__________ ______________________________ 8 сыныф
Мевзу. ______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
Окъутув макъсады: талебелернинъ Эшреф Шемьи-заде акъкъында
бильгилерини теренлештирюв, шиирлерни окъув, икяе этюв ве талиль этюв къабилиетлерини
шекиллендирмек.
Инкишаф макъсады: талебелернинъ иджадий къабилиетлерини, озь фикирлерини ифаделев
къабилиетлерини инкишаф эттирмек.
Тербиевий макъсат: Ватангъа, миллетимизге севги дуйгъуларыны къавийлештирмек.
Дерснинъ чешити: янъы мевзуны огренюв
Донатма: Эшреф Шемьи-заденинъ портрети, эсерлернинъ сергиси, ресимлер,
Эр кеске озь Ватаны татлы.
Бульбульни алтын къафесте тутсанъ да,
гуль терегини сагъыныр.
Аталар сезлери
Дерснинъ кетишаты
I. Тешкилий къысым.____________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
II. Дерснинъ мевзу ве макъсадынен таныш этюв.
(дефтерлерине саны ве мевзуны язалар)
III. Эв ишини тешкерюв.
- Эшреф Шемьи-заденинъ терджимеиалынен таныштырув.
(Эшреф Шемьи-заденинъ иджадыны талебелер айтып берелер)
Языджылар ве алимлер Э. Шемьи-заде акъкъында
«Шиириетке намуснен хызмет этерек акъыкъаттен де халкъ рухуна якъын эсерлер яратаракъ тувгъан халкъына сынъырсыз хызмети иле о керчектен де ватандашларымызнынъ энъ севимли шаири олып къалды».
Шакир Селим, шаир
«Эшреф Шемьи-заденинъ шиирлери киби олунъыз».
Эмиль Мадарас, шаир
«Шемьи-заде акъкъында сёз юрсетмек – къырымтатар поэзиясы хусусында сёз юрьсетмек».
Шамиль Алядин, языджы
«Эшреф Шемьи-заде меним акъылымда энъ бильгили, энъ медениетли Адам олып къалды. Эшреф агъа адамнынъ хатырыны къыймамакъ ичюн лакъырдыны денъиштире биле, фикирини де йымшата биле, амма озюнинъ принциплерини бир заман денъиштирмез…»
Айдер Осман
«Эшреф Шемьи-заде халкъ тарафындан танылгъан ве урьмет къазангъан истидатлы шаирлеримизден бири. О, озь омрюнинъ къыскъа бир девиринде эдебиятымыз ве медениетимизнинъ юкселюви ве инкишафы саасында чокъ хызметлер косьтерди. Озюни матбуат ве нешрият ишлеринде чалышкъыр ве мукътадир мутехассыс оларакъ, амелий ишлеринен косьтерди»
Зиядин Джавтобели, языджы
Къоранта Тасиль
[pic]
Эшреф Шемьи-заде
[pic] [pic]
Иджады Эсерлери
Къырымтатар эдебияты тарихына дженктен эвель ве сюргюнлик девринде иссе къошкъан Эшреф Шемьи-заде 1908 сенеси июнь 21-де Кезлев шеэринде, оджа Абдураман эфендининъ къорантасында дюньягъа келе.
Рушдие мектебини битирген сонъ, Акъмесджитте « Совпартшкола » да окъуй. 1924 сенеси бир нусхада азырлангъан 24 саифели «Къуван» («Балкъурт къутусы») адлы ресимли меджмуа эльязмасыны чыкъара. 1926 сенеси «Илери» журналында Эшреф Шемьи-заденинъ биринджи шиири дердж олуна. 1927 сенесининъ октябрь айында эдип он докъуз яшында олгъанда, балалар ичюн тешкиль олунгъан «Козьайдын» адлы меджмуанынъ месуль муаррири оларакъ тайин этиле.
сенеси Эшреф Шемьи-заде Москвадаки девлет кинематография институтынынъ эдебий—сценарий шубесине окъумагъа кире. 1933 сенеси онынъ ады «Буюк совет энциклопедия»сында ер ала. 1934 сенеси яш эдип бир группа къырымтатар языджыларынен берабер, СССР языджыларынынъ биринджи Къурултайында иштирак эте.
1936—1937 сенелери о, Къырым языджылары Бирлигининъ месуль1 кятиби олып чалыша.
Эшреф Шемьи-заде къырымтатар эдебиятынынъ илерилевине буюк иссе къошты, къырымтатар окъуйыджысыны дюнья эдебиятынынъ нумюнелеринен таныш этюв саасында чокъ хызмет этти. О, А,С. Пушкин, В. Шекспир, М. Сервантес, М.Ю. Лермонтов, А. Мицкевич, А. Навоий, Низами киби дюньягъа мешур классик шаирлернинъ эсерлерини ана тилине терджиме эте. Озь невбетинде онынъ шиирлери, дестанлары ве поэмалары дигер халкъларнынъ тиллерине де терджиме этильди.
сенеси шаирнинъ рус тилинде «Сайлама эсерлери» ве бир сыра эсерлери шиирий джыйынтыкъларда дердж олуна.
Эсерлеринде халкъ арзусы ве ынтылышларыны юксек бедиийликнен ифаде эткен аджайип шаиримизнинъ омрю тегиз кечмеди. 1937—1938 сенелериндеки репрессия далгъасы оны да хырпалады. Шунынъ ичюн, о, апсханелерде сербест яратыджылыкънен огърашып оламады.
Дженк ве сюргюнлик фелякетлери1 шаирнинъ яратыджылыгъыны зияде чаналатты. Лякин Эшреф Шемьи-заде яза, халкъ къальбине тесир этиджи сатырлар ярата.
Сюргюнлик йылларында Ташкентте, Гъафур Гъулам адына эдебият ве санат нешриятында шаирнинъ «Къавал» (1965), «Тогъан къая» (1969), «Шиирлер ве поэмалар» (1978) адлы шиирий китаплары, «Омюр ве яратыджылыкъ» (1974), «Халкъ хызметинде» (1977) адлы макъалелер джыйынтыкълары басылып чыкъа.
Эшреф Шемьи-заденинъ 1969 сенеси «Тогъан къая», 1978 сенеси «Аслыхан» серлевасы алтында2 нешир этильген поэмасы да 1990 сенеси «Йылдыз» меджмуасында — «Козьяш дивар» адынен дердж олунды. 1993 ве 2007 сенелери Акъмесджитте онынъ «Козьяш дивар» поэмасы айры китап олып чыкъты.
Эшреф Шемьи-заде халкъымызнынъ Ватангъа къайтув огърундаки арекетлеринде де фааль иштирак этти. Амма амансыз олюм 1978 сенеси оны бизим арамыздан алып кетти. Васиетине3 коре о, Къырымда Акъчора (Долинное) коюнде дефн олунды.
Халкъымыз Ватангъа къайтып башлагъан сонъ, шаирнинъ эсерлерининъ нешир этилювине айрыджа дикъкъат этильди. 2000 сенеси эдипнинъ «Эдебий ве тенкъидий макъалелер» адлы китабы дюнья юзю корьди.
Эшреф Шемьи-заденинъ терен мундериджели ве халкъ тилинен язылгъан эсерлери халкъымыз арасында севилип окъулмакъта.
Суаллер ве вазифелер: Эшреф Шемьи-заде не вакъыт ве къаерде дюньягъа кельди? Бу шеэрде даа къайсы дюньяджа мешур орта асырлар шаири догъып иджат эткенини айтынъыз.
Яш эдип генчлигинде насыл меджмуа чыкъарды? Оны насыл бир меджмуанынъ муаррири оларакъ тайинледилер?
Къырымтатар эдебиятынынъ илерилевине буюк иссе къошкъан шайр къайсы дюньяджа белли шаирлернинъ эсерлерини ана тилимизге терджиме этти?
Сюргюнлик йылларында шаирнинъ насыл шиирий китаплары ве макъалелер джыйынтыкълары нешир этильгенини айтынъыз.
Эшреф Шемьи-заденинъ насыл поэмаларыны билесинъиз?
Шаирнинъ «Козьяш дивар» адлы поэмасыны дикъкъатнен окъунъыз ве сыныфта музакере этинъиз.
Къырымтатар тили ве эдебияты одасында шаирнинъ китапларынынъ сергисини тешкиль этинъиз.
фелякет, — агъыр ал, башкъа тюшкен беля
серлевасы алтында — серлевасынен, серлевасы иле
васиети — адамнынъ ольмезден эвель айткъан сонъки истеклери
Эшреф Шемьи-заденинъ шиириети
Эшреф Шемьи-заде шиириет алемине эрте адым ата. О, ильк шиирини он беш яшында олгъанда яза. Онынъ «Чёльде яз акъшамы» (1923), «Къыш келе» (1923), «Пек арув бала» (1923) киби шиирлери эм балаларгъа, эм де буюклерге багъышлангъан эсерлердир. Бу эсерлер бири-биринден пишкинлиги ве терен маналыгъынен айырылалар.
Шаирнинъ 1925—1930 сенелери язгъан «Акъшам денъиз ялысында» (1925), «Йырларым» (1925), «Шайлы къыз» (1927), «Арыкъбашэтегинде» (1928), «Асрет» (1930)кибишиирлеригенчликке багъышлана.
«Акъшам денъиз ялысында» шииринде денъиз ялысынынъ дюльберлиги ве табиатнынъ гузеллиги тасвир этиле, бедиий тасвирий васталар ярдымынен Къырымнынъ шаиране сымасы айдынлатыла, шаирнинъ ис-дуйгъулары, арзу-хаяллары тасвирлене, шиириет алемине къошмагъа истеген исселери ифаделене.
Эшреф Шемьи-заденинъ «Йырларым» шиири шайр ве шиириет мевзусына багъышлана. Бу эсерде шаирнинъ шиириетке къошкъан иссесине нетидже чекиле. Бедиий эсернинъ насыл къыйынлыкънен яратылгъаны косьтериле:
Йырларым, йырларым, мунълы йырларым!
Къальбимнинъ къаныман сырлы йырларым!..
Эр бир эдебий эсерде халкънынъ арзу-хаяллары, яшайыш тарзы тасвирленмек керек олгъаны косьтериле:
Яныкълы юрегим парлангъан куньде,
Аджеми къалемим зорлангъан туньде,
Къарувны халкъымдан бердинъиз алый...
Бу шиирде шиириет алеминде хызмет эткен иджаткярларгъа насиат ве васиетлер бериле, шиириетнинъ къыйметли тарафлары косьтериле: ...Талпын эп огюнъе, кокрегинъ керип,
Халкътан алгъанынъны — халкъынъа берип...
Шиириет алемине адым аткъан инсан омрюни шиир язмайып тасавур этип оламай. Шиир язмакъ шаирге гуя1 ава, сув киби ёлдаштыр.
«Шайлы къыз» шииринде шайр севгилисининъ образыны ярата. Къызны «Танъда тувгъан Чолпан йылдыз»ынен, онынъ далгъалангъан алтын сачларыны «кунеш культеси»нен, гъамлы козьлерини «сырлы гедже сюсю»нен2 тенъештире. Бу тенъештирювлер шиирнинъ бедиийлигини арттыра, лирик шиирнинъ тесирченлигини къуветлендире.
« Арыкъбаш этегинде» шиирини де шайр яшларгъа багъышлай. Язда узун иш куню биткен сонъ яшлар ёрулсалар да, Бельбек озени боюна чыкъалар. Айнынъ ярыгъында «буллюр сувнынъ кумюш къаплы кузьгюсинде» озь кольгелерини корелер. Бир къач вакъытлар бири- биринен сырдашалар. Озьлерини та «Керем ве Аслыхан» дестанынынъ
гуя — санки, дерсинъ
сырлы гедже сюсюнен — гедженинъ айдынлыгъы, ярыкълыгъы, шевкълыгъынен баш къараманлары киби ис этелер. Амма бираз вакъыт кечкен сонъ олар кене къырларгъа таба ёл алалар. Гедже бите, янъы кунь башлай. Аят кене озь ёлуны девам эте.
Бойледже, Эшреф Шемьи-заденинъ шиириетинде шайр ве шиириет мевзусы, тувгъан топракъ ве юртнынъ мукъаддеслиги киби мевзулар эсас мевзулар сайылыр. Оларда халкъымызнынъ ниетлери, хаяллары, келеджекке умютлери тасвирленгендир. Бу эсерлер халкъ ве шаирнинъ омрюнден бизге хатыра олып къалгъан мукъаддес тюстир.
АКЪШАМ ДЕНЪИЗ ЯЛЫСЫНДА
Мавы кок денъизнинъ тюсимен къарышып, Сынъырсыз уфукъдан сувунмакъ истей. Айнынъ мор шавлеси, далгъаман барышып, Мудавмет1 денъизде джувунмакъ истей.
Замбакъдай бурьленип къызаргъан йылдызлар, Гедженинъ назына къатланмакъ истей. Севильмек, охшалмакъ истеген яш къызлар, Тылсымлы ялыда раатланмакъ истей.
Этекли булутлар — манолий гулюдай,
Кедайгъа корюнмей ачылмакъ истей.
Окели толкъунлар — опкъын дагъ селидай, Фышкъырып, копюрип сачылмакъ истей.
Шунынъчюн бу гедже, табиат сырларын, Севдалы юрегим анъламакъ истей.
Къалемим уджундан тёкюльген йырларын, Федакяр яшлыкъкъа чынъламакъ истей.
Суаллер ве вазифелер:
Ай чыкъкъан геджени шайр насыл сёзлернен ифаделей?
Юкъарыдаки шиирде къызаргъан йылдызлар ве яш къызлар ибаре- леринде насыл бир умумий чизги бар?
Толкъунларнынъ фышкъырмасы, копюрип, сачылмасы шаирнинъ насыл дуйгъусынен багълы?
Сиз акъшам денъиз ялысында олдынъызмы? Эгер денъиз ялысында олгъан олсанъыз — озь теэссуратларынъызнен пайлашынъыз.
«Акъшам денъиз ялысында» шиирини ифадели окъунъыз.
[pic]
IV. Мевзу устюнде чалышув.
1. Э.Батталова «Бизим тараф» йырыны динълев.
- Бу йыр не акъкъында?
2.Дерснинъ эпиграфыны окъув ве талиль этюв.
«Эр кеске озь Ватаны татлы».
Сенкан.
Ватан
Тувгъан, дюльбер.
Гъурурланамыз, яшаймыз, севемиз
Биз озь Ватанымызнен гъурурланамыз.
Ана-юрт.
Табиатнынъ гузеллигини шайр насыл сатырларнен ифаделей?
Эшреф Шемьи-заде бу шиирде къайсы дестаннынъ къараманларыны тильге ала?
Озен куле, багъ-багъчалар куле, дагълар куле киби ибарелерни окъугъанда сиз табиатнынъ къайсы мевсимини козь огюне кетирдинъиз? Бу мевсим акъкъында бир къач сёз айтынъыз.
Шаирнинъ бу шииринде ифаде эткен фикри даа къайсы шииринде расткеле? Мисаллернен исбатланъыз.
Бу шиирни ифадели окъунъыз ве онынъ акъкъында озь фикринъизни айтынъыз.
Эдебият назариеси
Лирик эсерлернинъ хусусиетлери
Бедиий эсерлерде инсаннынъ аяты насыл шекильде язылгъанына бакъып, биз эсернинъ жанрыны айырамыз. Эдебият ■ш алеминде язылгъан бутюн эсерлер язылув шеклине коре эпос, лирик ве драматик жанрларгъа болюнелер.
Шиирий шекильде язылгъан эсер лирик эсер сайыла. Лирик эсерлерде аятий вазиетлернинъ тесири алтында пейда олгъан инсаннынъ гъам-къасеветлери тасвирлене. Лирик къараманнынъ айры тюшюнджелери, дуйгъулары, рухий вазиети, алы шиирий эсернинъ сатырларында косьтериле.
Рус эдебиятында лирик эсерлернинъ шиир, басня, баллада, ода, эпиграмма, поэма киби чешитлери бар. Къырымтатар ве тюркий эдебиятларында лирик жанрнынъ шиир, рубаи, гъазель, къошма киби чешитлери бар.
Лирик эсерде шаирнинъ шахсий дуйгъусы ве фикирлери ифаделене. Лирик сымаларда олгъан дуйгъудашлыкъ сезгиси лирик эсерлернинъ тесирини къуветлендире.
Лирик эсерлернинъ бир къач хусусиетлерини айырмакъ мумкюн.
% Биринджиден, бойле эсерде муэллиф эсернинъ эсас къараманы ола биле. Къараманнынъ истегинде, арекетинде муэллифнинъ
ИЧКИ ДЮНЬЯСЫ КОСЬТЄрИЛЄ.
Экинджиден, лирик эсернинъ инсангъа олгъан дуйгъудашлыкъ тесири гъает буюктир. Лирик эсерде бильдирильген дуйгъулар окъуйыджынынъ гонъюль теллерини чимирдете.
Учюнджиден исе, лирик (шиирий) эсерлерде этрафта олып кечкен денъишмелер шаирнинъ дюньябакъышы, ис-дуйгъулары, мунасебети ярдымынен тасвирлене.
Лирик эсерлер мевзуларына коре фельсефий, ичтимаий лирика, ватанперверлик, ватандашлыкъ, севги, табиат левхасы (пейзаж) лирикасы киби чешитлерге болюнелер.
Биз кжъарыда айтып кечкен учь хусусиет Номан Челебиджиханнынъ шиириетинде расткеле. Шунынъ ичюн онынъ шиириетинде ичтимаий, ичтимаий-фельсефий лирика эсас ерни ала дей, билемиз. Шайр этрафтаки варлыкъкъа олгъан мунасебетини, фикрини, назик ислери ве дуйгъуларыны /]
бильдире. ^
Халкънынъ келеджеги шаирнинъ антында ачыкъ-айдын тасвир олуна:
Онлар ичюн окюнмесем, къайгъумасам, яшасам, ^
Юрегимде къара къанлар, къайнамасын, къурусын. сене
Ичтимаий-фельсефий лириканынъ хусусиетлерини Э. Шемьи- Мем
заденинъ «Йырларым» серлевалы шииринде де сече билемиз. баба
Меселя: берк
Яныкълы юрегим парлангъан куньде, илиі
Аджеми къалемим зорлангъан туньде педа
Къарувны халкъымдан бердинъиз алый... педа
Бойледже, халкъ акъыл идракинен зенгинлештирильген
ислер ве тюшюнджелер шаирлернинъ омюрге олгъан шахсий
дюньябакъышыны кенишлетелер. Оларнынъ эсерлери эте'
окъуйыджынынъ зеинини, тюшюнджесини, дюнья бакъышыны
терен фельсефий фикирлернен зенгинлештире, къальбинде жан
индже, хош ве юксек ислер уянта. олар
Ибр;
«Яш
пьес
Суаллер ве вазифелер: дра>
алгъ
Эдебий эсерлер язылув шеклине коре насыл жанрларгъа болюнелер?
Лирик эсер насыл шекильде языла? Оларда инсаннынъ къайсы тарафлары тасвирленгенини айтынъыз. келг
Лирик эсерлерни дигер эсерлерден айыргъан хусусиетлерни айтынъыз. сана
Лирик эсерлер мевзуларына коре насыл чешитлерге болюне? дикп
М
Суаль - Бу йырны ве дерснинъ эпиграфыны не бирлештире?
3. Лугъат иши
4. Метин устюнде чалышув.
«Акъшам денъ з ялысында", "Йырларым", "Артыкъ баш этегинде" ( шиирлерни оджа тарафындан окъула)
V. Пекитюв.
1) Эсернинъ I къысымы устюнде чалышув.
«Чифтлешип ишлев» усулы (Талебелер суаллерге джевапларны метинден сечип алып окъуйлар)
Суаллер ве вазифелер:
- Сахраны тасвир эткен сатырларны тапып окъунъыз. Козюнъиз огюнде насыл левха пейда олды?
- Сакъсавулнынъ опькеси акълымы?
- Апансыздан сахрада кимлер пейда ола? Сакъсавулгъа бу вакъиа насыл тесир эте?
- Керванджылар насыл вахшийлик япалар?
(Сакъсавул, сахра ресимлери тахтада косьтериле)
2) Эсернинъ II къысымы устюнде чалышув
Группаларда чалышув.
(Талебелер суаллерге джевабыны язалар ве ресим сызалар. Эр группадан бир векиль ишлерини такъдим эте).
1 группа. Сакъсавул пытагъы, демев олып насыл ерге тюше?
2 группа. Не ичюн сакъсавул озюни багъчада бахытсыз сезе? Акъылына не келе? О нени арзылай?
Эсернинъ I ве II къысмына нетидже чыкъарув
Сакъсавул
[pic] [pic]
сахрада багъчада
ёлдан кенарда сельбилернинъ талдасында
озь башына, янгъыз дженнетдайын ерде
далына къуш къонмады янында арыкъ акъа колеткесинде инсан раатланмады бульбуллер оте
3) Суаллер боюнджа субет.
а) Сакъсавулнынъ такъдирини кимнинъ такъдиринен къыяс этмек мумкюн?
б) Сакъсавул озюни къайда яхшы ис эте?
в) Не ичюн сакъсавул багъчада тамыр атып оламай?
г) Не ичюн Эшреф Шемьи-заде эсеринде догърудан догъру Ватан, сюргюнлик, асретлик сезлерини ишлетмей?
д) Насыл усулларнен къуллана? (меджаз, кинае, къыяс)
Нетидже. Эшреф Шемьи-заде «Озьбекистан балладасы» эсерини язгъан вакъытта сюргюнлик мевзусыны ачыкъламакъ ясакъ эди. Шаир меджаз, кинае усулларынен къулланып къырымтатар халкъынынъ сюргюнлик фаджиасыны косьтере. Сакъсаул пытагъынынъ образы вастасынен къырымтатар халкъынынъ такъдирини, арзуларыны акс эте.
4) Дерснинъ эпиграфына къайтув.
«Бульбульни алтын къафесте тутсанъ да, гуль терегини сагъыныр».
Суаллер
- Эшреф Шемьи-заденинъ эсери ве аталар сезю арасында насыл багъ
бар?
- Ватан акъкъында даа насыл аталар сезлери билесиз?
5) Ватан сёзюнен сенкан тизмек.
Ватан
Тувгъан, дюльбер.
Гъурурланамыз, яшаймыз, севемиз
Биз озь Ватанымызнен гъурурланамыз.
Ана-юрт.
VI. Нетидже чыкъарув.
Суаллер боюнджа субет («Микрофон» усулы, суаллерни талебе бере)
- Дерсте насыл шаирнинъ иджадынен таныш олдыкъ?
- Окъугъан эсернинъ серлевасы насыл олгъаны акъылынъда къалдымы?
- Бу эсер не акъкъында?
- Дерсте насыл янъы сёзлер огрендинъ?
- Сенинъ ичюн ВАТАН бу не?
VII. Баалав (комментирлев)
VIII. Эвге вазифе
x
