түсе қалып, баланы
-22-
баласына үш шапан сатып алады.Үйіне келгеннен кейін, кемпір үлкен баласына: «Ауылдың артындағы үйлерге барып, байғазы сұрап кел!» – дейді. Баласы, «Мақұл», – деп бара жатса, тұман болып, адасып кетеді. Оның артынан ортаншы баласы: «Мен де ағамның артынан барам», – деп кетіп бара жатса, жолда жолбарыс жолығып, оны жеп қояды. Онан кейін кішкене баласы: «Мен де барам, олар келмей кетті», – деп шешесінен сұрайды. Шешесі жібермейді. Жылап қоймағаннан кейін жібереді. Бара жатып адасып, бір тамға келеді «Кім бар екен?» – деп, әйнегінен сығаласа, үш дәу жатыр екен. «Оятсам өлтірер», – деп, бала жан-жағына қараса, елу-алпыс кілт тұр екен, соны алып, басқа жағындағы тамдарды ашуға кіріседі.
«Барлығын ашпай бір-екеуін ғана ашайын», – деп бір тамын ашса, үш тұлпар тұр. Үшеуінен таңдап, бір қара тұлпарды мінеді. Екінші тамды ашса, үш сауыт, үш қылыш, үш ер, үш найза, үш мылтық, үш садақ тұр. Олардан да таңдап ең жақсысын алады.
Сауытты киіп, ерді ерттеп, қылыш-мылтықтарды асынып, дәудің есігінің алдына шығып: «Кім бар-ау, кім бар-ау?» – деп айғайлайды. Бір дәу: «Мен бармын», – деп шыға бергенде, бала қылышпен басын кесіп алады. Екінші дәу: «Жаңағы бізге бермей өзі жеп жатыр ма?» – деп шыға бергенде, бала оны да найзамен шаншып тастайды. Үшінші дәу «Менің екі інімді өлтірген қандай дәусің?» – деп ақырып шығады да: «Алыспақ керек пе, атыспақ керек пе?» – дейді. «Атысқан атасының басын алған, алыспақ керек», – дейді бала.
Екеуі сол жерде үш түн алысып, бала дәуді әбден шаршатып, үйінің жанындағы құдыққа итермелеп тығып, аузын таудай таспен бекітіп тастайды.
Онан кейін бала еліне барып, шешесін ертіп келіп, дәудің үйін өзіне үй қылып алады. Бала күнде аңға шығады, киік, құлан және басқа аңдарды атып әкеліп күнелтеді.
-21
Ақмола облысы
Қорғалжын ауданы
Қорғалжын мектеп-гимназиясы
География пәнінен есептер мен диктанттар жинағы
( Мұғалімдерге арналған әдістемелік құрал)
[pic]
Автор: Жумабаева Фатима Кыпшакбаевна
География пәні мұғалімі
Қорғалжын, 2016ж
Есептер мен диктанттар жинағы.
Мұғалімдерге арналған әдістемелік құрал. 2016ж, 40 бет.
Құрастырушы: Жумабаева Фатима Кыпшакбаевна,
Қорғалжын мектеп-гимназиясының география пәні мұғалімі.
Әдебиеттер тізімі:
1.
2.
3.
4.
-25-
Кіріспе
География сабағында сарамандық жұмыс жүргізу- оқушылардың теориялық білімдерін кеңітіп қана қоймайды, олардың сабаққа белсенділігін, танымдық- шығармашылық іс-әрекеттерінің тиімді нәтижесін де көрсетеді. Ал таным- оқушы белсенділігінің, оның білуге деген ынта-ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі.
Танымдық белсенділік проблемалық сұрақтың жауабын іздестіруге, өз бетімен жұмыс орындауға жетелейді. Оқушы өзі ізденіп, тақырыпты оқып, түсініп, тақырып аясын кеңітсе, сыныптастарымен ой бөліссе, өз білгенін көпшілікке жүйелі түрде жеткізе алса, онда ұстаз еңбегінің нәтижелі болғаны деп білеміз.
-3-
Бұрынғы әдетке айналдырған оқу үрдісіне мұғалімге басымдылық берілсе,қазіргі оқу үрдісінде оқушы белсенділік көрсетуі тиіс. Оқытудың негізгі –мотиві, өйткені таным арқылы оқу балаға құлшыныс және тұрақты қызығушылық әкеледі.Адамзаттың бүкіл өмір бойы жинаған білімімен ілімі соншалықты көп,әрі терең. Сондықтан қазіргі оқыту үрдісінде оның бәрін оқушыларға жеткізу қиын болып бара жатыр, тіпті, мүмкін емес десе де болады.Ендеше оқушылардың танымдық қасиетін арттырып, олардың оқуға деген ынтасын көтеру керек.Мұны шешу үшін оқушы кез келген әдіспен берілген дайын білімді жаттап алуға бағытталған селқос тыңдаушы ғана болмай, керісінше, ол өзіне керекті жаңа білімді іздеп, қажет болған жағдайларда оны қолдануға ұмтылуы тиіс. Академик Ю.Н. Баранский өзінің “Оқу-тәрбие процесін оптималдандыру” деген еңбегінде (1982жыл) танымдық әдістерді мынадай 2 топқа жинақтайды: 1.Мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынастың өзара түсінушілікке негізделуі;
2.Оқушылардыңтаным әрекетінөздігінен дамытуға күш салу;
3. Оқушылардың пәнге деген шығармашылық қызығушылығын, ойын элементтерін және т.б. енгізу арқылы арттыру; Оқу процесінің негізгі бөлігі оқушылардың мәтінді қаншалықты меңгергендігін және бағалау.
-4-
Географиялық номенклатураға арналған диктант
Жер шары таулары мен жазықтары
1-нұсқа
1. ш.б. пен 460с.е. орналасқан тау.........
2. 600ш.б. пен 660с.е. координатадағы тау........
3. 700б.б. пен 320о.е. аралығындағы тау......
4. Орал тауының батысындағы төбелі жазық.....
5. Каспий теңізі жағалауындағы ойпат.......
6. Тигр, Ефрат өзендері аралығында орналасқан жазық.....
7. Үндістандағы ойпат.....
8. Лена мен Енисей өзендері аралығында орналасқан жазық......
9. Қазақстандағы төбелі жазық.....
10. Оңтүстік Америкадағы ойпат.......
Дұрыс жауабы:
1-нұсқа
1. Альпы
2. Орал
3. Анд
4. Шығыс Еуропа жазығы
5. Каспий маңы ойпаты
6. Месопотамия ойпаты
7. Үнді-Ганг ойпаты
8. Орта Сібір таулы үстірті
9. Қазақтың ұсақ шоқылы аймағы
10. Амазонка ойпаты
-24-
6. Терісінің түсі сары, шашы қайратты, көздері қысыңқы, жақ сүйегі шығыңқы......белгілері.
7. Нәсілдік белгілер....... байланысты қалыптасады.
8. Африка мен Австралияда қоныстанған....... нәсілдер.
9. 1965 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы...... қарар қабылдады.
10. Дүние жүзі елдері даму дәрежесіне қарай...... деп бөлінеді
Дұрыс жауаптары
1-нұсқа
1. ХХ ғасырда
2. Демографиялық жарылыс
3. 1897 жылы
4. Демография
5. 40 адамнан
6. Демографиялық саясат
7. Нәсілдерге
8. Еуропоидтық нәсілдер
9. Н.Н.Миклухо-Маклай
10. 1965 жылы
2-нұсқа
1.Нәсілдер теңдігін
2. Халық санының қарқынды өсуі
3.Халық санағы
4. Халықты сипаттап жазамын
5.1999 жылы және 2009 жылы
6. Моңғолоидтық нәсіл
7. Қоршаған ортамен
8. Негроидтық
9. Нәсілдік кемсітушілікті жою туралы
10. Дамыған елдер және дамушы елдер
-23-
Әдістемелік кұралдың құрылымы мектептің география пәнінің бағдарламасына сай келеді.
Әр курс мазмұны бөлімдерге бөлінген, әрқайсысы төмендегідей материалдар ұсынады:
-оқушылардың білім білік дағдысыңа қойлатын талаптар;
-кезекті тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар;
-қорытынды бақылауға арналған диктант тапсырмалары;
-жауаптары.
Кезекті тексеруге арналған сұрактар деңгейлерге бөлінген.
I-деңгейлі тапсырмалар оқушылардың білуі мен түсінуін бақылауға арналады.
II-деңгейлі тапсырмалар білім, білік, дағдаларын түрлі жағдайда пайдалануға бағытталған.
III-деңгейлі тапсырмалар жаңа оқу жағдаятында ББД шығармашылықпен игеруге бейімделген.
Жалпы тапсырмалардың барлығы географиялық компетенттілікті тексеруге арналған.
Қорытынды бақылау тапсырмалары мен сұрақтары ашық тест түрінде берілген.
Оқушы қысқаша жауабын.....арнаулы белгіленген жерге толтыру қажет. Тест тапсырмаларын қорытынды қайталау кезінде тарауды аяқтағанда берген орынды, тиімді. Дұрыс жауабын жұмыстарын тапсырғаннан кейін бірден тексеріп беру қажет.
-5-
Географиялық есептерді 8-сыныптағы тақырыптарда қолдану жолдары.
Карта бетіндегі Қазақстанның қашықтарын есептеу.
1. Карта бетінде Алматы мен Астана қаласына дейінгі (1020км) арақашықтық 8,5см құрайды. Картаның мас-штабын анықтаңыз. 1020 км : 8,5 см = 120 (км-00000) Жауабы: Картаның масштабы 1:12 000 000
2. Астана мен Қарағанды қаласының арасы 172 км болса, масштабы 1:4 000 000 болатын картада арқашықтығы қандай? 172 км :40 (00000) = 4,3 см Жауабы: Катраның арақашықтығы 4,3см
3. Егер туристер тәулігіне 30км/сағ жаяу жүретін болса, онда Қазақстан Республикасының батысынан шығысқа қарай қанша күн дүреді? 3000 км : 30 км =100 күн (3,3ай) Жауабы: 100 күн (3,3 ай) жүреді.
Қазақстан аумағындағы уақыт айырмасы. Сағаттық белдеулер.
Есептеу жолы: 1.Кез келген елді мекеннің уақытын есептеп шығару үшін, сол елді мекен қай сағаттық белдеуде екенін білу керек, яғни Жер шеңберінің меридиан уақытын Жердің өз білігінен айналып шығатын уақытына бөлу керек , яғни Жер шеңберінің меридиан уақытын Жердің өз білігінен айналып шығатын уақытына бөлу керек (3600 : 24 = 150)
-6-
4. Құраушыларына
5. Экватордың екі жағы
6. Негізгі географиялық белдеулерге жатады
7. Географиялық қабық
8. Материктер мен мұхиттар
9. Тірі ағзалар
10. Ылғалды мәңгі жасыл ормандар зонасы
«Жер шары халқы» тақырыбына арналған диктант 1-нұсқа
1. Жер шары халқының саны ..... қарқынды өсті.
2. Халық санының қарқынды өсуі....... деп аталады.
3. Қазақстандағы алғашқы халық санағы...... жүргізілген.
4. Халықтың ұдайы өсуін.... ғылымы зерттейді.
5. Жер шары халқының бір шаршы шақырымға орташа тығыздығы .... келеді.
6. Халық санын реттеу мақсатында.... жүргізіледі.
7. Сыртқы ерекшеліктеріне қарай халықтар....... бөлінеді 8. Терісінің түсі ақ, қыр мұрынды, ерні жұқа, шашы толқынды не тегіс нәсілдер.....
9. Нәсілдер теңдігін зерттеген ғалым.....
10. ....... БҰҰ Бас Ассамблеясы нәсілдік кемсітушілікті жою туралы қарар қабылдады.
2-нұсқа
1. Н.Н.Миклухо-Маклай....... зерттеген ғалым.
2. Демографиялық жарылыс дегеніміз......
3. Халық саны..... арқылы анықталады.
4. Демография...... деген мағына береді.
5. Қазақстанда тәуелсіздік алғалы......... халық санағы жүргізілді.
22-
4. Тау жыныстары, ауа, су, топырақ, тірі ағзалар географиялық қабық..... жатады.
5. Экваторлық белдеу алып жатқан аймақ......
6. Экваторлық, тропиктік, қоңыржай, полярлық белдеулер..... жатады.
7. Жер шарының ең ірі табиғат кешені...... болып саналады.
8. Географиялық қабықтан кейінгі табиғат кешендеріне..... жатады.
9. ......тек географиялық қабыққа тән.
10. Экваторлық белдеуде .......таралған.
Дұрыс жауаптары
1-нұсқа
1. Географиялық қабық
2. Төрт
3. Табиғат компоненттері
4. Тау жыныстары, ауа, су, топырақ, тірі ағзалар
5. Табиғат кешені
6. Ең үлкен табиғат кешені
7. Экваторлық, тропиктік, қоңыржай, полярлық белдеулер
8. Экваторлық белдеу
9. Мұзды шөл зонасы
10. Тропиктік белдеу
2-нұсқа
1. Сахара
2. Арктикалық және антарктикалық белдеулер
3. Субэкваторлық, субтропиктік, субполярлық
-21-
2. Жергілікті уақтты анықтау үшін 10 меридиан бір-бірі-нен қанша уақыт айырма жасайтынын табу керек (60 мин :150 = 4 мин)
3. Екі қаланың уақыт айырмасын білу үшін сол қалалар-дың орналасқан бойлықтарын градус есебімен арақа-шықтығын 4 мин-қа көбейтіп, 60 мин-қа бөлсе, екі нүктенің арасындағы уақыт айырымы шығады. Ескерту: егер қалалр батыс және шығыс бойлықтарда орналасса, градутарын бір-біріне қосасың, ал егер бір бойлықта орналасса, градустарын бір-бірінен аласың.
Тапсырмалар:
1. 770 ш.б. орналасқан Алматы қаласында 1600 болғанда 740 б.б. орналасқан Нью-Йоркте сағат неше болады? 770 ш.б. + 740 б.б. х 4 мин : 60 мин = 10сағ. 1600-1000 =600 Жауабы: Нью-Йоркте таңғы сағат 600
2.770 ш.б. орналасқан Алматы қаласында 10 қазанда таңғы сағат 800 болғанда 1170 б.б. Сан-Диего қаласында қай күннің қай уақыты болады? 770 ш.б. + 1170 б.б. х 4 мин : 60 мин = 11сағ. 800-1100 = 2100 Жауабы: Сан-Диегода 9 қырқүйек кешкі сағат 2100
3. Ұшақ Астанадан Киевке сағат 1100-де ұшып шықты, сонда Киевке сағатнешеде жетеді? 710 ш.б. – 310 ш.б. = 40 x 4мин = 180 мин:60 мин ~ 3сағ. 1100 – 3 = 8 3+8=1100 Жауабы: Киевке ұшақ сағат 1100 болады.
-7-
4. Тараз қаласында сағат түскі 1300 болғанда, Атырауда, Бішкекте, Бакуде, Берлинде, Лондонда саған неше болады? 710 – 520 = 92 x 4 = 76 : 60 = 1сағат 1300 – 1сағат = 1200 Жауабы: Атырауда сағат 1200; Бішкекте сағат 1300; Бакуде сағат 1200; Берлинде сағат 900; Лондонда сағат 800
5. Жер 10 –та өз білігінен қанша уақытқа жылжиды? 60/ : 150 = 4/ Жауабы: 10 = 4/
6. Жер 1минутта қанша градусқа айналады?
Қазақстанның климаты Есептеу жолы
Ауаның салмағы 1см2 – 1 кг 33грамм (1,33 кг); 100 см2 – 133 кг. Ауа температурасы әрбір 100 метр биікке көтерілгенде 0,60 C –қа төмендейді. Атмосфералық қысым әрбір 10 метрге көтерілгенде 1мм-ге төмендейді. Мұхит деңгейіндегі атмосфералық қысым 450 солт. ендіктегі теңіз деңгейімен қысым 760мм сын. Бағанасы, құрлықта 1мб = 0,75 мм с.б. тең. 760мм : 0,75мм = 113,3 760мм сынап бағанасы = 113,3 мб тең
-8-
6. Тіршілікке дейінгі кезең
7. Биогеография
8. Тіршілік ортақ
«Географиялық қабық» тақырыбына арналған диктант
1-нұсқа
1. ..... литосфераның жоғарғы бөлігі, атмосфераның төменгі бөлігі, гидросфера, биосфераның өзара әрекеттесуіне қалыптасқан ерекше қабық.
2. Географиялық қабық...... ерекшелігімен анықталады.
3. Географиялық қабықтың құрамдас бөліктері..... деп аталады.
4. Географиялық қабық құраушыларына .......... жатады.
5. Жер беті аумағының табиғат компоненттерінің жиынтығы..... деп аталады.
6. Географиялық қабық Жер шарының...... болып табылады.
7. Негізгі географиялық белдеулерге....... жатады.
8. Экватордың екі жағында орналасқан, ауа температурасы біркелкі, жыл маусымдары бөлінбейтін белдеу......
9. Арктикалық және антарктикалық белдеулерді..... алып жатыр.
10. Жер шарының ең үлкен Сахара шөлі орналасқан белдеу.
2-нұсқа
1. Тропиктік белдеуде Жер шарының ең үлкен шөлі........ орналасқан.
2. Мқзды шөл зонасы алып жатқан белдеулер.......
3. Аралық географиялық белдеулерге..... жатады.
-20-
5. Жер даму тарихында ..... кезеңнен өткен.
6. Жер дамуының алғашқы кезеңі..... деп саналады.
7. Биоценоздардың таралу заңдылығын.... зерттейді.
8. Биоценоз сөзі.... деген мағынада.
Дұрыс жауабы
1. Майда ағзалар, өсімдіктер, жануарлар
2. Биосфера
3. Екі 4. Биоценоз
5. Екі
-19-
Тапсырмалар:
1. Сынып бөлмесінің ұзындығы 8 м, ені 5ені, биіктігі 3м болса, осы бөлмедегі ауаның салмағы қанша болады? (8 м х 5м х 3м) х 1,33 кг = 160 кг Жауабы: ауаның салмағы 1 см2 – 160 кг
2. Тау етегіндегі атмосфералық қысым 670 мм. с.б. ал оынң басындағы қысым 440 мм с.б. болса, осы таудың биіктігі қанша? (670 – 440 мм) х 10 м = 2 300 м Жауабы: таудың биіктігі 2 300м
3. Егер төбенің биіктігі 40м, атмосфералық қысым 759мм с.б. көрсетсе, онда төбенің етегінде атмосфералық қысым қанша? 40 : 10 м = 4 м 758 мм + 4 = 762 мм с.б. Жауабы: төбе етегінде 762 мм с.б.
4. Жер бетінде атм. қысым 750 мм с.б. болса, 5 000 м биік-тікте ұшып бара жатқан ұшақ бортының сыртында қандай атмосфералық қысым болады? 5 000 м : 10 м = 500 м 750 мм – 500 м = 250 мм Жауабы: ұшақ бортында атмосфералық қысым 250 мм с.б.
5. Жер бетінде ауа температурасы + 200C болса, 3 000 м биіктікте температура қанша болады? 60 х 3 000 = 180С 200 – 180 = +20С Жауабы: +20С
6. Егер барометр төбенің табанында 762 мм с.б. ал төбенің басында 757 мм көрсетіп тұрса, онда төбенің биіктігі қанша? 762 – 757 = 5 мм. с.б. 5 х 10 = 50 м Жауабы: төбе биіктігі 20метр
-9-
7. Таудың етегінде температура + 200С, ал шыңында -160C болса, таудың биіктігі қандай? (+200С) + (-160С) = 360С 36:6 = 6 000м Жауабы: таудың биіктігі 6 000м
8. Джомолунгма биіктігі 8 848м, тау етегінде температура +160C, ал тау шыңында қандай? 8 848 : 1000 х 0,60С = 5,3 (+16) – 5,3 = + 10,70С Жауабы: шыңында температура +100С
9. Егер бір күнгі ауа қысымы 1040 мб болса, ол қанша мм с.б. тең болады? 1040 мб х 0,75 = 780,0 Жауабы: ~780,0 мм сын. бағ.
10. Астанада ауа қысымы 977 мб, ал оның атрмосфералық қысымы қанша мм сын. бағ. болады? 977 мб х 0,75 = 732,75 Жауабы: ~732 мм сын. бағ.
11. Атырауда ауа қысымы 1022 мб, ал оның атмосфералық қысымы қанша мм сын.бағ. болады? 1022 мб х 0,75 = 766,5 Жауабы: 766 мм сын.бағ.
12. Таразда ауа қысымы 9372 ал оның атмосфералық қысымы қанша мм сын. бағ. болады? 9372 мб х 0,75 = 729 Жауабы: 729 мм сын.бағ.
13. Қызылордада ауа қысымы 1003 мб ал оның атмосфералық қысымы қанша мм сын. бағ болады? 1003 мб х 0,75 = 752, 25 Жауабы: 752 мм сын. бағ.
-10-
«Биосфера» тақырыбына арналған диктант
1-нұсқа
1. ...... тірі ағзаларға жатады.
2. Тірі ағзалар мекендеп, өзгерткен жер қабығы.... деп аталады.
3. Тірі ағзалардың ерекше ...... қасиеті бар.
4. ..... табиғат жағдайлары бірдей алқапты мекендейтін тіршілік бірлестігі.
5. Жер даму тарихында ..... кезеңнен өткен.
6. Жер дамуының алғашқы кезеңі..... деп саналады.
7. Биоценоздардың таралу заңдылығын.... зерттейді.
8. Биоценоз сөзі.... деген мағынада.
Дұрыс жауабы
1. Майда ағзалар, өсімдіктер, жануарлар
2. Биосфера
3. Екі
4. Биоценоз
5. Екі
6. Тіршілікке дейінгі кезең
7. Биогеография
8. Тіршілік ортақ
«Географиялық қабық» тақырыбына арналған диктант
1-нұсқа
1. ..... литосфераның жоғарғы бөлігі, атмосфераның төменгі бөлігі, гидросфера, биосфераның өзара әрекеттесуіне қалыптасқан ерекше қабық.
-18-
2. Географиялық қабық...... ерекшелігімен анықталады.
3. Географиялық қабықтың құрамдас бөліктері..... деп аталады.
4. Географиялық қабық құраушыларына .......... жатады.
5. Жер беті аумағының табиғат компоненттерінің жиынтығы..... деп аталады.
6. Географиялық қабық Жер шарының...... болып табылады.
7. Негізгі географиялық белдеулерге....... жатады.
8. Экватордың екі жағында орналасқан, ауа температурасы біркелкі, жыл маусымдары бөлінбейтін белдеу......
9. Арктикалық және антарктикалық белдеулерді..... алып жатыр.
10. Жер шарының ең үлкен Сахара шөлі орналасқан белдеу.
2-нұсқа
1. Тропиктік белдеуде Жер шарының ең үлкен шөлі........ орналасқан.
2. Мрохъзды шөл зонасы алып жатқан белдеулер.......
3. Аралық географиялық белдеулерге..... жатады.
4. Тау жыныстары, ауа, су, топырақ, тірі ағзалар географиялық қабық..... жатады.
5. Экваторлық белдеу алып жатқан аймақ......
6. Экваторлық, тропиктік, қоңыржай, полярлық белдеулер..... жатады.
7. Жер шарының ең ірі табиғат кешені...... болып саналады.
8. Географиялық қабықтан кейінгі табиғат кешендеріне..... жатады.
9. ......тек географиялық қабыққа тән.
10. Экваторлық белдеуде .......таралған.
-17-
14. Петропавл қаласында буланушылық мөлшері 500мм, жауын-шашын 500мм болса, ылғалдану коэфициенті қаншаға тең болады? К= 500 : 500=1 Жауабы: Петропавлда ылғ\коэфициенті 1-ге тең К=1
15. Қызылорда қаласында буланушылық мөлшері 900 мм, жауын-шашын 150 мм болса, ылғалдану коэфициенті қаншаға тең болады? К= 900: 150=0,17 Жауабы: Қызылордада ылғ\коэфициенті 0,17-ге тең K>
6-сыныптағы географиялық диктантар «Кіріспе» тақырыбына арналған диктант
1- Нұсқа
1. География ғылымының дамыған жері..................
2. География..........сөзі
3. География......... деген мағынаны білдіреді.
4. ....... жердің табиғатын, табиғат құбылыстарын, олардың өзара байланысын зерттейді.
5. Жер шары халқын, шаруашылығын, оның орналасу заңдылықтарын зерттейтін географияның саласы.....
6. «География ғылымының атасы» грек оқымыстысы..........
-11-
2- Нұсқа
1. Ежелгі Грекия.......... ғылымының дамыған жері.
2. «Табиғат» деген мағынаны білдіретін грек сөзі......
3. ............. «шаруашылықты басқару» деген мағынаны білдіреді.
4. Физикалық география ...........зерттейді.
5. Экономикалық география........ зерттейді
6. «География» терминін ғылымға енгізген......
Дұрыс жауабы:
1-нұсқа
1. Ежелгі Грекия
2. Грек
3. Жерді сипаттау
4. Физикалық география
5. Экономикалық география
6. Эратосфен
2-нұсқа
1. География
2. Физис
3. Экономия
4. Жердің табиғатын
5. Жер шары халқын, шаруашылығын
6. Эратосфен
-12-
Дұрыс жауаптары
1-нұсқа
1. Географиялық қабық
2. Төрт
3. Табиғат компоненттері
4. Тау жыныстары, ауа, су, топырақ, тірі ағзалар
5. Табиғат кешені
6. Ең үлкен табиғат кешені
7. Экваторлық, тропиктік, қоңыржай, полярлық белдеулер
8. Экваторлық белдеу
9. Мұзды шөл зонасы
10. Тропиктік белдеу
2-нұсқа
1. Сахара
2. Арктикалық және антарктикалық белдеулер
3. Субэкваторлық, субтропиктік, субполярлық
4. Құраушыларына
5. Экватордың екі жағы
6. Негізгі географиялық белдеулерге жатады
7. Географиялық қабық
8. Материктер мен мұхиттар
9. Тірі ағзалар
10. Ылғалды мәңгі жасыл ормандар зонасы
-16-
«Жер және оның қозғалысы» тақырыбына арналған диктант
1. Жер Күн жүйесінің....
2. Планета....сөзі
3. Планетаның Күн төңірегіндегі жолы......
4. Жер бетінің көлемі....
5. Жердің полюстік радиусы.....
6. Жер өз осінің орбита жазықтығына.... көлбей орналасқан.
7. Жер өз білігін.... қарай айналады.
8. Жер өз білігін.... бір рет айналып шығады.
9. Жердің Күнді айналуға кеткен уақыты... деп аталады.
10. 366 күнге толатын жыл...
Дұрыс жауабы:
1. Планетасы
2. Грек
3. Орбита
4. 510 млн шаршы шақырым
5. 6357 км
6. 66,50
7. Батыстан шығысқа
8. 24 сағатта
9. Жыл
10. «Кібісе жылы»
«План мен карталарда Жерді кескіндеу» тақырыбына арналған диктант
1. ..... – көкжиек тұстарын, бақылаушының тұрған жерін, қозғалыс бағытын анықтау.
2. Көкжиек тұстары....... болып келеді.
-13-
3. Солтүстік, оңтүстік, шығыс, батыс көкжиектің....... тұстары.
4. Көкжиек тұстарын анықтайтын құрал......
5. ...... «жол» деген мағынаны білдіретін араб сөзі.
6. Азимуты 900 болатын көкжиек тұсы....
7. Темірқазық жұлдызының бағыты....
8. План мен картада неше есе кішірейтіліп түсіргенін көрсететін шартты өлшем.....
9. Масштабтың ...... түрі бар.
10. ..... ең ұзын параллель.
Дұрыс жауабы:
1. Бағдарлау
2. Негізгі және аралық
3. Негізгі
4. Тұсбағдар (компас)
5. Азимут
6. Шығыс
7. Солтүстік
8. Масштаб
9. Үш
10. Экватор
«Глобус пен географиялық карта» тақырыбына арналған диктант
1. ......солтүстік және оңтүстік полюстер арқылы жүргізілген шеңберлер.
2. Экваторға параллель немесе меридианға кесе көлденең жүргізілген сызықтар.....
-14-
