Тоогуну билбеске тоорээр,
Торелин билбеске турээр,
Эргини билбеске чазар,
Негейни кетпеске донар.
Тыва улус бодунун чурттап турар чер чуртунун, агаар бойдузунун байдалы-биле сырый харылзаалыг. Эскериичел, мерген угаанныг бистин бурунгу огбелеривис амыдыралда, бойдуста болуп турар болуушкуннарны хайгаарап, ожаап, ол эскериглерин хун буру амыдыралынга билдилиг ажыглап чорааннар. Чоннун амыдыралчы билиглерин озуп олурар аныяк салгалга таныштырып, оларны-ооредилге кижизидилгелиг ажылга чогаадыкчы езу –биле ажыглаар болза артык эвес.
Шаг – шаандан тура бистин огбелеривис амыдырал чурталгазынга, ажыл-агыйынга сан-чурагайларны улустун аас-чогаалы-биле, чаагай чанчылдары-биле, холбап чораан. Ол сан чурагайларнын чамдыызы амыдыралга ыдыктыг бооп арткан.
Шаандагы ужук-бижик, ном-дептер чок уеде, уругларны кижизидер бир кол чуве – тоолдар, улегер домактар, тывызыктар, тоолчургу чугаалар болгаш аас чагаалыны оске-даа янзы-буру хевирлери болур турган. Улусчу кижизидилгенин дуржулгазы эрте бурунгу уеден эгелеп тывылгаш салгалдан салгалче дамчып, амга чедир чурум сагыырынын нормазы болу берген. Улустун чогаалдары уругларнын кара-чажындан тура угаан медерелин сайзырадып, эки аажы-чанга кижизидер талазы-биле улуг салдарны чедирер чепсээ апарган. Аас-чогаалынын маадырлары угаанныг, сагынгыр, куш-шыдылдыг, кижизиг, аажы-чанныг кылдыр чуруттунган. Ынчангаш аас-чогаалынын дузазы-биле тыва улус уругларны эки чанчылдарга чурумга ооредип турган.
Тыва чоннун аас-чогаалында сан-чурагайлар сайзырааш, чоннун угаан-медерелинин сагынгырын, тывынгырын улгаттырып, харын-даа ындыг талантылыг улустарны «бажы шыылаар», «кара угааны шыылаар» кижи дижип чораан.
Сан-чурагайны ажыглап чорааш, эки мозу-шыннарлыг чурттап, сагыыр ужурлуг чуулдерни ог-булезинден, чонундан ооренип ап, ыяк сагып чорааннар, ол чанчыл бооп артып калган. Аас чогаалдын бугу-ле хевирлеринде сан-чурагайлар кижини ылап – ла бодантырыптар, чиге соглээн уткалыг болур. Чижелээрге, 6 хонган черинни адам чурту диве, ийи хонган черинни ием чурту диве. Мында торээн черинге ур уенин иштинде ылаптыг ээ болурун ооредип, хой чуртааш, ажык-дузазын чедирип, камгалап, хумагалап, остуруп, ковудедип чораан черин – торээн черим дээр – уян угаазылаан улегер домак.
Сан-чурагайлар улустун тоолдарында, ырлар, кожамыктарында улуг черни ээлеп, тыва улустун оюн-тоглаазында хой-хойу-биле ажыглаттынып турар.
Уругларнын математикага салым- чаяаныын сайзырадырынын амгы майыы – школа назыны четпээн уруглар-биле башкы харылзажырда, оон тускайлан кижиже кичээнгейни салыры. «математигтиг билиглер» хурээлелдин бир кезии бооп,уругларны чаа оннер-биле билиин байыдар.
Ооредиринин ужур утказы. Оннер болгаш хевирлерни таарыштыр каттыштырарын, саналгага, ниити санга салым чаяаныын сайзырыдыры.
Практиктиг кылдыныгларны шынарлар болгаш объктилернин харылзаазын, хемчээлдер болгаш оларнын ылгавыр онзагайларын, уг-шиин база уе тодарадырын билип алганы-биле шингээдири.
Геометрлиг хевирлерни таныштырып тургаш, тыва угулзаларны ажыглаар.
Дан бажы – дан хаяазы,
Хун шалып турда – хун унуп орар.
Хун хоореп келгенде – хун орулээр.
Биче дъуш – хун дорте ширтекке кээр.
Улуг дъуш – хун дожек баарында, душтеткен хой одекке кирип кээр.
Хун донгайган – кежээки дуъш.
Хун чугуруунде кирген – кежээ дужеринин бети.
Хун ашкан – хун козулбейн барган.
Чырык имир- хун ашканда дээрде чырык хаяазы.
Карангы имир – чырык имир эрткен соонда, аажок карангылай берген ышкаш апарганы
Аас-биле саналганы таныштырып тургаш сан-чурагай кирген тыва улустун тоолдарын, ырларын, тывызыктарын, улегер домактарын ажыглаар.
Математика холбаалыг тывызыктар: 2 тейнин аразында ийленчек сарыг оорга чыдыр.(чаактар думчук). 4 алышкы 4 чузун. (чылдын уелери), 2 алышкы кожа хелбээ чурттап турар, ол хирезинде чангыс-даа катап корушпээн. (карактар), Борбак тейнин уду 7 ((баш). 4 даванны донгу чуктээн, черге чытпас чер-ле шылавас (стол). Алдын холдун ортузунда, адыр сандан ыяштын буду 12, будук санында 30 кушкаш, кушкаш бурузунун аксында 24 тараа (12 ай, 30 хонук, 24 шак). Аъдымнын кижени ында-мында Чеди коктешкилиг (челээш).
Чеченчиткен тывызыктар:
–чангыс? Бир деп чул?
-чангыс чагы. Чангыс чурек-тир ону камна.
-ийи? Ийи деп чул?
-ийи идик. 2 идик камнап кет.
-уш? Уш деп чул?
-уш мыйгак. 3 мыйгак деп сылдыс-тыр.
-дорт? Дорт деп чул?
-дорт мочу. 4 мочу ону камнап чор.
-беш? Беш деп чул?
-беш сала. 5 салаа, хой ажыл кыл.
-алды? Алды деп чул?
-алды дип. 6 дип-тир ону эргий кезип чор.
-чеди? Чеди деп чул?
-чеди –хаан. 7 хаан сылдыс анаа чалбарып чор.
-сес? Сес деп чул?
-сестеп орээн кымчы. 8-теп орээн кымчы чараш ооренип ал.
-тос? Тос деп чул?
-тос аржаан. 9 аржаан, анаа чунуп арыгланып чор.
-он? Он деп чул?
-он шолбан билир сен бе? 10 шолбан сылдыстар-дыр.
2. –бир деп чул?
- бир инектиг кижини малдыг дивес бе.
- ийи деп чул?
- ийи судак катышса, хем болбас бе.
- уш деп чул?
- уш чуул эртемге оорензе угаан кирбес бе.
- дорт деп чул?
- дорт алышкы демнешсе ажыл бутпес бе.
- беш деп чул?
- алды деп чул?
- алды чузун малды азыраарга бай болбас бе.
- чеди деп чул?
- чеди чузун чечек кааставас бе.
- сес деп чул?
- сес айда тараа бышпас бе?
- тос деп чул?
- тос-тостун соогун соок дивес бе.
- он деп чул?
- он хем катышкаш, далай болбас бе.
Тыва улустун оюннары «Кажык», «Чыттырып кагары» база «кажык-биле бодалгажырын» ажыглап болур.
Улустун эт-херексел, эдилелдерин ажыглаары.
Уругларга тоолдарны номчааш, ында сан-чурагайларны тывар даалганы бээр. Чижээ: «Уш чуул эртемниг оол», «1000 кара хойлуг Бумбаадай», «Чеди анайлыг ошку», «9 оолдуг Доктагана куруяк» дээш оон-даа оске.
Математика улегер домактарда.
100 лан орнунга, 100 эштиг чор.
Бак кижинин чоруу, барда-кээрде -4. /уттуучал кижилерге херек/.
2 чурт аразынга мези чайба, 2 кижи аразынга сос дажыва…
Ыдыктыг саннар – биле таныштырар.
Ыдыктыг саннарны бистин ог-булелеривис сагып, уруг-дарыынга ооредип чораан, оларнын утказы ханы, сагыш-сеткилге дээштиг.
Торээн черин, бойдузунга хумагалды ооредир, эки мозу-шынарга, уран-чечен, дылгыр, соскур болурунга ооредир бооп чораан.Ыдыктыг саннарга 3, 7, 9- деп саннарнын чурагайлары хамааржыр.
Ыдыктыг 3 деп санга
Эр кижинин уш оюнну чулерил?
Эр кижинин уш каазы чудел?
Ортемчейде уш дурген…
Ыдыктыг 7 деп санга
Ортемчейде 7 чузун чуу барыл? (Челээш, чеди чузун мал, 7 кызыл менги).
7 ужур – 7 дакпыр арыглаашкын:
1. саны кыпсыры. 2. чажыын чажары. 3. йорээл чалбарыгны кылыры. 4. чаламаны баглаары. 5. артыш, шаанак-биле айдызаныры.
6. Ак харга андаштаныры. 7. чолукшуп езуланыры.
Ыдыктыг 7 деп санга тураскааткан черлер аттары: чеди-хол, чеди-тей. Чеди-суур.
Ыдыктыг 9 деп санга.
9 карак, 9 дагылга, 9 ыдык, 9 сыртык, 9 дой, 9 сузуглел, 9 эртине, 9 аржаан (артыш, шаанак, агы-кангы, шиви, чойган, кодан-хаагы, пош, сут, суг).
9 эрээ …
Хемчээл /хемчег/ дээрге ундезин математигтиг билиглернин бирээзи.
Шылгарайгай орус эртемден Д.И. Менделеев: «Хемчээшкинден эртем эгелээр. Хемчээл чокта ылаптыг эртем чок» - деп чугаалаан. Бо талазы-биле тускай эртем чок-даа чораан болза, тыва улус, салгалдан салгал дамчып келген, доктаамал хемчеглерни куш-ажылчы амыдыралынга хун буруде ажыглап чораан болгаш ажыглап турар.
Бурунгу тывалар узунунун хемчеглери кылдыр мага-бодунун кезектерин ажыглап чораан. Шак ындыг узунунун хемчеглерин антропоморфтуг деп адаар. «Кижи – Бугу-ле чувелернин хемчээли» деп билдингир афоризм оон укталган. Узунунун эн биче эге хемчээн илиг дээр.
Бир илиг – 2 см, Айтыр салаанын калбаа.Ийи, уш, дорт илиг- 4 см, чыпшыр туткан ийи, уш, дорт салааларнын калбаа.
Мочек – 2-3 см, улуг эргектин калбаа.
Биче сун – 4 см, улуг эргектин дозунден чузунге чедир хемчээли.
Сун – 5-6 см, улуг эргектин узуну.
Устунде хемчээлдерни моюндурук, борт, чен даараанда, данза чазаарда база шай саржаг, оременин кылынын хемчээрде ажыглаар.
Дараазында хемчеглер постен, алгы-кештен идик-хеп, барба, таалын даараарда болгаш анай хураган, бызаа-молдурга баглаар челе, мончар чеп эжерде ажыглаттыннар.
Мугур соом – 13-15 см, улуг эргек биле сыга туткан айтыр салаанын бажынга чедир хемчээли.
Соом – 17-20 см, улуг эргектин бажындан айтыр салаанын бажынга чедир ыраа.
Хере карыш – 18-23 см, улуг эргек-биле ортан сала баштарынын аразында ыраа.
Биче туугай – 33-35 см, шенектен чудурук бажынга дээр хемчээл.
Кыры (кыры дурту азы туугай) – 45-50 см, орта салаанын бажындан шенек соогунге чедир хемчээл.
Кулаш чартыы (тош чартыы) – 85-95 см, он холдун салаа баштарындан тош чартыынга чедир хемчээли.
Кулаш – 170-180 см, чада туткан ийи холдун орта салааларындан ыраа. Шавышкак кулаш – 220-230 см, ору сунуп алган орта сала бажындан хере базып алган оске талакы буттун бажынга чедир хемчээли.
шары дурту – Шарынын думчуундан кудуруунга чедир хемчээли, шаанда кыдат садыгжылар ол хире посту узуп бергеш, шарыны алгаш баар турган.
Ыраан хемчээри
Ыраанын кол эге хемчээ базым бооп турар. Чер кырынга хемчээшкиннер кылырда, тыва улус ажыл-амыдыралга хереглээр янзы-буру эдилелдерни база ажыглап турган.
Кымчы сывы – 40-50 см.
Базым – 70 см.
Савааш – 120-130 см.
Узун тын – 150-200 м.
Урук турту – 8 м, дезиг аът тудар, ужунда баглыг ыяштын хемчээли.
Аргамчы узуну – 7-8 кулаш хире, аът ортээр баг.
Сыдымнын узуну – 8-10 м, кулаш хире аът шалбадаар баг.
Ог куру – 30-35 м. хире ырак.
Боо адым чер – 50 м. хире чер.
Аал аразы.
Даш октам чер.
Кожа – ырак эвес чоок.
Талыгыр, оранчок – Ырак, дыка ырак.
Куржаг хире /тоннун, огнун, кажаанын, дагнын долгандырыынын узуну/.
Шолдун хемчеглери
Шаандакы тыва чон калбак, делгем девискээр черлернин шолун, дириг амытаннарнын чыдынынга, кажа - хораага карак-биле чижеглеп деннеп тодарадып чораан. Чижээ: дыргак каразы хире, адыш оюу хире, от /ожук/ орну хире, кодан чыдыны хире, хой чыдыны хире, инек чыдыны хире, ог орну хире, аал коданны хире.
Уурмек хемчеглер.
Шай – тываларнын кол ынак суксуну. Амыдыралга эргежок чугула барааннарнын бирээзи болганда, ону садыглажырда, алчыр-бержирде уурмек кезектерге улеп алыр турган.
Будун шай – 1 шай;
Чартык /кезик/ шай – ½ шай;
Улдун шай – ¼ ;
Кечим шай – 1/8;
Каам шай.- адыш ишти хире.
Шымчым шай.
Суук чуулдернин чижек хемчээлдери.
Аяк ишти, аяк орту, улуг аяк ишти, тос-танма ишти, холла-паш ишти, хумунчук ишти, улуг-хумун ишти, доскаар ишти, бир когээр ишти, хымыш ишти, улуг хымыш ишти.
Урдунар чуулдер хемчээлдери:
Улуг хап ишти, бир барба, барба ортуже, бир аяк ишти, бир тулуп хап ишти, бир адыш ишти, кош-адыш ишти, бир деспи ишти, бир согааш ишти, бир шымчым.
Чоннун шак мындыг амыдыралчы билиглерин озуп олурар бичии салгалга таныштырып, оларны ооредилге – кижизидилгелиг ажылга чогаадыкчы езу – биле ажыглаары артык эвес.
* Ажыглаан номнар:
1. Тыва Республиканын ниити ооредилгезинин куруне стандартынын национал – девискээр кезээ. Кызыл – 2006г.
2. Матпаадыр – Кызыл - 2006г.
3. Тыва чоннун бурунгу ажыл – агыйы, амыдыралы – Кызыл – 2004г.
4. Журнал «Башкы» №4 – 1995г.
5. Журнал «Башкы» №6 – 1995г.
6. Журнал «Башкы» №2 – 1996г.
7. Журнал «Башкы» №3 – 1996г.
8. М.Х. Маннай-оол. Тыва улустун чанчылдары болгаш, езулалдары.
Кызыл, 1991.
9. Долзан Кужугет. Сактыышкыннар. Кызыл, 2009.
Муниципальное дошкольное образовательное учреждение
детский сад «Золотой ключик» г. Ак-Довурак
[pic] [pic] [pic]
Тургускан кижизидикчи башкы:
Куулар Айланмаа
Картыг-ооловна
Ак-Довурак – 2010ч.
