План конспект по уйгурскому языку Аддий ва кошма жумлилар(9класс)

Вақти 03. 09 Уйғур тили 9-синип 3-5 -бәтләр Дәрис № 1

Дәрис мавзуси 8-синипта өткәнләрни тәкрарлаш

Мәхсити: 1. Аддий вә қошма жүмлиләр һәққидә чүшәнчисини байқаш

2. Саватлиқ йезишқа вә синтаксислиқ тәһлил жүргүзүшкә

адәтләндүрүш

3. Ойлаш қабилийитини тәрәққий әттүрүш

Дәрисниң түри тәкрарлаш

Дәрис типи қелиплашмиған

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Көнүкмиләр, һәр хил тапшурмилар арқилиқ оқуғучиларниң беқиндилиқ қошма жүмлә вә униң түрлири тоғрисидики чүшәнчисини байқаш вә кәңәйтиш.

ІІІ. Өй тапшурмисини тәкшүрүш

1. Йезиқчә тапшурмини тәкшүрүш. Язлиқ тәтил давамида язған диктантларни, жүргүзгән тәһлилләрни тәкшүрүш

ІV. Билимини тәкшүрүш.

Синип икки топқа бөлүниду.

1. Оқуғучилар өтүлгән мавзулар бойичә бир-биригә соал қойиду.

2. 1-көнүкмә еғизчә орунлиниду.

Оқуғучилар тахтида 2-көнүкмини новәт билән орунлайду.

3. Олтарған оқуғучилар 3-көнүкмини шәрти бойичә орунлайду. Қатар бойичә 3 жүмлини синтаксислиқ тәһлил қилиду.

4. 1 топ – 4-көнүкмидин 1-2-3-жүмлини, 2-топ – 4-5-6-жүмлини йезип, шәртибойичә өз алдиға орунлайду.

5. «Мән халиған кәсип» мавзусиға аддий вә қошма жүмлиләрни пайдилинип һекайә түзиду.

V. Мустәһкәмләш

. Соал-жавап усули арқилиқ.

VІ. Өйгә тапшурма. Әдәбий китаплардин 3 аддий, 3 қошма жүмлә тепип, йезип келиш

VІІ. Баһалаш

Вақти 06. 09 Уйғур тили 9-синип 6-9 -бәтләр Дәрис № 2

Дәрис мавзуси Тилларниң пәйда болуши. Йәр йүзидики

тилларниң генеологиялик тәснифи

Мәхсити: 1. Йәр йүзидики тиллар вә уларниң келип чиқиши тоғрисида

чүшәнчә бериш

2. Тиллар тоғрисида билимини чоңқурлаштуруш

3. Тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри арилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология

Йеңи уқумлар: тәбиий тиллар, ясалма тиллар, генеологиялик тәснифләш

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Тилларниң түрлири, келип чиқиши, классификацияси тоғрисидики чүшәнчисини кәңәйтиш.

ІІІ. Өй тапшурмисини тәкшүрүш

1. Йезиқчә тапшурмини тәкшүрүш. Язлиқ тәтил давамида язған диктантларни, жүргүзгән тәһлилләрни тәкшүрүш

ІV. Йеңи мавзу. Йәр йүзидики тиллар.

Йәр йүзидә 2500-3000ға йеқин тил бар. Әң көп таралған тиллар: хитай тили – 1 млрдтин артуқ, инглиз – 420 млн, һинд вә урду – 320 млн, испан – 300млн, рус – 250 млн, индонезия – 170 млн, әрәп – 170 млн, бенгал – 170 млн, португал – 150 млн, япон – 120 млн, немис – 100млн, француз – 100 млн. БМТниң рәсмий иш тиллири: инглиз, әрәп, испан, рус, француз, хитай тиллири – булар хәлиқ ара тиллар яки дуниявий тиллар.

Хәлиқ ара тиллар тәбиий вә сүнъий хәлиқ ара тиллар болуп бөлүниду.

Тәбиий тиллар мәлум бир милләткә вәкиллик қилиду. Сүнъий тиллар һеч қандақ милләткә вәкиллик қилмайду. Булар ясалма тиллар. Униңға эсперанто тили ятиду. Бу тилни 1887-жили Л.М.Заменгоф тәшкил қилған. Бу тил 100гә йеқин дөләттә үгинилмәктә. Бу тилда китаплап, гезит-журналлар нәшир қилиниду. Бу тилниң грамматикисиму наһайити аддий.

Йәр йүзидики тиллар йеқинлиғи жәһәттин бир нәччә топларға бөлүниду. Генеологиялик тәснифләштә тилларниң қериндашлиқ мунасивәтлири үгинилиду, уларниң қедимий ортақ тили бәлгүлиниду.

Тил аилилири:

1. Алтай тил аилиси: а) түркий тиллар: уйғур, қазақ, әзәрбәйжан, түрк, өзбәк, қирғиз;

ә) моңғул тиллири: моңғул, қалмақ, бурят;

б) Туңгус-манжур тиллири: эвенк, нанай, удегей, манжур;

в) корей тили;

г) япон тили.

2. Һинд-европа тил аилиси а) роман тиллири: испан, португал, француз, итальян, румын, молдаван

ә) герман тиллири: инглиз, немис, нидерланд, швед, норвег, дат, испан

б) славян: рус, уркин, беларус, поляк, чех, словак, болғар, македон, серб, хорват, славен

в) иран : парс, тажик, курт, пушту, осетин

г) Балтиқ: литва, латыш

д) грек тили,

е) албан тили

ж) һинд-ариан: һинд, урду, бенгал, цыган.

3. Афро-азия тил аилиси

4. Кавказ тил аилиси

5. Урал тил аилиси

6. Хитай-тибәт тил аилиси

V. Мустәһкәмләш

. 5-көнүкмини шәрти бойичә орунлаш

VІ. Өйгә тапшурма. «Дөләт тили – мениң тилим» мавзусиға мини-инша йезиш

VІІ. Баһалаш

Вақти 10. 09 Уйғур тили 9-синип 10-14 -бәтләр Дәрис № 3

Дәрис мавзуси Тилниң пәйда болуши. Йезиқниң пәйда болуши

Мәхсити: 1. Тил вә йезиқниң пәйда болуши, нәзәрийәләр, тил басқучлири

тоғрисида чүшәнчә бериш

2. Тиллар тоғрисида билимини чоңқурлаштуруш

3. Тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри арилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология

Йеңи уқумлар: биологиялик нәзәрийә, ижтимаий нәзәрийә, пиктография,

идеография, фонография

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Тилниң вә йезиқниң пәйда болуши вә йезиқ түрлири тоғрисидики чүшәнчисини кәңәйтиш.

ІІІ. Өй тапшурмисини тәкшүрүш

1. Йезиқчә тапшурмини тәкшүрүш.

ІV. Йеңи мавзу. Тил вә йезиқниң пәйда болуши

Тилниң пәйда болушини тилшунаслиқла әмәс, антропология, биология, этнография, философия охшаш пәнләрму тәтқиқ қилиду.

Тилниң пәйда болуши тоғрисидики алимларниң тәхминлири икки түрлүк.

1

Биологиялик нәзәрийә

[pic] [pic]

тәхлитлик нәзәрийә

тилдики дәсләпки сөзләр тәхлидий сөзләр болған

имлиқлиқ нәзәрийә

тилдики дәсләпки сөзләр имлиқ сөзләр болған

2. Ижтимаий нәзәрийә. Бу нәзәрийә бойичә тил – жәмийәтлик муһтажлиқ нәтижисидә пәйда болған.

Ижтимаий нәзәрийә

[pic] [pic]

Ижтимаий келишим нәзәрийәси

Иш нәзәрийәси яки әмгәк чақириқлири нәзәрийәси

Йезиқ – адәмзатниң әң улуқ кәшпиятлириниң бири. Һазирқи йезиқлар адәмзатниң миңлиған жиллиқ издиниш вә тәжрибилири нәтижисидә пәйда болған.

Йезиқ төвәндики басқучлардин өткән:

1. Нәрсилик йезиқ.

2. Пиктография – латинчә пиктус – сүрәтлик, графо – грекчә язимән.

3. Идеография – грекчә идеа – идея, образ, чүшәнчә

4. Фонография – грекчә фоне – тавуш. Йәни фонетикилиқ йезиқ. Һазир дуния йүзидики хәлиқләрниң 75 пайизи мошу йезиқни пайдилиниду.

V. Мустәһкәмләш

6-көнүкмини шәрти бойичә орунлаш

7-көнүкмини оқуп, пәриқләндүрүлгән сөзләрни фонетикилиқ вә морфологиялик тәһлил қилиш

VІ. Өйгә тапшурма. 10-14-бәтләрни оқуп, мәзмунини сөзләш.

VІІ. Баһалаш

Вақти 10-12. 09 Уйғур тили 9-синип 16-19-бәтләр Дәрис № 4

Дәрис мавзуси Түркий тилларниң алтай тил аилисигә тәәллуқлуғи. Түркий тиллар һәққидә умумий мәлумат

Мәхсити: 1. Алтай тил аилиси, түркий тилләр һәқидә чүшәнчә бериш

2. Түркий тиллар тоғрисида билимини чоңқурлаштуруш

3. Тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри арилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Алтай тил аилиси, түркий тиллар тоғрисидики чүшәнчисини кәңәйтиш.

ІІІ. Өй тапшурмисини тәкшүрүш

1. Йезиқчә тапшурмини тәкшүрүш.

ІV. Йеңи мавзу.

І. Алтай тил аилиси Алтай тил аилисидики түркий тиллар моңғул, япон, корей, туңғус-манжур тиллири билән қедимий дәвирләрдә бир тил сүпитидә можут болуп турған.Кейинирәк парчилинип, өз алдиға тәрәққий етишкә башлиди. Бу бизниң эрамиздин илгәрки ІІ яки ІІІ миң жиллиқта йүз бәргән. Һазирму бу тиллар арисида мәлум фонетикилиқ, лексикилиқ вә грамматикилиқ охшашлиқлар бар. Қошумчилар жәһәттин охшашлиқлар:

Тиллар

Егилик келиш

Һазирқи-кәлгүси заман

Сөз ясиғучи қошумчилар

Уйғур тили

-ниң

-а /-ә /-й

-чи

-лиқ

Моңғул тили

-нун /-ну /-ни

-а /-ә /-ай/-әй

-ч / -ин

-лағ

Туңғус-манжур тили

-и /-ни

-а /-ә

-ч / -чи

-руқ / -луқ

Корей тили

-н

-а /-ә

-жа

-л

Һазир алтай тиллирида 400 млн әтрапида адәм сөзләйду.

ІІ. Түркий тиллар һәққидә. Түркий тиллар әң кәң территориягә егә. Уларниң сани 30дин ашиду. Түркий тиллиқ хәлиқләр Сибирьдин та Европиғичә зиминларда яшайду.

Сибирьда – яқутлар, тувалиқлар, тофалар, хакаслар, шорлайр, алтайлиқлар.

Мәркизий Азиядә - уйғур, қазақ, қирғиз, өзбәк, түркмән, қарақалпақлар.

Волга (Итил) бойи вә Уралда – татарлар, башқуртлар, чувашлар.

Украинида – Қирим татарлири

Молдавиядә - гагаузлар

Кавказда - әзәрбәйжан, қумуқ, қарачай, балқар, ноғайлар.

Түркийәдә - түркләр яшайду. Түркийә, қазақстан, Қирғизстан, Өзбәкстан, Әзәрбәйжан, Түркмәнстан охшаш мустәқил түркий тиллиқ дөләтләр бу зиминда бар. Буниңдин башқа түркий тиллиқ хәлиқләр Европа вә Азияниң башқиму дөләтлиридә, Америкидиму яшайду.

Ана түркчә яки қедимий түркчә

[pic] [pic] [pic]

С топи қедимий чувашчә

С топи қедимий яқутчә

Й топи қедимий түркчә яки уйғур дәври

Р топи чуваш

Т топи яқут

Д топи Саян

З топи Абакан

тав топи Шимал

тағлы топи Том

тағлиқ топи Шәриқ

дағлы топи

Жәнуп

V. Мустәһкәмләш

8-көнүкмини шәрти бойичә орунлаш

VІ. Өйгә тапшурма. 16-19-бәтләрни оқуп, мәзмунини сөзләш. Уйғур тилида 5 жүмлә йезип, уни қазақ тилиға тәржимә қилиш, пәриқләрни ениқлаш

VІІ. Баһалаш

Вақти 21.05 Уйғур тили 9-синип 248-249 -бәт Дәрис № 68

Дәрисниң мавзуси: Жил бойи өткәнләрни тәкрарлаш

Мәхсити: 1. Мәтинләр билән ишләш арқилиқ саватлиқ йезишқа вә

бағлинишлиқ пикир қилишқа үгитиш

2. Өтүлгән мавзуларни мустәһкәмләш, билимини чоңқурлаштуруш

3. Өз алдиға ишләшкә дәвәт қилиш

Дәрис түри: қайтилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Көрнәклик қураллар: дәрислик, көнүкмиләр топлими, һәр хил тапшурмилар

Қоллинилидиған усуллар: тәһлил, соал-жавап, чепишиш

Пайдиланған технология

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәлләш, дәрискә тәйярлиғини тәкшүрүш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Көнүкмиләр, һәр хил тапшурмилар арқилиқ оқуғучиларниң билимини тәкшүрүш, саватлиқ йезишқа дәвәт қилиш вә дуния қаришини кәңәйтиш

ІІІ. Өй тапшурмисини тәкшүрүш.

Йезиқчә тапшурмини тәһлил қилиш.

ІV. Билимини тәкшүрүш

1. 117-көнүкмә. Китавий тил элементлирини тепиш

2. 118-көнүкмә. Стиль түрлири бойичә тәкрарлаш

3. Тахтиға жүмлиләр йезиш. Морфологиялик тәһлил жүргүзүш

6. Жүмлиләрни давамлаштуруш

7. Жүмлиләрни синтаксислиқ тәһлил қилиш

8.Сөзләрни фонетикилиқ тәһлил қилиш.

V. Мустәһкәмләш.

Соал-жавап усули арқилиқ мустәһкәмләш

VІ. Йәкүнләш вә баһалаш

VІІ. Өйгә тапшурма бериш

Жил бойи өткәнләрни тәкрарлаш

Вақти 15.09-19. 09 Уйғур тили 9-синип 20-31-бәтләр Дәрис № 5

Дәрис мавзуси Һазирқи түркий тиллар. Оғуз топи

Мәхсити: 1. Һазирқи түркий тиллар, оғуз топиға киридиған тиллар

һәққидә чүшәнчә бериш

2. Түркий тиллар тоғрисида билимини чоңқурлаштуруш

3. Тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри арилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология тәнқидий ойлаш

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Һазирқи түркий тиллар, уларниң ичидә оғуз топидики тиллар тоғрисидики чүшәнчисини кәңәйтиш.

ІІІ. Өй тапшурмисини тәкшүрүш №3, 6, 7, 13, 19, 20, 22

1. Йезиқчә тапшурмини тәкшүрүш.

ІV. Йеңи мавзу.

Н.Баскаков түркий тилларни уларниң тарихиға вә тил алаһидиликлиригә бағлиқ ғәрбий һун тиллири, шәрқий һун тиллири дәп бөлиду.

Оғуз топиға киридиған әзәрбәйжан, түрк, түркмән тиллиридики бәзи алаһидиликләр төвәндикичә.

Әзәрбәйжан (бу тилда 25 млн адәм сөзләйду. МДҺда вә Иранда яшайду) тилиниң фонетикилиқ алаһидиликлири:

1. Қ- г. Қыз-гыз, қанун-ганун, қара-гара

2. сөз ахирида қ-г. Топрақ-топраг, узақ-узаг, алиду-алажаг

3. Й тавуши бәзидә чүшүп қалиду: йил-ил, йултуз-улдуз

Морфологиялик алаһидиликләр: келиш қошумчилири, заман категорияси, мәйил категориясида учришиду.

Түрк тилиниң алаһидиликлири (бу тилда 62млн 320 миң түрк сөзләйду):

1. қ,х,ә,ң тавушлири түрк тилида к,һ,е,н болуп өзгәргән.

2. Һазирқи заман йор (жүр) ярдәмчи пеили арқилиқ ясилиду. Языйорум – йезиватимән, гелийорум – келиватимән.

Түркмән тилида дунияда 4млн 200миң адәм сөзләйду.

1. Әрәп, парс тилидин киргән сөзләрдә Ф тавуши П тавушиға новәтлишиду: сәфәр – сапар, фил – пил.

2. Йор – йар: алйарын- еливатимән, гөрйарын – көрүватимән.

V. Мустәһкәмләш

9-10-11көнүкмиләрни шәрти бойичә орунлаш

VІ. Өйгә тапшурма. 20-31-бәтләрни оқуп, мәзмунини сөзләш. 12-көнүкмини шәрти бойичә йезиқчә орунлаш

VІІ. Баһалаш

Вақти -20. 09 Уйғур тили 9-синип 32-40-бәтләр Дәрис № 6

Дәрис мавзуси Қипчақ топи

Мәхсити: 1. Һазирқи түркий тиллар, қипчақ топиға киридиған тиллар

һәққидә чүшәнчә бериш

2. Түркий тиллар тоғрисида билимини чоңқурлаштуруш

3. Тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри арилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология тәнқидий ойлаш

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Һазирқи түркий тиллар, уларниң ичидә қипчақ топидики тиллар тоғрисидики чүшәнчисини кәңәйтиш.

ІІІ. Өй тапшурмисини тәкшүрүш №4, 7, 8, 14, 20, 21,

1. Йезиқчә тапшурмини тәкшүрүш.

Соаллар: Түркий тилларни Н.Баскакаов қандақ тәснифләйду?

Ғәрбий һун тиллириға киридиған тиллар қайсилар?

Шәрқий һун тиллири топидики тиллар тоғрисида ейтип бериңлар.

ІV. Йеңи мавзу. Қипчақ топиға киридиған қазақ, татар, башқурт тиллири тоғрисида.

1. Қазақ (Дуниядики нопуси 12 млндин артуқ, 8млн Қазақстанда, 1,5 млн ХХЖ, қалғанлири МДҺ әллиридә, Түркийәдә, Иранда, Авғанстанда вә Европида яшайду) тилиниң фонетикилиқ алаһидиликлири:

1. Й- Ж. яз-жаз, яхши-жақсы, йүз-жүз

2. Ш,ч – с,ш. Таш-тас, қаш-қас, қайча-қайшы

3. Ғ тавуши у ға новәтлишиду: тағ-тау, бағ-бау

13-көнүкмини еғизчә орунлаш арқилиқ билимини мустәһкәмләш

2. Татар тилиниң алаһидиликлири (МДҺдики татарларниң сани – 7млн әтрапида, Асасий қисми Татарстанда яшайду):

1. о,ө тавушлири түрк тилида у,ү болуп өзгәргән. Он-ун, йоқ-йуқ, көз-күз

2. Ә,е тавушлири и тавушиға новәтләшкән. Мән-мин, кәл-кил, етәк-итәк

3. Келидиған заман –ажақ, әжәк қошумчилири арқилиқ ясилиду. Баражақмән, ашаяжақмын,

4. Турғун сөзләрниң болушсиз шәкли түгил (әмәс) сөзи арқилиқ ясилиду. Таш түгил-таш әмәс.

14-көнүкмини тәһлил қилиш

Башқурт тилида 1 млн 500миң адәм сөзләйду. Башқуртларниң асасий қисми Башқуртстанда яшайду.

1. С тавуши һ тавушиға новәтлишиду: сән – һин, су-һыв, сийир-һыйыр.

2. о,ө тавушлири түрк тилида у,ү болуп өзгәргән. Он-ун, йоқ-йуқ, көз-күз

3. Ә,е тавушлири и тавушиға новәтләшкән. әң-иң, мән-мын, сән-һин

4. Сөз бешидики й тавуши қаттиқ сақлиниду Жан-йан, жавап-йавап, жәһәт-йәһәт

5. Келидиған заман –асақ, -әсәк қошумчилири арқилиқ ясилиду. Киләсәкмин, киләсәк.

15-көнүкмә еғизчә тәһлил қилиниду.

V. Мустәһкәмләш

VІ. Өйгә тапшурма. 32-40-бәтләрни оқуп, мәзмунини сөзләш Қазақ, татар, башқурт тиллирида 2дин жүмлә тепип йезиш, пәриқләрни ениқлаш.

VІІ. Баһалаш

Вақти 23.09 Уйғур тили 9-синип 32-40-бәтләр Дәрис № 7

Дәрис мавзуси Қарлуқ-уйғур топи

Мәхсити: 1. Қарлуқ-уйғур топиға киридиған тиллар (уйғур, өзбәк)

һәққидә чүшәнчә бериш

2. Түркий тиллар тоғрисида билимини чоңқурлаштуруш

3. Тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри арилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология тәнқидий ойлаш

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Қарлуқ-уйғур топиға киридиған уйғур вә өбәк тиллири тоғрисида чүшәнчә бериш.

ІІІ. Өй тапшурмисини тәкшүрүш №1, 3, 6, 9 , 10, 12, 15, 19,

1. Йезиқчә тапшурмини тәкшүрүш.

1. Қипчақ топиға киридиған тилларниң фонетикилиқ вә морфологиялик алаһидиликлири қандақ?

ІV. Йеңи мавзу. Қарлуқ-уйғур топиға киридиған уйғур вә өзбәк тиллири тоғрисида.

1. Уйғур (Дуниядики нопуси 13 млндин артуқ, асасән ХХЖниң ШУАРда яшайду. Қазақстандики уйғурларниң сани 223миңдин ошуқ. қалғанлири МДҺ әллиридә, чәт әлләрдә яшайду) тилиниң фонетикилиқ алаһидиликлири:

1.Көп боғумлуқ сөзләрниң ахирқи боғумидики а, ә тавушлири қошумчә уланғанда, урғу көчкәндә и тавушиға новәтлишиду. Мәктәп-мәктивим, келәчәк-келәчиги. Әрәп, парс тиллиридин киргән сөзләрдики узун а, ә тавушлири и тавушиға новәтләшмәйду.

2.Бир боғумлуқ сөзләрдики а, ә тавушлири и тавушидин башланған қошумчилар уланғанда е тавушиға новәтлишиду.

2. Өзбәк тилиниң алаһидиликлири (МДҺдики өзбәкләрниң сани – 17 млндин артуқ. Асасий қисми Өзбәкстанда яшайду, Авғанстанда 1 млн 200 миң өзбәк бар.):

1. Созуқ тавушлар арилиқ созуқ тавушлардур. Улар қелин яки инчикә болуп бөлүнмәйду.

2. Түрк тиллиридики а тавуши қолланған жайда о тавушиға йеқин бир тавуш ишлитилиду. Баш-бош, таш-тош, ай-ой.

3. Өзбәк тилида –ятир, -моқдә қошумчилиридин сирт йәнә -йәп қошумчиси арқилиқму ясилиду. Келәйәпмән, борайәпмән.

V. Мустәһкәмләш

16-көнүкмини шәрти бойичә орунлаш.

VІ. Өйгә тапшурма. 40-42-бәтләрни оқуп, сөзләш 16-көнүкминиң 2-қисмидин пәриқләндүрүлгән сөзләрни тәһлил қилиш.

VІІ. Баһалаш

Булбул чаманни севар

Одам ватанни.

[pic]

Oz so'zla rost so'zla.

[pic]

Sabr tagi sariq oltin

[pic]

Oltin olma duo ol,

duo oltin emasmi?

[pic]

KUP GAP ESHAKGA YUK

[pic]

Beshiktan qabrgacha ilm izla

[pic]

Bilagi zo'r 1ni

Bilimi zo'r 1000 ni yiqar

[pic]

Buzoqning yugurgani somonxonagacha

[pic]

Aytar so'zni ayt, aytmas so'zdan qayt.

[pic]

ETTI ULCHAB BIRNI KES

Вақти 24.09 Уйғур тили 9-синип 43-46-бәтләр Дәрис № 8

Дәрис мавзуси Қирғиз-қипчақ топи

Мәхсити: 1. Қирғиз-қипчақ топиға киридиған тиллардин қирғиз тили

һәққидә чүшәнчә бериш

2. Түркий тиллар тоғрисида билимини чоңқурлаштуруш, пәриқләрни ениқлашқа үгитиш

3. Тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри арилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология тәнқидий ойлаш

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Қирғиз-қипчақ топиға киридиған қирғиз тили тоғрисида чүшәнчә бериш.

ІІІ. Өй тапшурмисини тәкшүрүш №

1. Йезиқчә тапшурмини тәкшүрүш.

2. Қарлуқ-уйғур топиға киридиған тилларниң фонетикилиқ вә морфологиялик алаһидиликлири қандақ?

ІV. Йеңи мавзу. Қирғиз-қипчақ топиға киридиған қирғиз тили тоғрисида.

Қирғиз тили Дуниядики қирғизларниң сани 3 млнға йеқин. Уларниң асасий қисми Қирғизстанда яшайду. Қирғиз тилиниң фонетикилиқ алаһидиликлири:

1. Ләв сингармонизми күчлүк. Алдинқи ләвләшкән тавуш кейинки тавушларни ләвләштүриду. Болса-болсо, һүнәр-өнөр, өлкиләрдә-өлкөлөрдө.

2. Әрәп, парс тиллиридин киргән сөзләрдики ә тавуши а тавушиға өзгәргән: әдәбият-адабият, тәрбийә-тарбия.

3. Бәзи кирмә сөзләрниң бешидики р, л, в тавушлири алдида созуқ тавушлар келиду: рази-ыразы, рухсәт-уруқсат.

4. Сөз бешидики й тавуши ж тавушиға новәтлишиду. Яз-жаз, яш-жаш, йол-жол.

5. Кирмә сөзләр бешидики һ тавуши чүшүп қалиду. Һоқуқ-уқуқ, һава-аба, һүнәр-өнөр

6.Тағ-тоо, ағриқ-оору, йоған-жоон, беғир-боор. .

V. Мустәһкәмләш

17-көнүкминиң биринчи қисми шәрти бойичә орунлиниду.

VІ. Өйгә тапшурма. 43-46-бәтләрни оқуп, сөзләш, 17-көнүкминиң 2-қисмидин 7 мақални тәржимиси билән йезип, тәһлил қилиш.

VІІ. Баһалаш

Абийриңди жашыңдан сакта.

Абийирдүү жигитке ажалдуу кийик жолугат.

Адамдын көркү — акыл.

Адамдын көркү баш болот, кабактын көркү каш болот.

Энелер күнүнө мугалимибиз бир үй тапшырмасын берген эле. Апаларыбыздын колдору жөнүндө бир нерселерди жазып, даярдашыбыз керек болчу

Жазда жашыл жамынат,

Жашыл мончок тагынат.

Жашыл чачы сууларда,

Жалпы төмөн агылат.

Жан дүйнөсүн акындын,

Жана-жана сагынат.

Карып калган энеси бар,

Майда сары баласы бар,

Жалгыз көздүү атасы бар,

Муну издеп табыңар.

Энелерибиздин колдору

Энелер күнүнө мугалимибиз бир үй тапшырмасын берген эле. Апаларыбыздын колдору жөнүндө бир нерселерди жазып, даярдашыбыз керек болчу. Мугалимибиз бул тема жөнүндө көп деле түшүндүргөн жок. Апаларыбыздын мээнеткечтиги, жан аябастыгынан бир аз эле айтып жөн болду. Эки-үч күндөн кийин мугалимибиз, класста үй тапшырмаларыбызды окута баштады. Кезек чогуу окуган бир кызга келди. Ал мындай деп баштаптыр: “Энелерибиздин колдору… Менин апам бир колу менен май сызгырса, экинчи колу менен куча ында дин китебибизди кармап алып, башкасы менен атамдын кийимин жамайт, башкасы менен тамак жасайт. Башкасы менен мен мектепке жөнөп жат канда чачтарымды өрүп берет, башкасы менен… Мугалимибиз күлүп: Ал эмне дегениң, кызым? Башкасы менен… башкасы менен. Сенин апаң кырк аякпы, эмне? Акылга сыйбай турган нерсе бул, туурабы? Шылдындагансып күлө баштадык эле, чогуу окуган кызыбыз тартынбастан туруп, минтип жооп берди: Жок, андай эмес! Эки колу атам үчүн…

Апамдын жети баласы бар. Алардын ар бирине эки колдон бөлсөк, он төрт болот. Ашканага, атканага, бакчага экиден кол бөлсөк, алты болот. Жетимдерге эки кол жана дуба кылганга эки кол бөлүп, баарын кошсок, жыйырма алты болот. Ошондо апамдын жыйырма алты колу бар. Мурун күлүп, шылдындаганыбыз үчүн абдан уялдык, ал эми чочуган мугалимибиз болсо, олуттуу, титиреген үнү менен: Абдан туура жазыптырсың, кызым деди. Апанды кудай колдоп, жардам кылсын. Эң жакшы үй тапшырмасын сен жазыптырсың. Сага он деген баа койдум, жөнөкөй он эмес жылдыздууонкойдум,деди.

Вақти 30.09 Уйғур тили 9-синип 9-бәт Дәрис № 9

Дәрисниң мавзуси: Диктант «Һәммидин ана әзиз»

Мәхсити: 1. Саватлиқ вә чирайлиқ йезишқа үгитиш

2. Инсанпәрвәрлик, әхлақий тәрбийә бериш

Дәрис түри: билимини байқаш.

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: баянлаш

Пайдиланған технология

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәлләш, дәрискә тәйярлиғини тәкшүрүш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Язма иш арқилиқ оқуғучиларниң өткән мавзулар бойичә алған билимини тәкшүрүш, саватлиқ вә чирайлиқ йезишқа дәвәт қилиш

ІІІ. Диктант йезиш қаидилирини әскә чүшириш

Имла вә пунктуация қаидилирини әскә елиш

ІV. Диктант мәтини билән тонуштуруш

А.Арзиева, Х.Ниязова, А.Имиров «Диктантлар топлими».

«Һәммидин ана әзиз»

9-бәтләр. 150 сөз.

V. Қошумчә тапшурма.

Мәтиндин бир жүмлини синтаксислиқ тәһлил қилиш.

VІ. Өйгә тапшурма бериш

Өтүлгән мавзуларни тәкрарлаш

Вақти 01. 10 Уйғур тили 9-синип -бәт Дәрис № 10

Дәрисниң мавзуси: Көнүкмиләр үстидә иш

Мәхсити: 1. Диктант хаталири үстидә ишләш арқилиқ саватлиқ вә чирайлиқ

йезишқа үгитиш

2. Өтүлән мавзуларни мустәһкәмләш, билимини чоңқурлаштуруш

3. Өз алдиға ишләшкә дәвәт қилиш

Дәрис түри: қайтилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Көрнәклик қураллар: дәрислик, көнүкмиләр топлими, һәр хил тапшурмилар

Қоллинилидиған усуллар: тәһлил, соал-жавап, чепишиш

Пайдиланған технология

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәлләш, дәрискә тәйярлиғини тәкшүрүш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Көнүкмиләр, һәр хил тапшурмилар арқилиқ оқуғучиларниң өткән мавзулар бойичә алған билимини тәкшүрүш

ІІІ. Өй тапшурмисини тәкшүрүш. Йезиқчә тапшурмини тәһлил қилиш

ІV. Билимини тәкшүрүш

1. Диктант хаталири үстидә иш. Оқуғучилар хата әвәткән сөзлириниң қаидилирини есигә чүширип, улар билән жүмлә ойлап, дәптәрлиригә язиду.

2. Жүмлиләрни морфологиялик, синтаксислиқ тәһлил қилиш

V. Мустәһкәмләш.

VІ. Йәкүнләш вә баһалаш

VІІ. Өйгә тапшурма бериш

Тилимиздики сипайә сөзләр тоғрисида материаллар тепип келиш

Вақти 07.10 Уйғур тили 9-синип 47-53-бәтләр Дәрис № 11

Дәрис мавзуси Қедимий уйғур тилиниң тәрәққияти. Қедимий уйғур тилиниң лексикилиқ алаһидиликлири

Мәхсити: 1. Йеңи мавзуни чүшәндүрүш

2. Қедимий уйғур тили вә униң лексикилиқ алаһидиликлири тоғрисида билимини чоңқурлаштуруш

3. Тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри йеңи билимләр бериш

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология тәнқидий ойлаш

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Қедимий уйғур тили вә униң лексикилиқ алаһидиликлири тоғрисида тоғрисида чүшәнчә бериш.

ІІІ. Йеңи мавзу. Қедимий уйғур тилиниң тәрәққияти. Қедимий уйғур тилиниң лексикилиқ алаһидиликлири .

Уйғур тилиниң тәрәққият дәвирлири:

1. Қедимий дәвир V-ХІV әсирләр. Қедимий уйғур тили

2. Кона дәвир ХІV-ХІХ әсирләр. Кона уйғур тили.

3. Һазирқи (заманивий) дәвир. ХХ әсирдин бу ян. Заманивий уйғур тили

Қедимий уйғур тилини қолланған уйғур дөләтлири: Уйғур-Орхон дөлити (740-845), Уйғур-Идиқут дөлити (850-1335), Қараханийлар дөлити (850-1212), Уйғур-Кәңсу дөлити (870-1035).

Лексикилиқ алаһидиликлири: («Алтун яруғ»ниң тәтқиқати бойичә)

1. Әрәп, иран, хитай сөзлири тамамән аз болған;

2. Европа тиллиридин киргән сөзләр йоқ;

3. Тилниң қоллинилиш муһитиға бағлиқ алаһидиликләр болған.

4. Уйғур-Орхон дөлитидә қоллинилған тилда кирмә сөзләр наһайити аз болған;

5. Уйғур-Идиқут, Уйғур-Кәңсу дөләтлиридә санскрит, хитай, тохар тил элементлири көп болған, сәвәви бу дөләттики уйғурлар будда диниға етиқат қилған;

6. Қараханийлар дөлитидики уйғурлар ислам диниға етиқат қилғанлиқтин муқәддәс китап «Қуръанниң» тили - әрәп тили кәң таралған.

Кейинирәк барлиқ уйғурлар бир дөләтниң тәркивигә кирип, бир динға етиқат қилғанлиқтин бу пәриқләр йоқашқа башлиған.

V. Мустәһкәмләш

18-19-көнүкмини шәрти бойичә орунлаш.

VІ. Өйгә тапшурма. 47-53-бәтләрни оқуп, сөзләш, 20-көнүкмини йезиқчә орунлаш

VІІ. Баһалаш

Вақти 8.10 Уйғур тили 9-синип 53-56-бәтләр Дәрис № 12

Дәрис мавзуси Қедимий уйғур тилиниң фонетикилиқ алаһидиликлири

Мәхсити: 1. Қедимий уйғур тилиниң фонетикилиқ алаһидиликлири

тоғрисида чүшәнчә бериш

2. Саватлиқ йезишқа вә пикир қилишқа адәтләндүрүш

3. Тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри арилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология тәнқидий ойлаш

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Қедимий уйғур тили вә униң лексикилиқ алаһидиликлири тоғрисида тоғрисида чүшәнчә бериш.

ІІІ. Өй тапшурмисини вә билимини тәкшүрүш

1. Уйғур тилиниң тәрәққият дәвирлирини ейтиңлар

2. Қедимий уйғур тилини қолланған уйғур дөләтлири қайсилар?

1. Карточкилар арқилиқ билимини байқаш.

2. Йезиқчә тапшурмини тәкшүрүш

ІV. Йеңи мавзу. Қедимий уйғур тилиниң фонетикилиқ алаһидиликлири

Фонетикилиқ алаһидиликлири: (тавуш тәркиви һазирқи уйғур тили тавуш тәркивидин пәриқләнмәйду)

Созуқ тавушлар 1. Созуқ тавушлар 8 болған.: а, ә, о, ө, у, ү, ы, и.

2. о, ө тавушлири сөзниң биринчи боғумида ишлитилгән

3. Созуқ тавушларниң аһаңдашлиғи күчлүк болған: қулғақ, өгүз, балық, қайғусы.

4. Е тавуши ишлитилмигән.

5. Созуқ тавушларниң ажизлишиши болмиған;

Үзүк тавушлар. Қедимий уйғур тилида сөз бешида жараңсиз үзүк тавушлар ишлитилгән. Қ, К, Т, Ч сөзниң барлиқ жайлирида учришиду. С тавуши сөз бешида вә оттурисида ишлитилгән. Ш сөз оттуриси вә ахирида. Ф, һ тавушлири кирмә сөзләрдә, Б, Й тавушлири сөз бешида, в, р, з, ң, ғ тавушлири сөз оттуриси вә ахирида учришиду.

Бәзи сөзләрниң оттурисидики вә ахиридики д тавуши һазир й тавушиға новәтләшкән. Д, л, р тавушлири сөз бешида, асасән кирмә сөзләр тәркивидә учришиду. Сөз бешида ж тавуши ишлитилмигән. Қ, к тавушлири һазирқи уйғур тилидикигә охшаш ғ, г тавушлириға ажизлашмиған

V. Мустәһкәмләш

21-көнүкмини шәрти бойичә орунлаш.

VІ. Өйгә тапшурма. 53-56-бәтләрни оқуп, сөзләш, 22-көнүкмини йезиқчә орунлаш

VІІ. Баһалаш

Вақти 14.10 Уйғур тили 9-синип 56-57-бәтләр Дәрис № 13

Дәрис мавзуси Қедимий уйғур тилиниң морфологиялиқ алаһидиликлири

Мәхсити: 1. Қедимий уйғур тилиниң морфологиялиқ алаһидиликлири

тоғрисида чүшәнчә бериш

2. Саватлиқ йезишқа вә пикир қилишқа адәтләндүрүш

3. Тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри арилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология тәнқидий ойлаш

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Қедимий уйғур тили вә униң морфологиялиқ алаһидиликлири тоғрисида тоғрисида чүшәнчә бериш.

ІІІ. Өй тапшурмисини вә билимини тәкшүрүш

1. Карточкилар арқилиқ билимини байқаш.

2. Йезиқчә тапшурмини тәкшүрүш

ІV. Йеңи мавзу. Қедимий уйғур тилиниң морфологиялиқ алаһидиликлири

Һазирқи уйғур тилидин анчә пәриқләнмәйду.

Исим ясиғучи қошумчилар:

-чы, -чи: авчы, сақчы, бағчы

-лық, -лик, -луқ, -лүк: алплық, азлық, байлық

-даш, -дәш: адаш, қадаш, йолдаш.

-ға, -гә, -ғу, -гү, -ғы, -ги: билгә, қадғу, қарағу

-ғ, -г, -к, -қ, -ағ, -әг, -ығ, -иг, -ақ, -әк, -ық, -ик, -уқ, -үк: ачығ, арығ, бутақ, әлиг

-м, -ым, -им, -ум, -үм: ақым, алым, кәдим.

-ш, -иш, -уш, -үш ағыш, алқыш, уқуш.

Сүпәт ясиғучи қошумчилар:

-лығ, -лиг, -луғ, -лүг: керәклиг, билиглик, қумлуғ

-сыз, -сиз: билигсиз, кәчиксиз

-чыл, -чил: иғчил, яғмурчил

-ғы, -ги, -қы, -ки: язғы, қышқы

-ма, -мә: ойма, кәсмә

Пеил ясиғучи қошумчилар:

-а, -ә, -у, -ү, -и, -ы: күчә, ата, яша, ярлықа

-ла, -лә: қышла, сүлә, бәдүклә

-да, -дә: алда, оқта, издә, үндә

V. Мустәһкәмләш

21-көнүкмидин ясалма сөзләрни тапқузуш.

VІ. Өйгә тапшурма. 56-57-бәтләрни оқуп, сөзләш

VІІ. Баһалаш

Вақти 15.10 Уйғур тили 9-синип 57-60-бәтләр Дәрис № 14

Дәрис мавзуси Қедимий уйғур тилидики исимларниң келиш категорияси

Мәхсити: 1. Қедимий уйғур тилидики исимларниң келиш категорияси

тоғрисида чүшәнчә бериш

2. Саватлиқ йезишқа вә пикир қилишқа адәтләндүрүш

3. Тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри арилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология тәнқидий ойлаш

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Қедимий уйғур тилидики исимлар вә уларниң келиш категорияси тоғрисида тоғрисида чүшәнчә бериш.

ІІІ. Өй тапшурмисини вә билимини тәкшүрүш

1. Карточкилар арқилиқ билимини байқаш.

2. Йезиқчә тапшурмини тәкшүрүш

ІV. Йеңи мавзу.

Қедимий уйғур тилида 11 келиш болған. Һазирқи заман уйғур тилидики келишләр билән селиштуруш арқилиқ чүшәндүрүлиду.

V. Мустәһкәмләш

Өтүлгән мавзуларға берилгән көнүкмиләрдин, әдәбияттики мәтинләрдин мисаллар кәлтүрүп, таблицини толтуруш

VІ. Өйгә тапшурма. 57-60- бәтләрни оқуп, сөзләш,

VІІ. Баһалаш

Вақти 28.10 Уйғур тили 9-синип 36-37-бәт Дәрис № 17

Дәрисниң мавзуси: Диктант «Һәр бир адәм - өз тәғдириниң егиси»

Мәхсити: 1. Саватлиқ вә чирайлиқ йезишқа үгитиш

2. Инсанпәрвәрлик, әхлақий тәрбийә бериш

Дәрис түри: билимини байқаш.

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: баянлаш

Пайдиланған технология

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәлләш, дәрискә тәйярлиғини тәкшүрүш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Язма иш арқилиқ оқуғучиларниң өткән мавзулар бойичә алған билимини тәкшүрүш, саватлиқ вә чирайлиқ йезишқа дәвәт қилиш

ІІІ. Диктант йезиш қаидилирини әскә чүшириш

Имла вә пунктуация қаидилирини әскә елиш

ІV. Диктант мәтини билән тонуштуруш

А.Арзиева, Х.Ниязова, А.Имиров «Диктантлар топлими».

«Һәр бир адәм - өз тәғдириниң егиси»

36-37-бәтләр. 150 сөз.

V. Қошумчә тапшурма.

Мәтиндин бир жүмлини синтаксислиқ тәһлил қилиш.

VІ. Өйгә тапшурма бериш

Өтүлгән мавзуларни тәкрарлаш

Вақти 29. 10 Уйғур тили 9-синип -бәт Дәрис № 18

Дәрисниң мавзуси: Көнүкмиләр үстидә иш

Мәхсити: 1. Диктант хаталири үстидә ишләш арқилиқ саватлиқ вә чирайлиқ

йезишқа үгитиш

2. Өтүлән мавзуларни мустәһкәмләш, билимини чоңқурлаштуруш

3. Өз алдиға ишләшкә дәвәт қилиш

Дәрис түри: қайтилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Көрнәклик қураллар: дәрислик, көнүкмиләр топлими, һәр хил тапшурмилар

Қоллинилидиған усуллар: тәһлил, соал-жавап, чепишиш

Пайдиланған технология

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәлләш, дәрискә тәйярлиғини тәкшүрүш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Көнүкмиләр, һәр хил тапшурмилар арқилиқ оқуғучиларниң өткән мавзулар бойичә алған билимини тәкшүрүш

ІІІ. Өй тапшурмисини тәкшүрүш. Йезиқчә тапшурмини тәһлил қилиш

ІV. Билимини тәкшүрүш

1. Диктант хаталири үстидә иш. Оқуғучилар хата әвәткән сөзлириниң қаидилирини есигә чүширип, улар билән жүмлә ойлап, дәптәрлиригә язиду.

2. Жүмлиләрни морфологиялик, синтаксислиқ тәһлил қилиш

V. Мустәһкәмләш.

Соал-жавап усули арқилиқ өтүлгән мавзулар бойичә билимини синаш

VІ. Йәкүнләш вә баһалаш

VІІ. Өйгә тапшурма бериш

Вақти 9Б-21.10 Уйғур тили 9-синип 60-63-бәтләр Дәрис № 15

Дәрис мавзуси Қедимий уйғур тилидики турғун сөзләрниң вә ярдәмчи сөзләрниң бәзи алаһидиликлири

Мәхсити: 1. Қедимий уйғур тилидики турғун сөзләр вә ярдәмчи сөзләр һәққидә

умумий чүшәнчә бериш.

2. Саватлиқ йезишқа вә пикир қилишқа адәтләндүрүш

3. Тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри арилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология тәнқидий ойлаш

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Қедимий уйғур тилидики турғун сөзләр вә ярдәмчи сөзләр һәққидә умумий чүшәнчә бериш.

ІІІ. Өй тапшурмисини вә билимини тәкшүрүш

1. Соал-жавап усули арқилиқ билимини байқаш.

2. Йезиқчә тапшурмини тәкшүрүш

ІV. Йеңи мавзу.

Сан. Дәрижә санлар –нч, -нчи, -инч, -инчи (икинч, үчүнч, бишинчи), кишилик санлар -әгү (икәгү-иккилән, үчәгү-үчилән), тәхсим санлар –ар, -әр (бирәр-бирдин, бир-бирләп, үчәр-үчтин) қошумчилири арқилиқ ясилиду.

Қедимий уйғур тилида икки хил һесаплаш системиси болған:

1. Мурәккәп санлар тәркивидики кичик санлар чоң санларниң алдида келиду: ики йигирми – он икки, үч әлиг – қириқ үч.

2. Чоң санлар кичик санларниң алдида келиду. Он сәкиз, отуз ики. Бәзидә чоң санлардин кейин артуқы (артуқ) сөзи келиши мүмкин: бәш йүз артуқы ики.

Алмаш. Қедимий уйғур тилида һазирғичә йетип кәлмигән төвәндики алмашлар ишлитилгән: нәлүк (қандақ), қайу (қайси), нәтәг (қандақ) қамуғ (барлиқ), кәнду (өз).

Ярдәмчи сөзләр. Қедимий уйғур тилида һазирқи уйғур тилида учрашмайдиған төвәндики сөзләр болған:

1. Тиркәлмиләр: сайу (санап), өтрү (кейин), үзә, үзәлә (үстигә) соң (кейин),

2.Бағлиғучилар: азу, айу (яки), тағы (вә), ара...ара (бәзидә)

3. Уланмилар: әринч – бәлки, мат (модаллиқ мәнасини билдүриду)

V. Мустәһкәмләш

23-көнүкмә. Еғизчә орунлаш.

24-көнүкмә тахтида шәрти бойичә орунлиниду.

VІ. Өйгә тапшурма. 60-63- бәтләрни оқуш, 25-көнүкмә йезиқчә.

VІІ. Баһалаш

Вақти 30. 10 Уйғур тили 9-синип 16-63 -бәтләр Дәрис № 18

Дәрис мавзуси Өткәнләрни тәкрарлаш

Мәхсити: 1.Өтүлгән мавзулар бойичә билимини тәкшүрүш вә мустәһкәмләш

2. Саватлиқ йезишқа вә синтаксислиқ тәһлил жүргүзүшкә

адәтләндүрүш

3. Ойлаш қабилийитини тәрәққий әттүрүш

Дәрисниң түри тәкрарлаш

Дәрис типи қелиплашмиған

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Көнүкмиләр, һәр хил тапшурмилар арқилиқ оқуғучиларниң тил аилилири вә қедимий уйғур тилиниң алаһидиликлири тоғрисидики чүшәнчисини байқаш вә кәңәйтиш.

ІІІ. Өй тапшурмисини тәкшүрүш

1. Йезиқчә тапшурмини тәкшүрүш. 25-көнүкмә.

ІV. Билимини тәкшүрүш.

Синип 3 топқа бөлүниду.

1. Оқуғучилар өтүлгән мавзулар бойичә бир-биригә соал қойиду.

2. Һәр топтин 2дин оқуғучиға карточкилар берилиду. (тил аилилири бойичә)

3. 3 оқуғучи тахтида берилгән мәтинләрдин фонетикилиқ алаһидиликләрни тапиду.

4. Тест тапшурмилири арқилиқ билимини байқаш.

5. Жүмлиләрни тахтида синтаксислиқ тәһлил қилиш

V. Мустәһкәмләш

. Соал-жавап усули арқилиқ.

VІ. Өйгә тапшурма. Әдәбий китаплардин 3 аддий, 3 қошма жүмлә тепип, йезип келиш

VІІ. Баһалаш

Вақти 9Б-12.11 Уйғур тили 9-синип 63-65-бәтләр Дәрис № 19

Дәрис мавзуси Қедимий уйғур тилидики пеил. Пеилниң турғун сөз шәкли

Мәхсити: 1. Қедимий уйғур тилидики пеил вә униң турғун сөз шәкиллири

һәққидә умумий чүшәнчә бериш.

2. Саватлиқ йезишқа вә пикир қилишқа адәтләндүрүш

3. Тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри арилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология тәнқидий ойлаш

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Қедимий уйғур тилидики пеиллар, уларниң турғун сөз шәкиллири һәққидә умумий чүшәнчә бериш.

ІІІ. Өй тапшурмисини вә билимини тәкшүрүш

1. Соал-жавап усули арқилиқ билимини байқаш.

ІV. Йеңи мавзу. Қизиқишини ойғитиш стадияси. Һазирқи заман уйғур тилидики с.пәтдаш, рәвишдаш, исимдашниң ясилиш йоллири һәққидә билидиғанлирини севәткә салиду.

ИНСЕРТ арқилиқ йеңи мавуни оқуп, селиштуруш

Сүпәтдашлар. Қошумчилири:

-ған, -гән, -қан, -кән. Төрүткән, игидкән, кәчүргән идим ( төрәлткән, асриған, кәчүргән егәм)

-мыш, -миш. (-ған қошумчисиға йеқин) әвә қылмыш ишләр нәчә йиг болур-алдирап қилған ишлар дайим хам болур.

-р, -ар, -әр, -ыр, -ир, -ур, -үр, -йур, -йүр. Билиркә айыт түш, айытма кечә.

-мас, -мәз. Су бәрмәзкә сүт бәр

-ғу, -гү. Нәлүк тәрдиң әрки бу қалғу нәңиң – немишкә тәрдиңкин бу қалидиған нәрсәңни.

-ғулуқ, -гүлүк, -ғучи, -гүчи, -ғуси, -гүси.

-дачы, -дәчи, -тачы, -тәчи. Усал болмағил ай тирик болдачы – осал болмиғил, әй тирик болғучи.

-дуқ, -дүк, -туқ, -түк. Әшитмиш сөзүг сән әшитмәдүк әт – аңлиған сөзүңни сән, аңлимиған әт.

Рәвишдашлар.

-п, -ип, -уп, -үп. (-бан, -бән шәклиму учришиду) ол сабығ әшидип түн удысықым кәлмәди – у сөзни аңлап, түн уйқум кәлмиди.

-а, -ә, -ы, -и, -у, -ү. Ажунда сынайу – дунияда синап.

-ғач, -гәч. Күн тоғғач – күн туққанда.

-ғынча, -гинчә. Қодмағынча – қоймиғичә.

-ғалы, -гәли. Талпынғалы – хизмәт қилғили

-мадын, -мәдин, -матин, -мәтин. Туйматын – туймастин.

Исимдашлар.

-мақ, -мәк. Көрмәккә -ыш, -иш, -уш, -үш. Бақыш, билиш, келиш.

V. Мустәһкәмләш.

Рефлексия стадияси. Дәрисликтики мәтинләрдин сүпәтдаш, рәвишдаш вә исимдашларни тепиш

Мәтинләрдин мисаллар кәлтүрүш

VІ. Өйгә тапшурма. 63-65- бәтләрни оқуш, 5 жүмлә тепип йезиш.

VІІ. Баһалаш

Вақти 9Б-18.11 Уйғур тили 9-синип 65-69-бәтләр Дәрис № 20

Дәрис мавзуси Қедимий уйғур тилидики пеилларниң хәвәр шәкиллири

Мәхсити: 1. Қедимий уйғур тилидики пеилларниң хәвәр шәкиллири һәққидә

умумий чүшәнчә бериш.

2. Һазирқи заман уйғур тили билән селиштуруп, алаһидиликлирини ениқлашқа, саватлиқ пикир қилишқа адәтләндүрүш

3. Тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри арилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология тәнқидий ойлаш технологиясиниң «инсерт», «Венн диаграммиси» стратегиялири

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Қедимий уйғур тилидики пеиллар, уларниң хәвәр шәкиллири һәққидә умумий чүшәнчә бериш.

ІІІ. Өй тапшурмисини вә билимини тәкшүрүш №1, 3, 6, 9 , 10, 12, 15, 19

1. Соал-жавап усули арқилиқ билимини байқаш.

ІV. Йеңи мавзу. Оқуғучилар йеңи мавзуни оқуп чиқип, пеилниң хәвәр шәкиллири тоғрисида билгәнлирини бәлгүләйду.. V – билимән, – -мән үчүн чүшиниксиз, + - мениң үчүн йеңилиқ, ? – мени һәйран қалдуриду. Андин оқуғучиларға чүшәнчә берилиду.

Төвәнки синипта алған билимини байқаш үчүн чоал: пеилниң хәвәр шәкли дегинимиз немә?

Пеилларниң жүмлидә хәвәр хизмитини атқуридиған шәкли хәвәр шәкли дәп атилиду. Пеилниң бу шәклигә шәхс, заман, мәйил категориялири кириду.

1. Заман категорияси:

2. Мәйил категорияси: (қедимий уйғур тилида пәқәт буйруқ-тәләп вә шәрт мәйиллириниңла мәхсус қошумчилири болған)

Шәрт мәйил. –са, -сә (бәзидә –сар, -сәр.) барсар, көрсәр.

V. Мустәһкәмләш

26-көнүкмини шәрти бойичә орунлаш

27-көнүкмә тахтида орунлиниду.

В [pic] [pic] [pic] енн диаграммиси арқилиқ һазирқи заман вә қедимий уйғур тилиниң хәвәр шәкиллирини селиштуруш

VІ. Өйгә тапшурма. 65-69- бәтләрни оқуш, 28-көнүкмини шәрти бойичә орунлаш.

VІІ. Баһалаш

Вақти 9Б-19.11 Уйғур тили 9-синип 69-70-бәтләр Дәрис № 21

Дәрис мавзуси Қедимий уйғур тилидики пеилниң өзәк шәкли

Мәхсити: 1. Қедимий уйғур тилидики пеилларниң өзәк шәкиллири һәққидә

умумий чүшәнчә бериш.

2. Һазирқи заман уйғур тили билән селиштуруп, алаһидиликлирини ениқлашқа, саватлиқ пикир қилишқа адәтләндүрүш

3. Тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри арилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология тәнқидий ойлаш технологиясиниң «чүшәнчиләр севити», «инсерт», кластер стратегиялири

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Қедимий уйғур тилидики пеиллар, уларниң хәвәр шәкиллири һәққидә умумий чүшәнчә бериш.

ІІІ. Өй тапшурмисини вә билимини тәкшүрүш №2, 4, 7, 11 , 13, 14, 16, 20

1. Соал-жавап усули арқилиқ билимини байқаш.

2. Венн диаграммисини тәһлил қилиш

ІV. Йеңи мавзу. Қизиқишини ойғитиш. «Чүшәнчиләр севитигә» пеилниң өзәк шәкиллири тоғрисида алған билимини топлайду.

Мәнани ажритиш стадияси. Инсерт усули. Оқуғучилар йеңи мавзуни оқуп чиқип, пеилниң хәвәр шәкиллири тоғрисида билгәнлирини бәлгүләйду.. V – билимән, – -мән үчүн чүшиниксиз, + - мениң үчүн йеңилиқ, ? – мени һәйран қалдуриду. Андин оқуғучиларға чүшәнчә берилиду.

Пеилниң турғун сөз вә хәвәр шәкиллиригә асас болидиған шәкиллири пеилниң дәрижилири, болушлуқ-болушсиз категориялири пеилниң өзәк шәкиллири болуп һесаплиниду.

Оқуғучилар икки топқа бөлүниду. І топ һазирқи заман уйғур тилидики пеилларниң дәрижилири, ІІ топ қедимий уйғур тилидики пеилниң дәрижилири тоғрисида кластер түзиду. (тахтида) Андин улар селиштурулиду.

2. Дәрижә категорияси:

Пеилниң болушлуқ-болушсиз категорияси. –ма, -мә

V. Мустәһкәмләш

Бәдиий мәтинләрдин мисаллар тепип яздуруш. Венн диаграммиси арқилиқ һазирқи заман вә қедимий уйғур тилиниң өзәк шәкиллирини селиштуруш

[pic] [pic] [pic]

VІ. Өйгә тапшурма. 69-70-бәтләрни оқуш

VІІ. Баһалаш

Вақти 9Б-25.11 Уйғур тили 9-синип 70-73-бәтләр Дәрис № 22

Дәрис мавзуси Қедимий уйғур тилиниң синтаксислиқ алаһидиликлири

Мәхсити: 1. Қедимий уйғур тилиниң синтаксислиқ алаһидиликлири һәққидә

умумий чүшәнчә бериш.

2. Һазирқи заман уйғур тили билән селиштуруп, алаһидиликлирини ениқлашқа, саватлиқ пикир қилишқа адәтләндүрүш

3. Тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри арилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик, кластер

Пайдиланған технология тәнқидий ойлаш (инсерт), тирәк-схема

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Қедимий уйғур тилиниң синтаксиси һәққидә умумий чүшәнчә бериш.

ІІІ. Өй тапшурмисини вә билимини тәкшүрүш №3, 5, 8, 12 , 15, 17, 18, 21

1. Соал-жавап усули арқилиқ билимини байқаш.

2. Венн диаграммисини тәһлил қилиш (өй тапшурмиси)

ІV. Йеңи мавзу.

Қизиқишини ойғитиш. «Чүшәнчиләр севитигә» қедимий уйғур тилидики пеиллар тоғрисида алған билимини топлайду.

Мәнани ажритиш стадияси. Инсерт усули. Оқуғучилар йеңи мавзуни оқуп чиқип, пеилниң хәвәр шәкиллири тоғрисида билгәнлирини бәлгүләйду.. V – билимән, – -мән үчүн чүшиниксиз, + - мениң үчүн йеңилиқ, ? – мени һәйран қалдуриду. Андин оқуғучиларға чүшәнчә берилиду.

Қедимий уйғур тилиниң синтаксиси һазирқи уйғур тилиниң синтаксисидин анчә пәриқләнмәйду.

1. Сөзләр тәң вә беқинда бағлиништа кәлгән. Тәң бағлиниш интонация арқилиқ әмәлгә ашқан.

2. Беқинда бағлинишниң барлиқ түрлири (маслишиш, яндишиш, башқуруш, изафетлиқ) учришиду.

3. Жүмлә бөләклири мәлум сөз түркүмлири арқилиқ ипадиләнгән.

4. Жүмлә бөләклириниң орун тәртивидиму пәриқ аз.

5. Бир тәркиплик аддий жүмлиләрдин шәхссиз, шәхси умумлашқан жүмлиләр аз учрайду.

6. Бағлиғучисиз бағланған қошма жүмлиләр ишлитилгән.

V. Мустәһкәмләш Рефлексия стадияси.

Кластер түзүш Оқуғучилар икки топқа бөлүниду. І топ һазирқи заман уйғур тилиниң алаһидиликлири, ІІ топ қедимий уйғур тилиниң алаһидиликлири тоғрисида кластер түзиду. (тахтида) Андин улар селиштурулиду.

29-көнүкмә. Еғизчә орунлиниду.

1. Маслишиш бағлиниш - сөзләрниң бири иккинчисигә шәхс вә сан жәһәттин беқинип келиду: Биз орунлидуқ, бизниң йезимиз.

2. Башқуруш бағлиништа пеил арқилиқ ипадиләнгән баш сөз беқинда сөзни мәлум бир келиштә яки тиркәлмиләр билән келишини тәләп қилиду. Синипни тазилаймиз. [pic] Оқуғучилар үчүн яритилған

3.Яндишиш бағлиништа - қизил китап, бәшинчи жил, билимлик адәм, әву өй. түнүгүн кәлди, ғал-ғал титиримәк, тикилип қаримақ

4. Изафетлиқ бағлиништа икки исим өз ара бағлинип келиду.

30-көнүкмини йезиқчә орунлаш, морфологиялик тәһлил қилиш.

VІ. Өйгә тапшурма. 70-73-бәтләрни оқуш. 31-көнүкмини йезиқчә орунлаш.

VІІ. Баһалаш

Вақти 9б - Уйғур тили 9-синип 59-бәт Дәрис № 23

Дәрисниң мавзуси: Диктант «Бөлжүргәнсай һекайиси»

Мәхсити: 1. Саватлиқ вә чирайлиқ йезишқа үгитиш

2. Инсанпәрвәрлик, әхлақий тәрбийә бериш

Дәрис түри: билимини байқаш.

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: баянлаш

Пайдиланған технология

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәлләш, дәрискә тәйярлиғини тәкшүрүш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Язма иш арқилиқ оқуғучиларниң өткән мавзулар бойичә алған билимини тәкшүрүш, саватлиқ вә чирайлиқ йезишқа дәвәт қилиш

ІІІ. Диктант йезиш қаидилирини әскә чүшириш

Имла вә пунктуация қаидилирини әскә елиш

ІV. Диктант мәтини билән тонуштуруш

А.Арзиева, Х.Ниязова, А.Имиров «Диктантлар топлими».

«Бөлжүргәнсай һекайиси»

59-бәт. 150 сөз.

V. Қошумчә тапшурма.

Мәтиндин бир жүмлини синтаксислиқ тәһлил қилиш.

VІ. Өйгә тапшурма бериш

Өтүлгән мавзуларни тәкрарлаш

Вақти 9б Уйғур тили 9-синип -бәт Дәрис № 24

Дәрисниң мавзуси: Көнүкмиләр үстидә иш

Мәхсити: 1. Диктант хаталири үстидә ишләш арқилиқ саватлиқ вә чирайлиқ

йезишқа үгитиш

2. Өтүлән мавзуларни мустәһкәмләш, билимини чоңқурлаштуруш

3. Өз алдиға ишләшкә дәвәт қилиш

Дәрис түри: қайтилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Көрнәклик қураллар: дәрислик, көнүкмиләр топлими, һәр хил тапшурмилар

Қоллинилидиған усуллар: тәһлил, соал-жавап, чепишиш

Пайдиланған технология

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәлләш, дәрискә тәйярлиғини тәкшүрүш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Көнүкмиләр, һәр хил тапшурмилар арқилиқ оқуғучиларниң өткән мавзулар бойичә алған билимини тәкшүрүш

ІІІ. Өй тапшурмисини тәкшүрүш. Йезиқчә тапшурмини тәһлил қилиш

ІV. Билимини тәкшүрүш

1. Диктант хаталири үстидә иш. Оқуғучилар хата әвәткән сөзлириниң қаидилирини есигә чүширип, улар билән жүмлә ойлап, дәптәрлиригә язиду.

2. Жүмлиләрни морфологиялик, синтаксислиқ тәһлил қилиш

V. Мустәһкәмләш.

VІ. Йәкүнләш вә баһалаш

VІІ. Өйгә тапшурма бериш

Қедимий түрк йезиғидики ядикарлиқлар тоғрисида қошумчә мәлуматлар тепип келиш

Вақти 9Б-26.11 Уйғур тили 9-синип 74-77-бәтләр Дәрис № 23

Дәрис мавзуси Қедимий түрк йезиғидики ядикарлиқлар. Қедимий түрк

йезиғи

Мәхсити: 1. Қедимий түрк йезиғи в әшу йезиқтики ядикарлиқлар тоғрисида

умумий чүшәнчә бериш.

2. Қедимий түрк йезиғиниң алаһидиликлирини ениқлашқа, саватлиқ пикир қилишқа адәтләндүрүш

3. Язма әдәбиятимизға, тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри йеңи билимләр бериш

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология тәнқидий ойлаш (инсерт), тирәк-схема

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Қедимий уйғур тилиниң синтаксиси һәққидә билимини байқаш вә қедимий түрк йезиғидики ядикарлиқлар тоғрисида чүшәнчә бериш.

ІІІ. Йеңи мавзу. Қедимий түрк йезиғи

1.Бу йезиқ түрк-руна йезиғи дәпму аталған («руна» гот тилида «тилсим» мәнасида)

2. Герман қәбилилири ІІ-ІІІ әсирдин оттура әсиргичәруна йезиғини қолланған. Бу йезиқ металлға, ташқа, яғачқа оюп йезилғачқа асасән түз сизиқлардин ибарәт болған.

3. Қедимий түрк йезиғи V әсирдә қоллинилған. (Ишиктидә тепилған күмүч тавақ)

Бу йезиқниң келип чиқиши тоғрисида пикирләр:

1. Арамей йезиғидин өзләштүрүлгән

2. Түркий хәлиқләрниң миллий тамғилиридин пәйда болған.

3. Арамей йезиғи вә түрк тамғилириниң бирләшмисидин һасил болған.

Түркий хәлиқләр бу йезиқтики ядикарлиқларни ташларға, металлға оюп язған. Таш ядикарлиқлири Орхон вә Енисей дәриялириниң бойидин тепилған. Улар «Мәңгү таш ядикарлиқлири» дәп атилиду.

Х әсирдә уйғур йезиғи қоллинилишқа башлиди. Қедимий түрк (Орхон) йезиғи

Уйғурларниң бизгә мәлум болған әң қедимий йезиқларниң бири. Бу йезиқ 38дин 40чә һәрип бәлгүлиридин тәркип тапқан болуп, тәтқиқатчилар уни һәр хил намлар билән атиған.

1) Бу йезиқта оюлған мәшһур мәңгү таш ядикарлиқлири һазирқи Моңғулстан Җумһурийитидики Орхон-Енисей дәрия вадилиридин тепилғанлиғи үчүн, уни Орхон-Енисей йезиғи дәпму атайду.

2) Бу йезиқни шәкли Шималий Европида қоллинилған қедимий руна йезиғиниң шәклигә охшап кәткәнлиги үчүн бәзиләр уни руна йезиғи яки «түрк-руна йезиғи», йәнә бәзиләр уни исламийәттин илгәрки йезиқ дәпму атайду. Биз уни қедимий түрк (Орхон) йезиғи дәп атаймиз. У умумән оңдин-солға тоғрисиға йезилиду. Лекин Енисей вадисидин тепилған мәңгү таш ядикарлиқлирида солдин оңға йезилғанлириму бар. Айрим мәңгү таш ядикарлиқлирида һәтта «қош йол», йәни (бир йоли оңдин солға, йәнә бир йоли солдин оңға) билән йезилған әһвалларму учрайду. Сөзләр бир биридин тик (асма) чекит /:/ арқилиқ айрилиду. Бәзи сөз бирикмилири бир сөз шәклидиму йезилиду. Айрим ядикарлиқларда «~» сөз айрилиш бәлгүси сүпитидә йезилған.

Бу йезиқта көпинчә үзүк тавушлар асас қилинған. Сәккиз созуқ тавуш, умумән төрт һәрип бәлгүси билән ипадилиниду. Бу йезиқтики һәрип шәкиллири сөзниң баш, оттура вә аяқлирида асасән охшаш шәкилгә егә.

Қедимий түрк (Орхон) йезиғи қедимий уйғур вә башқа түркий хәлиқләр арисида қоллинилғандин тартип, умумлашқичә бир нәччә әсир вақит өткәнлиги әмәлий әһвал. Шуни көздә тутқанда униң дәсләпки қоллинишқа башлиған дәвирдин тартип, Түрк ханлиғи даирисидә умумлашқан дәвиргичә болған арилиқни хелә илгири сүрүшкә болиду.

Қедимий түрк йезиғиниң мәнбәси вә түркий хәлиқләрниң бу хил йезиқни қайси дәвирдин башлап қолланғанлиғи қатарлиқ мәсилиләрдә нурғунлиған алимлар һәр хил пикирләрни оттуриға қойған болсиму, лекин һазирғичә бу мәсилиләр ениқланғини йоқ.

Қисқиси, бу йезиқниң әң дәсләп қоллинилған вақти, җайи қатарлиқ мәсилиләрни техиму әтраплиқ тәкшүрүш, тәтқиқ қилиш, тәләп қилиниду. Қедимий түрк йезиғидики ядикарлиқлар адәттә мәңгү таш ядикарлиқлири билән қол язма ядикарлиқлирини өз ичигә алиду.

ІV. Мустәһкәмләш Кластер түзүш

V. Өйгә тапшурма. 74-79-бәтләрни оқуш. Қошумчә мәлуматларни тепиш

VІ.. Баһалаш

Вақти 9Б-09.12 Уйғур тили 9-синип 77-84-бәтләр Дәрис № 26

Дәрис мавзуси Қедимий түрк ядикарлиқлириниң бөлүнүши

Мәхсити: 1. Қедимий түрк ядикарлиқлири вә уларниң бөлүнүши һәққидә

умумий чүшәнчә бериш.

2. Қедимий түрк ядикарлиқлириниң алаһидиликлирини ениқлашқа, саватлиқ пикир қилишқа адәтләндүрүш

3. Язма әдәбиятимизға, тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри арилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология тәнқидий ойлаш, «Идея вә чүшәнчиләр севити», (инсерт), тирәк-схема, кластер

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Қедимий уйғур тилиниң синтаксиси һәққидә билимини байқаш.

ІІІ. Өй тапшурмисини вә билимини тәкшүрүш

Қедимий түрк йезиғи һәққидә билимини байқаш. «Идея вә чүшәнчиләр севити» арқилиқ. Оқуғучилар өтүлгән мавзу бойичә билидиғанлирини йезип, севәткә салиду.

ІV. Йеңи мавзу. Қедимий түрк ядикарлиқлири вә уларниң бөлүнүши

Оқуғучилар «инсерт» усули арқилиқ оқуп, бәлгү қоюп чиқиду. Андин топларға бөлүниду. Һәр топ кластер кәштисини түзиду.

Қедимий түрк ядикарлиқлири 3 алаһидилигигә қарап бөлүниду:

1. Тепилған жайиға қарап;

2. Тарихий-сәясий (этникилиқ)

3. Мәзмуниға қарап

Т [pic] [pic] [pic] [pic] [pic] [pic] [pic] епилған жайиға қарап

Моңғулстан ядикарлиқлири

(Орхон ядикарлиқлири)

Көл Тегин, Билгә қаған, Тоңюқуқ, Онгин, Күли чор мәңгү ташлири

Енисей (Анасай) ядикарлиқлири

2 бөлүниду: Тува вә Минусин яд-ри

Қәбрә таш, ғар таш, алтун вә күмүч буюмларға йезилған.Сани 150

Лена-Байқал ядикарлиқлири

Ғар ташларға вә мәишәт буюмлириға йезилған. Сани 16

Алтай ядикарлиқлири

Ташларға, плита вә столб шәклидики ғар ташларға, күмүч қачиларға.

Сани 57

Шәрқий Түркстан ядикарлиқлири

Турпандики харабилар, «Миң өй» тамлириға, бир нәччә қәғәзгә йез-н яд-р

Оттура Азия ядикарлиқлири

Йәттису 12 қәбрә ташқа, Пәрғанә 17 керамика вә металлға оюп йезилған.

Шәрқий Европа ядикарлиқлири

Донецк, Дунай, Итил бойи. Күмүч, төмүр буюмларға, буқи-ң баш устихиниға йез-н.

Тарихий-сәясий (этникилиқ) бөлүнүши:

1. Шәрқий Түрк қағанатиниң ядикарлиқлири. Моңғулстан вә Алтай ядикарлиқлири кириду. VІІ- VІІІ әсирләрдә йезилған.

2. Уйғур-Орхон дөлитиниң ядикарлиқлири:

А) Баян чор мәңгү теши. Моңғулия, Селенга дәрияси вадиси Шине усу көли бойи. Өрготу теғи бағриға 759-жили орнитилған. Баян чор (Моюн чур) Уйғур-Орхон дөлитини қурған Қутлуғ Билгә көл Ғағанниң оғли. Мәзкүр ядикарлиқ 50 қур. 3м 80см егизликтики төрт булуңлуқ гранитқа йезилған: Шимал тәрипигә 12, жәнуп тәрипигә 15, ғәрип тәрипигә 11 қур йезилған. Фин алими Рамстедт 1909-жили тапқан.

Ә) Терхин мәңгү теши. Моң,улия. Терхин ғол дәрияси вадисиға 753-жили орнитилған. Һулиниң узунлуғи 117см, егизлиги 32см, кәңлиги 38см. Мәтинини Баян чорниң 2-оғли Қутлуқ Тарқан сәнгүн язған

Б) Тес мәңгү теши. Моңғулия. Тес дәрияси вадисиға 762-жили орнитилған. С.Г. Кляшторный экспедицияси тапқан. Егизлиги 86см, кәңлиги 32см, қелинлиғи 22см.. Барлиғи 22 қур мәтин йезилған. Баян чорниң оғли Бөгү қаған тәрипидин орнитилған.

В) Қарабалғасун мәңгү теши. Уйғур-Орхон дөлитиниң пайтәхти қарабалғасунға 820-821-жиллир орнитилған. Мәтин 3 тилда: түрк, соғда, хитай йезиғида.

Г) Сәврәй мәңгү теши. Гоби чөлиниң Сәврәй-Сомон дегән жайға 763-ж. орнитилған. Егизлиги 80см, кәңлиги 45см, қелинлиғи 70см.

3. Қирғиз қағанати ядикарлиқлири. Енисей яд-ри, Сужи мәңгү теши. VІІІ-ХІ әсирләр

4. Қурықан қәбилә бирлиги яд-ри. Лена-Байқал яд-ри. VІІІ-Х әсир.

5. Ғәрбий-Түрк қағанати яд-ри. Йәттису вә пәрғанә. VІІІ әсирдә йезилған

6. Шәрқий Түркстан яд-ри. ІХ-Х әсирләрдә йезилған

7. Хазар қағанати яд-ри. Шәрқий Европа вә Йәттису яд-ри кириду.

8. Қимақ дөлити яд-ри. ІХ-Х әсирләрдә бронза әйнәккә йез-н яд-р.

V. Мустәһкәмләш

33-көнүкмә шәрти бойичә

34-көнүкмә еғизчә орунлиниду

35-көнүкмә тахтида орунлиниду.

VІ. Өйгә тапшурма. 77-84-бәтләрни оқуш. Қошумчә мәлуматларни тепиш

VІІ.. Баһалаш

Вақти 9Б-10.12 Уйғур тили 9-синип 84-87-бәтләр Дәрис № 27

Дәрис мавзуси Қедимий түрк ядикарлиқлириниң мәзмуниға қарап

бөлүнүши

Мәхсити: 1. Қедимий түрк ядикарлиқлири вә уларниң бөлүнүши һәққидә

умумий чүшәнчә бериш.

2. Қедимий түрк ядикарлиқлириниң алаһидиликлирини ениқлашқа, саватлиқ пикир қилишқа адәтләндүрүш

3. Язма әдәбиятимизға, тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри арилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология тәнқидий ойлаш, «Идея вә чүшәнчиләр севити», (инсерт), тирәк-схема, кластер

Йеңи уқумлар:

Дәрисниң бериши:

І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәл-ш, дәрискә тәйярлиғини тәкш-ш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Қедимий уйғур тилиниң синтаксиси һәққидә билимини байқаш.

ІІІ. Өй тапшурмисини вә билимини тәкшүрүш

Қедимий түрк йезиғи һәққидә билимини байқаш. «Идея вә чүшәнчиләр севити» арқилиқ. Оқуғучилар өтүлгән мавзу бойичә билидиғанлирини йезип, севәткә салиду.

ІV. Йеңи мавзу. Қедимий түрк ядикарлиқлириниң мәзмуниға қарап бөлүнүши

Оқуғучилар «инсерт» усули арқилиқ оқуп, бәлгү қоюп чиқиду. Андин топларға бөлүниду. Һәр топ кластер кәштисини түзиду.

Қедимий түрк ядикарлиқлири 3 алаһидилигигә қарап бөлүниду:

1. Тепилған жайиға қарап;

2. Тарихий-сәясий (этникилиқ)

3. Мәзмуниға қарап

Мәзмунни бойичә улар төвәндики алтә түргә бөлүниду:

1. Тарихий тәзкирә (тәржимә һаллиқ) хатиридики мәтинләр;

2. Эпитафиялик лирика. Енисей вә Йәттису қәбрә ташлири (қәһриманниң нами, титули, йеши, һаятидики муһим вақиәләр, арзу-армани йезилиду);

3. Хатирә йезиқлири (Мәңгү таш вә тамларға оюлғанлири болуп, униңда муәллипниң һаятиға бағлиқ вақиә йезилған);

4. Тилсим, диний вә әдәбий мәтинләр. (Шәрқий Түркстандики қәғәзгә йезилған мәтинләр «Ирқ битиг», палнамә, ташларниң тилсим хусусийәтлири);

5. Һөкүмәт (әдлийә) һөҗҗәтлири (Дөңқотандин тепилған һөжжәтләр);

6. Турмуш буюмлириға (металлдин ишләнгән буюмларни өз ичигә алиду) оюлғанлири вә башқилар.

Қедимий Түрк ханлиғи вә қедимий Уйғур ханлиғиға мәнсүп мәңгү таш ядикарлиқлири өзиниң қедимийлиги биләнла мәшһур болуп қалмастин, бәлки өз дәвриниң тарихий реаллиғидин гувалиқ бәргүчи муһим һөҗҗәт, шундақла өз заманисидики тарих, тил-әдәбиятниң йеганә материали сүпитидә уйғур тарихи вә уйғур тил-әдәбияти ғәзинисидики қиммәтлик байлиқ болуп һесаплиниду.

Бу ядикарлиқларда Көк түрк ханлиғиниң (миладиниң 552-жили түрк қәбилилири ичидики ашина уруғи көпийип, ақсақили Түмәнниң) рәһбәрлигидә күчлүк түрк ханлиғини қуруп, у өзигә Түмән «Елик қаған» дәп нам бәргәнлиги тәкитлиниду. Бу ханлиқ тарихта Көк түрк ханлиғи «яки Шәрқий түрк ханлиғи» дәп атилиду. Бу ядикарлиқларда ханлиқниң гүллиниши вә һалакити сөзләнгән болуп, уларниң ичидә Көл Текин (Көк түрк ханлиғиниң хақани Билгә хақанниң иниси болуп, 731-жили 47 йешида вапат болған мәшһур сәркәрдә, қәһриман), Тунюқуқ (бир нәччә хақанларға мәслиһәтчи болған, мәңгү таш 712 — 716-жиллири арилиғида орнитилған, 62 қур хәт оюлған), Билгә хақан Баянчур (Муюнчур, Қутлуқ Билгә хақан) қатарлиқларниң һәрбий жүрүшлири, дөләтни бирликкә кәлтүрүш, течландуруш вә күчәйтиш йолида көрсәткән төһпилири мәңгү таш ядикарлиқлирида бир хил назук шаиранә тил билән тәсвирләнгән (бәзи тәтқиқатчилар бу мәңгү таш мәтинлирини бир хил нәзим услубида йезилған дәпму қарайду). Уларда алға сүргән идеяси парчилинип кәткән қәбилиләрни қудрәтлик һәрбий күч астиға уюштуруп, кәң даиридә бирликкә кәлгән, күчлүк феодаллиқ дөләт қурушни мәхсәт қилған. Өз дәвриниң арзу-тәливини әкис әттүргүчи бу хил интилиш асасида Көк түрк ханлиғи билән қедимий Уйғур ханлиғиниң барлиққа келиши ишләп чиқириш күчлириниң тәрәққиятини зор дәриҗидә илгири сүрүп, җәмийәтни гүлләндүрүштә илғар роль ойниған.

Мәңгү таш ядикарлиқлири — Көк түрк вә қедимий Уйғур ханлиғи дәвридики хақанларниң нәсәбнамиси, хошна дөләтләр билән болған сәясий вә ихтисадий мунасивәтләр, қәбилиләр ара болған уруш йеғилиқлар, уйғур вә башқа түркий хәлиқләрниң диний етиқати, урпи-адәтлири, қәбилә, йәр намлири вә башқа ихтисадий әһваллири һәққидә бизни муһим мәлуматлар билән тәминләйду.

Қисқиси, бу ядикарлиқларни Көктүрк вә қедимий Уйғур ханлиғи дәвирлириниң биринчи түркүм әдәбий әсәрлири, уларни язғучи шәхсләрни өз дәвриниң даңлиқ әрбаплири дәп һесаплашқа болиду.

V. Мустәһкәмләш

36-көнүкмә шәрти бойичә

37-көнүкмә еғизчә орунлиниду

VІ. Өйгә тапшурма. 84-87-бәтләрни оқуш. Қошумчә мәлуматларни тепиш

VІІ.. Баһалаш

Вақти 9Б-11.12/ 9В-17.12 Уйғур тили 9-синип 87-91-бәтләр Дәрис № 28

Дәрис мавзуси Шәрқий Түркстандин тепилған қедимий түрк йезиғидики

ядикарлиқлар

Мәхсити: 1. Шәрқий Түркстандин тепилған ядикарлиқларниң түрлири һәққидә

умумий чүшәнчә бериш.

2. Мәзкүр ядикарлиқларниң алаһидиликлирини ениқлашқа, саватлиқ пикир қилишқа адәтләндүрүш

3. Язма әдәбиятимизға, тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри арилаш

Дәрис типи қелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик: дәрислик

Пайдиланған технология тәнқидий ойлаш, «Идея вә чүшәнчиләр севити», (инсерт), тирәк-схема, кластер