ДОПЧУЗУ
Киирилде….................................................................................................ар. 2
I эге. Күш –ажылдың хоочуну, Маадыр – ие Сырат Диизенмаа Максимовна
I.1. Ужукталган ук –дөзүвүс......................................................................ар. 3
I. 2. Күш – ажылының эге базымнары......................................................ар. 4
I. 3. Арга-дуржулгалыг дагдыныкчы, Күш – ажылдың хоочуну..... ...ар. 5
I. 4. Чыргаланды сумузунуң ус-шеверлериниң бирээзи .......................ар. 6
I.5.Ававыстың чагыг – сүмези............................................................... .ар. 7
I.6. Кадавыстың чырык овур –хевири......................................................ар.10
Түңнел..........................................................................................................ар. 13 Ажыглаан литература даңзызы.................................................................ар. 14
Информантылар даңзызы...........................................................................ар.15
Киирилде.
Хүлүмзүрээн чазык шырайлыг чараш ававыс, кырган-ававыс Сырат Диизеңмаа Максимовна чүгле ажы-төлүнге эвес, Чыргаланды сумузунуң чонунга кайгамчык ус-шевери, топтуг - томаанныы, эрес-кежээзи – биле уттундурбас чылыг исти арттырган. Бо талазы – биле шинчилел ажылы чорудары чугула бооп турар. Эрткен оруу, ажыл-херээ, чагыг-сүмези – тускай шинчилел ажылынга төлептиг улуг тема. Темазы «Алдын холдуг Маадыр - ие – Сырат Диизеңмаа Максимовна», объектизи маадыр-ие – Сырат Диизеңмаа Максимовна. Маадыр-иениӊ допчу намдарын бижиири шинчилел ажылынын предмеди болур. Сорулгазы – маадыр-ие кырган –ававыс бистиӊ аравыста чок-даа болза, ооң эрткен оруу, ажыл-херээ, чагыг-сүмезин бадыткап турар документилер, фоточуруктар, ажы-төлүнден авазыныӊ дугайында сактыышкыннар дузазы - биле тодарадыры.
Сорулгазын чедип алырда, кылыр ажылдар:
Ужукталган ук - дөзүн тывар.
Маадыр-ие – Диизеңмаа Максимовнаның допчу намдарын бадыткап турар документилер, информантылар тывар, олар – биле чугаалажыр.
Шинчилел материалынга төөгү материалдары, бадыткап турар документилер база фоточуруктар, уругларындан, информаторлардан алган интервьюлар хамааржыр.
Допчу намдарын шинчилел ажылыныӊ чаа чүүлү кылдыр санап, ооң дугайында тодаргай бижиирин оралдашкан бис.
Практиктиг ужур-дузазы: Бо шинчилел ажылы салгалдарынга, тыва дыл башкыларынга, өөреникчилерге, төөгү талазы-биле сонуургалдыг кижилерге ажыктыг ажыл бооп болур.
Шинчилел ажылыныӊ тургузуу киирилдеден, бир эгеден, түӊнелден, литература, информантылар даӊзызындан тургустунган.
I эге
Күш-ажылдың хоочуну, Маадыр –ие Сырат Диизенмаа Максимовна
I.1. Ужукталган ук-дөзүвүс.
Кижи төрелгеттенниң эрте –бурунгу өгбелери эң-не баштай төрел –бөлүк аайы-биле чурттап, чер кырынга өзүп-мандып чурттап чорааннар. Тыва кижи бодунуң хан төрел угун тос ада угундан бээр ыяк билген турар ужурлуг. Ону төөгү кылдыр көрүп чораан. Бодунуң укталган угун болгаш төөгүзүн билбес кижини “Дөңгүр көк буга” деп шолалаар болгаш кыжырыыр турган.
Бис ада-иевистиң, өгбелеривистиң угаадыг – суртаалдарын хүлээп ап, шиңгээдип алгаш, келир үедиги салгалывыска дамчыдып бээр ужурлуг бис.
Мен бурунгу өгбелеривистиң алдыгы салгалы бооп турар мен.
Кырган – авамның кырган –ачазының ада – иезин Айыыр, Чула-Херел дээр чораан.
Айыыр өгбевистиң шолазын Аңчы дээр, төрээн чери Чыргаланды сумузу. Ол аныяандан улуг аңчы кижи чораан. Чула - Херел өгбевистиң төрээн чери Таңды кожууну. Олар алды ажы – төлдүг чораан. Уруглары:Лакшың, Янчаң, Чурук, оолдары: Идам, Дордум, Дондуп. Дордумнуң ажы –төлү: оглу Өөлетпей, уруу Натпит.[Сувандии, 174 ]
Натпит кырган- авамның азыраан авазы. Ол төрүттүнүп кээрде-ле, мунчу аарыглыг. Ынчангаш Мунчу кырган дээр чораан. Ийи буду кылаштавас, үңгээр, бир болза өөнүң ээзи чүктеп алгаш чоруур.
Кырган –авамның ачазын Биче-оол Максим дээр. Шола адын Хедер Биче-оол дээр.
Олар өг – бүле туткаш, дөрт ажы - төлдү азырап өстүргеннер.
1.Оюн (Биче-оол) Саартай Максимовна
2. Биче-оол Очур - оол Максимович
3. Сырат (Биче-оол) Диизеңмаа Максимовна
4. Биче-оол Баалышка Максимович.
Натпит кырган –ававыс оларны өскүссүретпейн, доруктур азырап, бут кырынга тургузуп, аңгы аал – оранныг, ажы – төлдүг ужукталган ук – дөзүнүң салгалы кылдыр өг – бүлезиниң төөгүзүнге арттырып каан. Быжыг туруштуг, бергелерге торулбас, ажыл – ишчи, сагыш – сеткили байлак, дузааргак, биче – сеткилдиг, ус- шевер кылдыр өстүрген.
Оюн Саартай Максимовна кырган –авамның улуг угбазы. Ол он ажы-төлдүг. Маадыр –ие.
Биче-оол Очур-оол Максимович 1935 чылдың чеди айның 17-де Тес-Хем кожууннуң Шуурмактың Шокар-Оймак деп чайлагга төрүттүнген. Ол кара чажындан ада-иезиниң дузалакчы малчыны болуп келгеш, бүгү назынында совхозунуң малын малдап чурттап чораан. Очур-оол Максимович 9 ажы-төлдүг. Ооң өөнүң ишти хенертен аарааш, хөй ажы- төлүнден чырык өртемчейден чарлып чоруткан. Ол үеде чүгле улуг оглун өглеп алган турган, хеймер уруу, Чодураазы тос айлыг турган. Амгы үеде ажы – төлү ажыл-агыйлыг, өзүп көвүдээн. Уйнуктары 31 кижи, оларның ажы-төлү база 31 кижи.
Биче-оол Балышка Максимович 1941 чылдың май 1-де Чодураа суурга төрүттүнген. Ол чаш турда – ла ада – иези чок апарган. Бичии чашты Биче – оол Натпит Дордумовна азырап алган. 1957 чылда школазын дооскаш, СПТУ-га тракторист мергежилинге өөренип алган. Төрээн совхозунга трактористеп, малчыннап чораан. Амгы үеде уруглары ажыл-агыйлыг аңгы-аңгы черлерде чурттап чоруур.
I.2.Күш – ажылының эге базымнары
Диизеңмаа Максимовна 1939 чылдың май 1-де төрүттүнген. Кырган – ававыс, кырган - ачавыс 1957 чылда өг-бүле тудуп чурттап эгелээн. Олар өг-бүле туткан соонда, үндезилеп тургускан колхоз-совхозунуң малын өстүреринге аныяандан назыдап кырыыже, бүгү күжүн бараалгаткан. Кырган – авам күш-ажылчы базымын мынчаар сактып, чагып чораан: “Мээң үем улус колдуунда мал аразынга өскен. Мен база миннип келиримге-ле мал аразынга чораан мен. Шаанда улус кара чажындан тура айбыга чаңчыгып, ооң дузазы – биле кижи болуп хевирлеттинип келген. Бичии чажындан күш-ажылга шын, эки кижизиттинген уруг өзүп келгеш, ол-ла бүдүжүн, чаңчылын кагбас болур. А кажан бичии турда, күш – ажылдың эге базымнарын, өөредиин чаңчыктырбаан болза, өзүп кээрге, күш –ажылга катап өөредири болдунмас. Бистиң үевисте тос - он харлыг уруглар улуг улустан дудак чок ажылдап чораан”
Күш - ажылдың хоочуну Данзурун Иван Симчитовичиниң сактыышкынында мынчалдыр бижип турар: “...1960 чылда беш өг аңгыланып алгаш, хойжу бригада бооп аңгыланган бис. Олар дээрге Балдан Комина, Шигжирмаа, Бугалдыр Диизеңмаа, Балдар-оол, Таня, бис – дөрт кодан төрүүр хөй, 300 ажыг хире баш чүве, а Коданмай Комина техника харыылаар киживис турган. Агар бригадазы турган бис. 1967 -1968 чылдарда колхоз “Чодурааның” хою 19538 баш чедип турган.”
I.3. Арга –дуржулгалыг дагдыныкчы, Күш – ажылдың хоочуну
Кырган –авам 1987 - 1992 чылга чедир “Чодураа” совхозунга дагдыныкчы малчын бооп ажылдаан. 9,10,11 класстарның өөреникчилеринге бодунуң арга –дуржулгазын, билиин, хой ажылының “чажыттарын” күзелдии-биле дамчыдып, дузалажып, арга-сүмени хүн – бүрүде катпышаан,алыс боду дузааргак, биче сеткилдиг, хүндүлээчел болгаш, аныяк малчыннарга, өөреникчилерге бодунуң үлегер-чижээ - биле өөредип чораан.
Дагдыныкчы бооп ажылдап чораанын “Бурун шагдан өгбем чурту – Буян долган Чыргаландым” деп номда тодаргай бижээн:
“Маадыр-оол Сайын-Белековичиниң удуртулгазы, киржилгези - биле Чыргаланды ортумак школазынга күш-ажыл кижизидилгези чаа угланыышкынныг эгелээн. Школага совхозтуң специалистериниң дузазы-биле көдээ ажыл-агыйның ажылынга хамаарышкан кичээлдер болуп, чайгы үеде 9-ку класстың өөреникчилери дагдыныкчы малчын Сырат Диизеңмаа Максимовна – биле практика эрттирип, 2-3 кодан хураганнарны хүлээп ап, чайладыр семиртир кадарып, а кышкы үеде суур адаанга кыштагга бир кодан төрүүр хойну кыштадып, ажаап карактап турган”.[Эртине, 118]
1993 чылда бистиң аравыста чок даайывыс Сырат Михаил Бугалдырович “Сырат Бугалдыр болгаш оолдары” деп арат – фермер ажыл-агыйын ажыткан. Биче-Хайыракан эдээнде Ак-Өдек деп черге кыштаан кылган.
Кырган – авам арат – фермер ажыл-агыйның кол сүмелекчизи, даянгыыжы турган. Оолдарының мал-маганын 2-3 кодан чедир өстүрүшкен. Ол бодунуң үлегер – чижээ – биле даайларымны, даай-аваларымны, авамны күш – ажылга кижизидип чораан. Бызаа кажаазы аштаар, чаъс соонда кажааны чаа черже көжүрер, хемден суглаар, чоокку аргадан ыяштаар, тараа соктаар тыртар, хой кадарар, инек саар, сүт хайындырар, кышкы дыштанылгада хураганнар ыдар-тудар, анай – хураганга “сиген бооп бээр” дээш оон-даа өске.
Мындыг хөй буянныг ажыл-херекти кылып, ажы-төлүн өстүрүп, чон-биле базым бүрүзүн деңге базып, амыдыралдың кадыг – берге тевиинге алыспайн, шудургу эрес-дидим ажылдап, чурттап чораан. “Эки кылган ажыл – элеп читпес алдар” дижир.
Кырган-ававыстың кызымаккай ажылын, аныяк салгалды кижизидеринге киирип чораан үлүг-хуузун, ооң арга-дуржулгазының үнелээниниң херечизи – “Күш-ажылдың хоочуну” деп атты тывысканы болур.
I.4. Чыргаланды сумузунуң ус-шеверлериниң бирээзи
Кырган - ававыс колхоз - совхозтуң малын малдаарындан аңгыда Чыргаланды сумузунуң-шеверлериниң бирээзи чораан. Шола адын “Алдын холдуг Диизең” дээр. Уруу, мээң авам, Сайлык Бугалдыровна кырган –авамның дугайында биске бо-ла сактып чугаалаар: “Ававыс эр кижиден дудак чок чазаныр. Хадыңдан балды сывын чазааш, сыптап алыр. Дүктүг –Дытка аржааннап чорааш, бичии деспини чазап алгаш келир. Оон аңгыда эдирээ, дыт дазылындан хойтпак бышкызын чазап алыр чораан.
Ававыс өгнүң кидистерин, ширтектерин сырыыр, бодунуң хой дүгүнден эжип алган чеви – биле хаажылып даараар. Өгнүң багларын шуптузун чел-биле эжер. Бистер, уруглары, челди дыдып, тутчуп бээр турган бис. Чайлагга көже бергеш, алгылар чуур бис. Ававыс хой кадарарывыста, идээлээш, божазын сүүргеш, бистерге берип каар. Хойну кадарбышаан, алгыны эттеп алгаш келир бис, чамдыкта ол алгыларны кадыг эттеп каарывыска, баартааш катап база эттедир турган. Дүктүг тоннар даараарда, меңээ алгылар коштурар, оон авам –биле тонга өөк, бут кылыр удазын кагар турган бис. Улуг аптаразының иштинге тыва тон быжар үлегер чораан. Чок апарган соонда бир даараныр угбай ол үлегерни дилеп алган болду.
Авам амыдыралдың утказынга тааржыр, ажылдаарынга эптиг, аянныг чараш хепти даарап кедип, оон бистерни кедирип чораан. Хол-хавы садып турганын черле сагынмас мен. Авам хол – хаптарын хөвеңниг, дүктүг кылдыр даарап бээр. “Хол-хаптың салаазын эки “олуртур”, чүге дизе багай “олурткан” салаа ажыл кылыр кижиге эпчок болур” – деп чугаалаар.
Уйнуктары төрүттүнерге-ле ававыс бир дугаар чеңи-чок (хөректээш) даарап бээр. Баштай хөвеңниг, ооң соонда чиик, чугажак анай, хураган кештеринден хөректээш, мойтак идик, тон, бөрттерни даарап бээр чораан.”
I.5. Ававыстың чагыг - сүмези
Даай-авам Минчей (Сырат) Софья Михайловна кырган – авам дугайында мынчаар сактып чугаалады: “Бо чырык өртемчейге кайгамчыктыг ховар дээн ада-иениң уруу бооп төрүттүнүп келгенимге дыка өөрүп, чоргаарланып орар мен. Өөм ээзинге, оглумга, эш-өөрүмге ада-ием дугайында бо-ла чугаалап олурар мен.
Миннип кээримге-ле, ада-ием изиг-демир долгандыр хөй ажы-төлүн олуртуп алгаш, сургап, кижизидип, амыдырал-чуртталгага, ажыл-ишке кежээ боорун сургап турганын сактып олурар мен. «Чонун, дөргүл-төрелин, чоок кижилерин хомудадып болбас» - деп чагып сургап чораанын утпас бис.
Авазының үлегер – чижээнге, тыва улустуң езу-чаңчылдарынга даянып алгаш, улугну улуг, бичиини бичии деп хүндүлээринге, мөзүлүг аажы-чаңга, эвилең – ээлдек чорукка уругларын кижизиткен.
Авам бистерни: “Акый, дуңмай» деп чугаалажыңар” - деп чагыыр. Мен дуңмамны ады - биле кыйгырыптарымга, авам менче көргеш: “Канчап кижи дунмазының адын адаар чүвел, уруум, дуңмам- де!-дээр турган. Азы дунмам мени Соня дээш кыйгырыптар болза, база сургай-ла бээр: “ Угбазынын адын адавас «угбай, дээр - уруум!» - деп чагып - сургап турган. .
Кежээ инектерни саап каапкаш, хойну кажаалапкан соонда, авам пашка сүдүн хайындырып турар аразында, тең чырыынга бистерге солун чугаазын болгаш тоолдарын ыдып эгелей бээр турган. Кажан авам тоолдап эгелей бээрге, бистер авамның тааланчыг үнүн дыңнааш, удуп каар турган бис. Школага өөренмээн хирезинде боду номчуп, бижип өөренип алган. Авам хөй төөгү, тоолчургу чугааларны, тоолдарны билир чораан. Номчуттунарынга болза-даа ынак турган. Хой кадарарда, номун ап алгаш чоруптар турган. Ынчангаш ававыска номчуваан номнарын апарып бээр турган бис.
Бичии-даа хостуг-шөлээн олурганын көрбес турган бис. Эртен, кежээ инек сагган соонда, ажыл-агыйын кылып каапкаш, дораан дааранып кириптер турган.
Оглум бичии турда, идик, тонун шуптузун авам даарап кетсип чораан. Бистер ол үеде, Тес-Хем кожууннуң төвүнге Самагалтай сумузунга чурттап турган бис. Ажыл-херек аайы-биле оглум –биле Кызыл хоорай кирер ужурга таваржы берген бис. Часкы үе турган. Оглумну чедип алгаш, төп рынок кире берген мен. Оглум дыка чараш тыва тон болгаш тыва мойтак идиктиг турган. Эрткен дүшкен чон мээң оглумнуң тыва хевин дыка сонуургап көрүп турганын утпас мен. Авам ол хире ус-шевер турган. Авамның ус-шеверин өөренип албаанымга ам-даа хараадап чоруур мен. Авам үезинде бисти даарадып өөредип турган. Даараар кылдыр айтып бээрге, чүгле ону даарап каар турган бис. Ынчалза-даа авамның топтуг - томаанныг, кижизиг аажы-чаңын бодумга сиңирип алган мен. Ол авамнын кайгамчыктыг аажы-чаңын мээң акыларым, дуңмаларым дөзеп алган. Өршээ бурган, үен-даян аас - дыл сүрүп, сен мен дишпейн чоруурувуска, чүгле авамның бисти кижизидип кааны ол деп бодаар мен. Ынчангаш Бурган башкыга тейлеп чоруур мен. Чүге дээрге амыдыралдан эскерип чоруурга, улус - амытан эмин эрттир аас-дыл былаажыксаар, каяа-даа үен-даян чайнай бээр үе -дир бо.
Авамнын бир онзагай чаңы- дыка чем кылыр. Ажы-төлү аалга чыглып кээривиске, авам биске «Хайлымак», «Хоргал боова» кылып бээр турган. Оон авамның чодураалыг чөкпек кылыры шуут тускай. Дөтпе хураган хырнынга өг-бүле бүрүзүнге чөкпекти кылгаш, Чаа чылда үлеп бээр турган.
Чайгы үелерде бичии хостуг үе тыптып кээрге, авам уругларын, уйнуктарын эдертип алгаш, арга-эзимден эм оъттап, койнуттап, сааттап, кулча чыып, тооруктап чоргулаар бис. Уруглары бичии сылданыксай бээрге, шеңне дазылын хоюдупкаш, мүнге холааш бериптер кижи.
10 ажы- төлдү азырап кижизиткени дээш 1982 чылдың август 30 –де Маадыр – ие деп атты тывыскан. А 1984 чылда хеймереги, ада –иезиниң изин баскан оглу Чимис (шола ады Комбу –Доржу) төрүттүнген.
Ам бо үеде бодап орарга, авам канчап ол хире чымыштыг ажыл-агый кылып тургаш, 11 ажы - төлүн кижизидип четтигип турган? Чурттап эрткен амыдыралын биске мынчаар чугаалаар кижи: «Уругларым бичии турда, орун будунга отка четпес кылдыр “өртеп” кааш, шупту ажыл-агыйымны кылып аар турган мен, а хой кадарарда, бичиилерин четкеш, бир оглумну ооргамга чүктээш, бирээзин куспактап алгаш чоруптар мен» - деп чугаалаар. Уругларын хараган азы ыяш дөзүнге олуртуп кааш, даараныр азы алгызын эттээр чораан. Ынчалдыр күжүр авам ажы-төлүн бут кырынга тургузуп, кижизидип каан.
Дуу оранче ындыг дораан бурганнай бээр деп билген болзумза, күжүр авамга ам-даа чассып, хол-будун тудуп, авамга энерелдиг чылыг-чымчак сөстерни сөңнеп, чүс катап чыттып, ынакшылымны илередип, даң бажында инектерни саап, отту салыр ийик мен. Кезээ мөңгеде бистин чанывыска чоруур деп бодап чораан мен. Ынчалза-даа кады төрээннеримнин, дөргүл -төрелдеримнин сагыш-сеткилинде кайгамчыктыг каас- чараш овур-хевири, чылыг чымчак карактары, хүн ышкаш хүлүмзүрүү, мөзү- шынары кезээ мөңгеде артар.”
“Мурнуу изин соңгу изи базар” дээр. Кырган -ававыстың ус-шеверин, кежээ-кызымаккайын ажы-төлү дөзеп алган. Ооң ажыл-ижин көрүп, тутчуп кылып тургаш, кижиге эргежок чугула бот-шынарларга, ылаңгыя, шыдамыккай, эрес-кежээ, бот-харыысалгалыг чорукка кижизиттинген.
I.6. Кадавыстың чырык овур -хевири
Чаңгыс-даа багай чаңы чок, чуртталгазының иштинде ажы-төлүнче хөректенип, ажынып турганын, хөй санныг оолдарын, уругларын, келиннерин бактап турганын чаңгыс - даа дыңнап көрбээнин даайларым чугаалап орарлар. Ынчангаштын уруглары, оолдары авазынга дыка ынак болгаш хүндүлээр чораан. Кады төрээн уругларындан артык келиннери кырган - авамга дыка ынак турган. Неделя санында белек-селектиг чедип кээрлер.
Кырган - ававыстың дугайында Аким даайымның өөнүң ишти чеңгем Сырат (Чульдум) Антонина Петровна чылыы – биле сактып олурар: “Танды кожуунда орус дыл болгаш литература башкылап чоруур мен. Август 15-те 1989 чылда Чыргаланды ортумак школазынга баштайгы ажылчын базымнарын эгелеп, ол-ла чылын кады чурттап олурар өөм ээзи-биле таныжып чурттай берген бис. Оолдуг, кыстыг бис. Олар иелээн ачы-буянныг эмчи эртемин шилип алган өөренип турарлар. Ийи уйнуктарлыг бис. Таңдыже кожуп чоруткаш, 25 чыл чеде бердивис. Болганчок-ла Тес-Хем кожуунну, ирем-кадамны чугаалажып олурар-дыр бис. Оларның ажылчынын магадап, могап-шылавазын кайгап ханмас бис. Сактып кээримге-ле, хөй чоннуг, аалдан кижи - чон үзүлбес. Тыва улустун чугаазы-биле алыр болза, кодан сынмас малдыг, аал сыңмас ажы-төлдүг, буянныг өг-бүлечораан.
Кадам, Диизенмаа Максимовна,ус-шевер, эвилең-ээлдек, кылбас-тутпас чүвези чок ие чораан. Миннип кээримге-ле, дүне-хүндүс дааранып олурар. Ол чүгле бодунуң хөй ажы-төлүнүң эвес, улус чагыын шынарлыг,чараш, кылдыр сеткилинден даарап, сиилбип берип чораан. Кадам черле анаа олурбас, чүгле ажылдаар эвес, хостуг үелер тыптып кээрге, ажы-төлү-биле даалылап, кажыктап-даа олурар. Уруг-дарыы өгнүң дөрүнге концерт көргүзерге, ол сеткилинден өөрүп, оларын чаптап, шаанга киир каттырып-даа олурар. Ынчалза-даа серемчилелин черле утпас, даштын-иштин мал - маганын дыңнаалап, хайгаарап олурар.
Чайгы үелерде бичии уйнуктары аалга дыштанып келирлер. Кадам оларын анайлар ышкаш, санаар. Бир чылын өгде бар улусту санаарга 27 кижи болган. Бичиилерин эдертип алгаш, аргадан будуктавышаан сааттап чоруур. Ол үеде кадамның диштериниң экизи боор. Саатты дазыладыр дайнаарга, магадаар турган мен.
Кадам күжүрнүң кажан дыштанып, удуп чыдарын черле сагынмас –тыр мен. Кежээ шупту удуй бээрге, эң сөөлүнде удуур, эртен эрте оттуп келирге, шагда –ла одун салып алган, шайын аартап олурар.
Бис ийи баштай бичии борбак бажыңга чурттап эгелээн бис. Күжүр кадам келгеш, аяк –сава, орун –дөжекти берген. Оон биске бичии калгак бергеш: “Силер ийиге ам дээрезинде чедер, өзүп-көвүдей бергеш, саваңар улгаттырып, көвүдедип алыр силер” – деп чораан.
Оон бир элдептиг чүве, дүъш үезинде бичии уруглар дыштанып, чемненип олурда, кадам бистиң уруувус, Анджеликага, бир белек берген. Уйнуунуң хөрээнге бодунуң “Иениң алдары” орденин кадап берди. Ол бирги чергениң ордениң 1969 чылда 6 уругну (Виктор, Миша, Саша, Нина, Сергей Аким) божааны дээш, Тыва Чазак шаңнаан. Кадам 6 дугаар оглунуң уруунга орденни кадап бергени таварылга эвес болган, чүге дизе оглун, Акимни, божааш алган ордени болган. Уруум чаа – ла кылаштап турар үезинде, кадам уруумнуң чеңи –чогунга дашты үттээш, топтуг – томаанныг, мөзү –шынарлыг болзун дээш даарап каар чүве. Уругларын, уйнуктарын тыва улустуң чаагай чаңчылдарынга даянып алгаш кижизидип чорааны онзагай.
Узун орукка чорааш, ава дугайында ыры ырлай бээрге, өөм ээзи авазын сактып, караа чаштар – биле дола бээр. “Авамны кажан –даа уттуп шыдавас мен” –деп чугаалаар кижи.
Кадам 13 чыл бурунгаар чок апарган – даа болза, кадамның чылыг, чырык овур-хевири, чагыг -сүмези бистиң сагыш –сеткиливиске кезээ мөңгеде артып калыр.
ТҮҢНЕЛ
Кырган –ававысты авазы Натпит төлептиг кижи кылдыр өстүрүп каан. Бодунуң 11 ажы-төлүн авазының үлегер - чижээнге даянып алгаш кижизиткен.
Ол ажы-төлдү божуп, күрүнезинге төлептиг болур хамаатыларны кижизидип, ие кижиниң хүндүлүг хүлээлгезин күүседип чорууру дээш, “Маадыр –ие” деп күрүнезиниң берген бедик адын чоргаарал –биле эдилээн. Ооң хөрээн “Алдын сылдыстыг” медаль чайынналдыр каастап турган. Амгы үеде 30 уйнуктуг. Уйнуктарының уйнуктары 27.
Кырган - ававыс колхоз - совхозтуң малын малдаарындан аңгыда Чыргаланды сумузунуң шеверлериниң бирээзи чораан. Ус-шевер, эвилен-ээлдек, кылбас-тутпас чүвези чок ие чораан. Дүне-хүндүс-даа дааранып олурар. Өгнүң даараар ужурлуг бүгү эт-херекселдерин, төрепчи, даалың, тыва хептерни чараштыр үлегерлеп бышкаш, даарап каарга, улус магадап ханмас турган. Ол чүгле бодунуң хөй ажы-төлүнүң эвес, улус чагыын шынарлыг,чараш, кылдыр сеткилинден даарап, сиилбип берип чораан.
Кырган - авам мээң болгаш даайларым, даай-аваларымның, чеңгелеримниң, честелеримниң,дөргүл -төрелдеримниң сагыш-сеткилинге кайгамчыктыг каас - чараш овур - хевири, чылыг чымчак карактары, часкы хүннүң херелдери ышкаш хүлүмзүрүү, оожум - топтуг мөзү- шынары кезээ мөңгеде артар. Хүн дег бисти чылдып чораан чылыг, чырыын кажан-даа утпайн, чүрээвиске шыгжап, кырган-ававыстың үлегер – чижээнге өөренип чорааш, төрээн чуртувустуң төлептиг кижилери болур ужурлуг бис.
Ажыглаан литература даңзызы
Сувандии И.М. Сувандии Б.М. Төрээн Тезим. Ужукталган ук – дөзүвүс Кызыл, 2007., с 238
Эртине У.Д. Бурун шагдан өгбем чурту –буян долган Чыргаландым Кызыл, 2016. – С. 364
Информантылар
Биче-оол Ролланда Очур-ооловна
Минчей Софья Михайловна
Сырат Антонина Петровна
Сырат Сайлык Бугалдыровна
15
