Ач иктә С. Радонежскийин нертә орс келн-улсин гимназь
Ил кичәл
Төр: «Алтн Чееҗ Җаңhр хойрин бәәр бәрлдгсн бөлг»
6-гч «б» класс, төрскн литератур
Белдснь: Базырова Л.У.,
хальмг келнә болн
литературин багш
Элст, 2016 жил
Кичәлин төр: «Алтн Чееҗ Җаңhр хойрин бәәр бәрлдгсн бөлг».
Кичәлин күцл: 1. «Җаңhр» эпосар 5-гч класст дассан давтад, ашлвр hарhлhн
2. Сурhмҗин: күүндвр тогтаҗ чадлhн, сурhульчнрин
келнә көрңгинь байжулх, келлhинь өргҗүллhн;
3. Сурhмҗлачин: төрскн hазр-усндан, хальмг әмтндән,
«Җаңhр» эпостан дурта болтха гисн уха оруллhн;
4. Кел өргҗүллhнә: билгин төлҗлт.
Дөңцл: Дегтр, девтр, толь, к/ө презентацс, аудиоприложень, тест,
В. В. Фаворскийин, күүкдин зурсн зургуд, эрсин газет «Җаңhр» - хальмг улсин алдр дуулвр», дегтрмүдин hәәхүл.
Формы работы: фронтальн, индивидуальн.
Кичәлин йовуд:
Кичәлин бүрдәц.
Багшин үг:
- Эндр мана кичәлд гиичнр – багшнр, школын ахлачнр ирсн бәәнә. Тегәд бидн яhҗ эврәннь кичәлмүдтән көдлдгән үзүлх зөвтәвидн. Мана дасх төрәр болхла, шин ю медсән, кенлә таньлдсан, юуна төлә эн төр дасх кергтә билә, ямаран соннь ухан - седвәр күн болhнд орсиг келх кергтә болҗана.
Дискас Шаран Дмитрийин «Җаңhрин» тасрха соңслhн.
Дарунь Ээлән Овлан «Җаңhрин» тасрха соңслhн.
(Соңссн дууна айсар, үгмүдәрнь күүкд кичәлин төр медх зөвтә).
Сурврмуд: 1. Эн дуудын айснь, үгнь таднд медгдв? Таньвт? Ямаран зургуд
ухантн орв?
- Хальмг улсин алдр эпос «Җаңhр», Җаңhрин баатрмуд, Бумбин
орн … нань чигн сурhульчнрин хәрү.
2. Күүкд, 5-гч класст мадн ямаран «Җаңhрин» бөлг даславидн? («Җаңhрин» эклц)
3. Ямаран баатрмудин тускар келҗ чадхит? Кен келнә?
(Сурhульчнрин хәрүнь).
Тегәд, эндрк өдрин нерд, кичәлин төр девтртән бичәд авий: «Алтн Чееҗ Җаңhр хойрин бəəр бəрлдгсн бөлг».
Багшин үг: Тооhарн цөөкн хальмг улс олн зүсн дәәсдләрн ноолдҗ, бийән харсҗ бәәсмн. Орн-нутган, келн-улсан харсгч дәәнд Арслңгин Арг Улан Хоңhр, Күнд Һарта Савр, Догшн Хар Санл, Байн Күңкән Алтн Чееҗ, эзн богд Җаңhр мет күчтә баатрмуд нерән туурулсмн.
Догшн Шар Гүргү, Әәх догшн Маңна хан, Хар Кинәсн болн талданчн ик олн маңhсмуд хальмг улсин хортн-дәәснь болҗ «Җаңhрт» үзүлгднә. Дәәсн ямаран күчтә болв чигн хальмг баатрмуд аштнь диилнә.
Шин үгмүдлə таньлдлhн (шин үгмүд оларн экранас
умшлhн, цәәлhлhн):
олз авх- брать в плен
шинҗлх – изучать; рассматривать
әәлдх - предсказывать
ик заята күн – (заян-судьба, рок) – назначенный судьбой
хораҗ дарх – уничтожить
нəəмн түмн – 80000
адун – табун
саадг – лук
эмəл – седло
шуһл мөңгн цулвр –повод (для привязи коня) из литого серебра
əəрстин хар елдң – нагайка, туго оплетенная кожей
ташу – склон (горы)
дел – грива
сүл – хвост
биив – ятх – гусля - арфа
ухаһан алдх – потерять сознание
мөр тохх – оседлать лошадь
зер – зев – оружие
хатн – жена богатыря (ханша)
сумн – пуля
саадгин сумн –стрела от лука
шагшавдта эм-ээҗ – (шагшавд-мораль, высокая нравст-венность), женщина высокой нравственности
алхх – перешагивать
седкл тевчх – уважить
некх – требовать
хортыг дорацулҗ – приводить в упадок; ухудшать
арслң (бодң) – баатр
күлг – баатрин мөрн
үрглҗд – мөңк, нег кевәр бәәдг
төвкнх – успокаиваться, умиротворяться
арзин сүүр болад – (арз-дважды перегнанная молочная
водка); пировать
күүк һолад – отвергать девушек
3.Ахрар бөлгин hол төрнь багш келҗ өгх: Алдр нойн Җаңһриг тавн настаднь Бөк Мөңгн Шигшрһ олз авад шинжлхлә, эн нарн дорк әмтиг эзлм алдр ик заята күн болх болҗ шинҗлгднә. Энүг эрт хораҗ дарн гихлә, эврәннь һунн наста көвүн Хоңһр Җаңhрин деернь киисәд, хор күргүлл уга бәәнә.
«Ода яһдм гиҗәһәд, көк һалзн аду көөсн цагт саадгин сумнла харһҗ хорх», -гиҗ Алтн Чееҗ санна.
Эркн зурһа орсн наснднь Җаңһриг Арнзл Зеердәрнь йовулна. Көк Самбан ташуд йовсн нәәмн түмн көк һалзн адуһинь хамҗ авад һарна. Эвтә Арнзл Зеерд нег чигн мөр салһл уга көөһәд йовна.
Җаңһр һурвн долан хонгт аду көөчксн цагт Алтн Чееҗ мордад һарна. Алтн , сумнь Чееҗ альдас кен гидг күн адуһинь көөҗ йовхинь әәлдәд медчкнә. «Алдр нойн Җаңһр долатадан ирхләрн, намаг орулҗ авх бийнь, ода зурһатадан ирҗ, нанла хальдад, мини болн гиҗәнә», - гиҗ келнә. Алтн Чееҗин саадгин сумн даларнь орад, һолынь кирвәд һарад одна. Җаңһр ухаһан алдад киисн гисн бийнь, арһта альвн сәәхн Зеерднь унһал уга һарад, көөҗ йовсн адуһан хаяд, Бөк Мөңгн Шигшрһин үүднд авад күрәд ирнә. Шагтан күрсн Хоңһр киисв.
Бөк Мөңгн Шигшрһ мөрән тохад, зер – зевән агсад, Зандл – Герл хатндан келҗәнә:
- Эн көвүг чавчад, така ноха хойрт идүл, - гиҗ келәд, мордад йовҗ одна. Арднь Зандн Герл хатн көвүг хорлн гихлә, Хоңһрнь деернь киисәд: - Ээҗ, энүг алх болхла, намаг чигн алтн, - гиһәд хор күргүлхш. Ээҗән сурна: - Энүнә далднь йовсн сумиг һарһҗ өгтн.
Әрүн шагшавдта ээҗ таниг һурв алххла, сумнь һарх гиһәд эрәд – сурад бәәхлә, көвүнәннь седкл тевчәд, һурв алхад һарһҗ өгнә. Җаңһр өсрәд босад ирнә. Әмнднь орлцсн Хоңһртаһан үүрләд, сәәхн дууһан дууллдад, арзин сүүр болад сууцхана.
Зандн Герл хатн хойр көвүг дуудҗ авад:
- Шишгирһтн ода күртл уга, ардаснь йовҗ некит, - гинә.
Хойр көвүн һарад йовна. Шилтә уулын беләр күрәд ирхлә, Алтн Чееҗ Шигширһиг шиңкн күләд, һарад йовҗаҗ. Хоңһр Җаңһр хойр барун зүн хойрарнь шурҗңнад ирхлә, Алтн Чееҗ шинҗләд, эн алдр Җаңһр хойр негдсн цагт орҗ огх юмн гиһәд, Шигширһин күлә тәәләд, хойр баатриг тосҗ авб. Мөрдән сөөhəд, дөрвн баатр сууна.
Алтн Чееҗ: - Эн Җаңһр дола оргч насндан дордын олн хортыг дорацулҗ, дуута Җаңһр нерән дуудулхмн, тер цагт төр шаҗн хойринь hар деернь бәрүлтн, - гиҗ Шигширһд келнә.
Эн дүүвр наснднь Ном Төгс хаани күүк Шавдлыг залҗ өгтн. Бумбин оран төвкнүләд, элвг сәәхн бәәх цагтнь барун бийинь ахлдгнь – зүүдн болсн Улан Хоңhр болх. Ар Бумбин орн гиҗ холд нернь hарч, җирhлтә бәәхвидн гикелчкәд, Агсг Уланан унҗ авад, адуhан көөhәд хәрәд hарна.
Бөлгин тасрха нүүрəр умшуллhн:
75 халхд Күңкəн Алтн Чееҗ
Күңкнҗ келн сууна… (мөрəhəс эклəд)
... Үйн өнчн Җаңhр гиҗ цолан дуудулв.(чилгч күртл)
IV. Дассан сергәhәд батллhн. (Дегтр олзлад, күүндвр тогтах, 75- 76 х.):
-Кедү настадан Җаңhр Бөк Мөңгн Шигшрhин hарт бәргдҗ?
-Көвүг шинҗләд, Шигшрh яахар седҗ?.
-Кен алдр Җаңhриг харсч?
-Яhҗ хорахув гиҗ санад Шигшрh Җаңhрт ямаран даалhвр өгнә?
-Алдр нойн Җаңhр өгсн даалhвр күцәвү?
-Байн Күңкән Алтн Чееҗ юуhар хаhад Җаңhриг күндәр шавтав?
-Шилтә Зандн Герл кенә сурлhар көвүг эдгәв?
-Алтн Чееҗин бәрәнәс Бөк Мөңгн Шигшрhиг кен сулдхҗ?
-Иргч җилднь ямаран йовдл учрв?
- Күңкән Алтн Чееҗин келсн үгинь олад умштн.
V. Викторин-тест (түрүләд сурврмудар күүкд бийснь көдләд, дарунь слайд үзүләд баатрмудин мөрдин нерд чикәр заах):
- Эзн богд Җаңhрин мөрнә нерн ямарамб? (Арнзл Зеерд)
- Байн Күңкән Алтн Чееҗин күлг? (Улман Агсг Улан)
- Арслңгин Арг Улан Хоңhрин күлг? (Оцл Көк Һалзн)
Багш: Баатрмудин хамгин өөрхн нөкд, иньг - дәәч күлг мөрн; баатрмудин күлгүд бахмҗта хурдн болн күчтә күдр арнзлмуд. Күн мет ухата, эзндән эңкр, сән селвгч болна. Баатр болhна күлг эврә нертә.
Багшин үг: «Җаңhрт» дәкәд күүкд улсин дүр үзүлгднә. Эн бөлгт кенә дүрмүд үзүлгдҗәнә? (Шилтә Зандн Герл –Бөк Мөңгн Шигшрһин хатнь – Хоңһрин эк, əрүн шагшавдта эм – ээҗ. Дəкəд Ном Төгс хаани күүкн – Аһ Шавдл – Җаңһрин хатнь)
VI. Кроссвордар көдллhн.
VII. Багшин үг- йөрәл:
Алдр нертә богд Җаңhр мет,
Күчтә Күнд Һарта Савр мет,
Чаңh-чиирг Санл мет,
Цаhан седклтә, итклтә Хоңhр мет,
Гүн ухата, хол тоолврта Алтн Чееҗ мет,
Орчлңд уга сәәхн, hольшг Миңгъян мет болҗ
Оньдин дөрвн цагт җирhҗ йовтн!
Цугтан: Тиигтхә!
VIII. Рефлексий келhн:
- Кичәлин тускар эврәннь ухан-санаhан медүлтн.
- Нанд … таасгдв
- Би … медҗ авув.
- Бидн сәәнәр көдлүвидн.
- Бидн ухатавидн, билгтәвидн…
IX. Герин даалhвр: «Җаңhрин» баатрмудин чинр медүлҗәх үгмүд дасад,
зәңгс тогтаhад, келдг дастн. Бөлгин чилгч чееҗәр дасх, эс гиҗ
дурта нег тасрха чееҗәр дастн.
Темдг тәвлhн: Эндр йир сәәнәр көдлвт! Байрлҗанав цугтадтн! Тегәд, көдлсн күүкд-көвүдт «5» гисн темдг цугтаднь тәвүв.
