И.В. Шодоевтиҥ «Кызалаҥду јылдар» (1967, 1973, 1983, 199 ј. чыккан) деген романда бӱткӱл алтай калыктыҥ XVIII-XIX чактарда ӧткӧн салымы јуралган. Ол ӧйдӧ болгон тӱӱкилик керектерди Кан ичинде јуртаган албатыныҥ кеп-куучындары аайынча, кыдат ла орус албатыныҥ тӱӱкилик бичиген бичимелдерин тузаланып, бичиичи чындык кӧргӱзет: алтайлар орус каандыктыҥ тергеезине кирип, најылык кӱӱн-тапты бӱдӱмјилегенин ле алтай калыктыҥ јадын-јӱрӱмин. Бу баштапкы алтай тӱӱкилик роман кийининде ӧйлӧрдӧ ӧскӧн ӱйеге, бойыныҥ тӱӱкизин билерине јаан ууламјылар берген. Јер-суулардыҥ, ӧзӧк-кобылардыҥ да аттарын алза, бу ла Кан ичинде олор јерӱстилик чертиликтерде (карталарда) бӱгӱнги кӱнде јаан солынта јогынаҥ барат. Темдектезе, Јербоочы, Ыргайлу, Алмысту, Эзим, Чарас, Кан-Јабаган, Алтын-Туу ла о.ӧ. Романда тӱӱкилик керектер учурлу эмес, калыктыҥ атту-чуулу бӧкӧлӧриниҥ сӱр-кеберин кӧргӱскени мӧрлӱ. Ол темдектеп алза, Тӧӧдӧкӧ лӧ Тузагаш, Карчага ла Тӱӱкей, Чече ле оноҥ до ӧскӧ баатырлардыҥ сӱр-кеберлери.
Тӱӱкилик романныҥ тӧзӧлгӧзинде калыктыҥ кеп куучындары ла озодо болгон учуралдар салынган. И.В.Шодоев чӱмдемелин јеҥӱдеҥ баштабаска јылдарла тескерлеп, кайра барган. Анайда баштапкы бажалык амыр јаткан алтайлардыҥ эткен ижинеҥ башталат…
Бу роман незиле јилбилӱ?.. Бичиген эп-аргазын, марын алгажын, автор тӱӱкилик чынды ла калык-јонныҥ ортозында таркап калган кеп куучындарды колыштырганы-бичиичиниҥ бедренижиниҥ бир јакшынак мӧри, тапкыры дезебис, келижер деп, бодоп турум.
Экинчиде, романныҥ элбеде алынган политический ле исторический тӧс шӱӱлтезин кӧрзӧ, «Кызалаҥду јылдарда» алтай јон сок јаҥыс чындык јолды бедиреп ле таап, орус каанга бириккенин автордыҥ кӧргӱзерге ченешкени болуп јат. Мынаҥ озо алтай литературада мындый ууламјылу чӱмдемелдер јок болгон. Бу јанынаҥ И.В.Шодоев тӧрӧл јонына ла литературазына јап-јакшынак сый эткен. Оныҥ да учун бичиичиниҥ бу романы эл-јон ортодо элбек јарлу ла јаан суруда.
«Кызалаҥду јылдар» деп романныҥ тӧс геройлорыныҥ бирӱзи- эрлӱ-кӱчтӱ Карчага. Бу јараш, јиит ле бӧкӧ уулдыҥ кылык-јаҥы, санаа-кӱӱни чындык јуралган. Бӱдӱмјилӱ. Оборлу. Чокым. Кӧрӱмјилӱ.
Карчага-орус ла алтай эл-калыктыҥ ортозында најылыкты тыҥыдары учун кан-јӱректиҥ согултыла сескен ле тартышкан чындык баатыр.
Кандый ла албаты бойыныҥ келер ӧйи јакшы болзын, келер ӧйдӧ адын ададатан бӱгӱнги балдары – јӱрӱмди улалтатан ӱйе – оныҥ јединген једимин, ончо байлыгын, јаҥыс ла ар-јӧӧжӧ байлыгын эмес, кӧгӱс те байлыгын, кӧгӱс санаазын, јӱрӱмдик ээжилерин, јаҥдаган јаҥын ундыбай, алып јӱрзин деп, амадап, тӧрӧл калыгыныҥ культуразы тӧзӧлгӧлӱ бойы улалып јатсын деп кӱӱнзеп јат.
И.В.Шодоевтиҥ «Кызалаҥду јылдар» деп романы алтай эл-јонды очокты айландыра јууп, кӧгӱс-санааны бириктирип, јаш ӱйени кӧпкӧ ӱредет, оморкодот.
Озодо, час табылгалак ӧйдӧ, кижи ӧйди билип аларга кӧп эп-аргалар тапкан.
Озо ло баштап улус ӧйди кӱнниҥ чыкканыла, отурганыла билетен. Кӱнниҥ кӧлӧткӧзиле олор ӧйди бодоштыра чын билгилеп алгылайтан. Теҥериде јылдыстар башка-башка кӧрӱнгенин темдектеп, ӧйди улус база кӧрӱп, билип алатан.
Јебрен Египеттиҥ эл-јоны тӱнди 12 ӱзӱкке бӧлип алган болгон. Бу ӧйдиҥ кажы ла ӱзӱги кандый бир јылдыс чыкканыла аҥыланатан. Египтяндар онойдо ло кӱнди 12-ге ӱлеп, кӧлӧткӧниҥ чазын шӱӱп тапкан. Бис оны кӱнниҥ чазы деп айдадыс. Ол темдектерлӱ тегин ле агаш болгон.
Ӧйди кемјиир ӧскӧ јазалдарда јебрен улус сууны ла отты тузаланган. Кӧрӧр болзо, олор ӧйди кырында темдектерлӱ ӱспекчинле де кӧргӱлеген. Бир тӱҥей ӧйгӧ ӱспекчинниҥ тӱҥей бӧлӱктери кӱйет. Ӧскӧ чактарда суу ла айак тузаланылган. Айакта ойдык эдип, сууга салып койзо, ол бир канча ӧйдиҥ бажынаҥ суула толуп калар эмезе чӧҥӧ берер.
Бодоштыра 2 муҥ јыл кайра кижи кумакту час эдип алган. Мындый частарла улус эмди де тузалангылайт. Баштапкы механический частарды бир муҥ тӧрт јӱс јыл кайра тапкан. Бу частардыҥ механический јазалына, цепочкага, јаан эмес кошту эдилген. Коштыҥ бескезине катушка айланатан, цепочка дезе јазылар болгон. Онойып, тоолор кӧргӱскен јерле стрелка јӱрген.
Је алтай албаты час деп приборло танышканы 20-чи чакка келижип јат. Оноҥ озо ӧйдӧ алтайлар ӧйди канайда билген, канайда темдектеген? Бу сурактыҥ аайы-бажына чыгарга бис И.В.Шодоевтиҥ «Кызалаҥду јылдар» деп романына баштандыс. Мында темдектеген ӧйди эки бӧлӱкке бӧлигедий: тӱн ле тӱш. Тӱштиҥ бӧлӱктери – эртен тура, тал-тӱш, эҥир. Тӱнниҥ бӧлӱктери – эҥир, тӱн ортозы, таҥ алды.
И.В.Шодоев тӱштиҥ бӧлӱктерин кандый сӧстӧрлӧ кӧргӱзип турганын кӧрӱп ийектер.
Эртен турадаҥ ала тал-тӱшке јетире ӧй:
Јер јаҥы ла јарып келеткен ӧй – 4 саат.
Јер јарый берген – 5 саат.
Јер јарып калган, је кӱн чыккалак.
- Јер јарып, кӱн чыгары јууктап келерде, Шутур унчыкпай барды. – 5-6 саат.
4. Кӱн јаҥы ла чыгып клеедерде, оттогы казан бортылдап кайнай берди. Кӱн чарчап чыгып келерде, јаҥы каанныҥ јакарузы аайынча эл-јон окылу јерге јуулган. – 6 саат.
5. Кӱн чылбыр кирелӱ ӧксӧп чыгып келерде, Бачымныҥ ӱч тӱмен черӱзи озолодо берилген јакару аайынча агаштардаҥ чыгып, бӧлӧлишкелердиҥ черӱзин ӱч талазынаҥ курчай туруп алды. – 7 саат.
6. Кӱн ӧксӧп чыгып келерде, ӧштӱниҥ баштапкы черӱзи Соок-Сууныҥ кызымына једип келген. – 8 саат.
7. Кӱнниҥ кӧзи кырлар бажын алтын-сары ӧҥлӧ будып ийди. – 9саат.
8. Јайгы кӱн ӧксӧп, изӱ тыҥый берди. – 10 саат.
9. Кӱн тал-тӱшке јууктай берген, агаш ортозында кӱӱктер ӱн алыжып эткилейт. – 11 саат.
10. Чакарбай экинчи кӱн јорыктап, тал-тӱш киреде карагайлу тӧстӧктиҥ эдегинде одуланган. – 12 саат.
Тал-тӱштеҥ эҥирге јетире ӧй:
Кӱн тал-тӱштеҥ кыйып калган. – 1 саат.
Кӱн тал-тӱштеҥ ӧдӧ берген. – 2-3 саат.
Кӱн јабызай берген. – 4 саат.
Кӱн кыр бажына јууктай берерде, койлор межеликти тӧмӧн отогылап браатты. Кӱн кыр бажына отурарга јууктажа берген. – 5 саат.
Кӱн ажарына јууктажа берген. 6 саат.
Кӱн ажып браадарда, јыргал-мӧтӧл божогон, улус тарап-таркап јангылаган. – 7 саат.
Кӱн кыр бажынаҥ ажа берди. – 8 саат.
Кӱн ажып, эҥир кире берерде, ӧштӱниҥ арткан-калган черӱзи кайра тескерлеген. – 9 саат.
Тӱнниҥ ӱч бӧлӱги:
Немеке…эҥир тӱн кирерде, айлынаҥ чыгала, Лам Дарчыныҥ айлы јаар басты. Бозом эҥирде ол нӧкӧрлӧрине келеле, айтты: «Ӧзӧктӧ тымык, Кадынды эмди, байла, кечкилеп јаткан болор. Чайлап алала, амыр уйуктаактар, таҥла атанарыс. – 10 саат.
Эҥир тӱн ӧдӧ берерде, јииттер айылдаҥ тышкары чыктылар. – 11 саат.
Туртукай каанныҥ ӧргӧӧзинеҥ чыгып келерде, шык ла эткен ай караҥуй тӱн. – 11-12 саат.
Аттарды каруулдап турган карган ӧбӧгӧнди тӱн ортозы киреде эки јиит уул келип солыды. – 12 саат.
Јыламаш ыйлап-ыйлап , байла, чучураган болбой, тӱн ортозы ӧткӧн кийнинде уйуктай берди. – 1 саат.
«… Адаҥ эдин ји, Карчага эмди ле једип келетен болзо, таҥ караҥуй киреде таҥмаларга согулта эдер эдис – деп, Тӧӧдӧкӧ айтты…». – 3 саат.
«… Ыраакта таҥ келип јадарда, Саамай јада калган…». – 4 саат.
«…Кайрукунныҥ суузын таҥ алдында кечип чыгар јакару берилген…». – 5 саат.
Эртен тураныҥ темдеги- Таҥ-Чолмон. «… Таҥ алдындагы ээзинге кызыл тыт шуулап турды, таҥ клееткенин белгелеп, Таҥ-Чолмон деп јылдыс чыгып келди…».
Тал-тӱшти кӱннеҥ кӧрӱп јат.
Эҥирдиҥ темдеги-Эҥир јылдыс. «…Кӱски айас теҥериде эҥир чолмон јалтырап чыкты…».
Тӱнниҥ темдеги-јылдыстар. Јети-Каан, Алтын-Казык. «…Јети-Каан Алтын-Казыкты эбире берген эмтир, удабас таҥ келер»- деп, Јаҥар айдала, Карчагага јӧлӧнӧ отура берди. Теҥериде јылдыстар койыла берди.
Айдарда, бу иште јаҥыс ла јайдыҥ ӧйинде тӱн ле тӱштиҥ ортозында ӧйди темдектегенин кӧрдибис.
Анайда ок бу тӱӱкилик романда ӧйдиҥ ӱзӱгин кӧргӱскен кемјӱлер бар.
«… Таҥкы тартым ӧйдиҥ туркунына јелдиртип барала, Тӱӱкей адыныҥ тискинин тартып ийерде, ады сайгалай базып, јорыгын арайладып ийди. Амыр-Санаа ажуныҥ кырында артып калала, эки таҥкы тартым ӧйдиҥ туркунына сананып отурган…».
«… Чай кайнадым кире ӧй ӧтпӧгӧн, ӧштӱниҥ баштаҥы черӱзи оодо согулган. Сууны кечип чыккан кийнинде, эки чай кайнадым кире ӧйдиҥ туркунына маҥын ӱспей маҥтаган аттыҥ маҥы уйадай берди…».
Бу кемјӱлер чике эмес те болзо, је алтай албатыда база бойыныҥ кемјӱлери болгон, ӧйди база билип темдектегенин бис кӧрӱп јадыс.
Тӱрк укту эл-калыктардыҥ, ол тоодо алтай улустыҥ, кумран-јебрен ӧйлӧрдӧги бичик-билигин билимчилер эмдиге бедирегенче ле шиҥдегенче. Ол качан бирде јарталарында бир де алаҥзу јок. Чиби бичик кажы ӧйлӧрдӧ болгонын эм тургуза чокымдаарга кӱч. Караҥ Кошевтиҥ бичигениле, бу бичиктиҥ табылган ӧйи 15 чактыҥ кийнинде. Бу бичик кайа таштарга бичилбеген, байла, тоско, бӧскӧ, тереге, агашка бичигендер. Је бу «чаазындар» мӧҥкӱлик эмес – артап калган чиби бичик јӱк ле карган улустыҥ санаазында артып калганын эмди бистер угуп, билип, јаҥыдаҥ јазап шиҥдеерге амадайдыс.
Чарас –Бажыныҥ кезик улузы, анчада ла којойымдар ӧткӧн чактарда садыжып, орто Азияда Чу суу ичине јетире эмезе Эјенге де јетире баратан болуптыр. Коштыҥ јолы Кызыл-Тытла ӧткӧн дежедилер. Толыжарга, садыжарга узун-кысказыныҥ, уур-јеҥилиниҥ текши кемјӱлери керек боло бергени јарт. Ары-бери јӱрерге ӧйдиҥ кемјӱзи, кечерге сууныҥ тереҥин тӱҥейлештирип те билери ле ӧскӧ дӧ кемјӱлер темдек-бичикти тапканыла кожо табылган болор керек.
Узунныҥ кемјӱлери
1 ӧӧлӱ – 2,3 см. (сабардыҥ јалбагы).
1 сӧӧм – 12 см. (карыштаҥ кичинеги)
1 карыш – 20-24 см.
1 карын – 3 карыш – 48-60 см. (чаканактаҥ сабардыҥ бажына јетире).
1 алтам – 50-60 см.
1 кулаш – 4 карын – 190 см. (јайылган эки колдыҥ учына јетире).
1 чакырым – 500 кулаш – 960 м. – 1 км.
1 кӱндӱк – 60 чакырым – 55-60 км. (атту кижиге).
Суйуктыҥ кемјӱлери
1 оймок, 1 калбак, 1 айак – 0,2 – 0,5 литр.
1 бортого – 1-4 литр.
1 кӧнӧк – 7-10 литр.
1 чапчак – 20 литр.
1 кӱп – 30-40 литр.
Сууныҥ тереҥиниҥ кемјӱлери.
Суу таманда – 1-3 см.
Суу шагайда – 10 см.
Суу тизеде – 40-50 см.
Суу тӧҥмӧктӧ – 60-70 см.
Суу курлаада – 80-90 см.
Суу кӧгӱсте – 1-1,4 м.
Суу мойында – 1,5 – 1,6 м.
Суу тӧбӧдӧ – 1,7 -1,8 м.
Бут јетпес – 2 м.
«Тӱп јок» - јортып та, базып та, кечип те болбос дегени. Јаҥыс ла эжинер керек.
Уур-јеҥилдиҥ кемјӱлери.
1 сабар кӧдӱрер – 500 гр.
1 алакан кӧдӱрер – 1-2 кг.
сыҥар кол кӧдӱрер – 5-10 кг.
кол – 15-20 кг.
1 кӧгӱс кӧдӱрер – 30-40 кг.
1 артынчак – 60-70 кг.
1 кош – 1,5- 2 ц.
1 абра – 3-5 ц.
Ӧйдиҥ кемјӱлери
1-2 секунд – армакчы чачым ӧй.
Чӱрче – 1 мин.
Таҥкы тартым ӧй – 5-10 мин.
Чай кайнадым ӧй – 15-20 мин.
Эт кайнадым ӧй – 1 час.
Јарым тӱш (тӱн) эмезе кӱн – 6 час.
Кӱн – 12 час.
1 тӱш – тӱн – 24 час.
1 ай, јарым ай, јарым јыл, 1 јыл – 12 ай.
1 ӱйе – 24 јыл.
1 кураа – 12 јыл.
1 чак – 100 јыл.
1 экчелик – эпоха.
Коноктыҥ ӧйи.
час – тӱн ортозы.
час – тӱн ортозы ӧткӧни.
час – таҥары јуук.
час – таҥ чолмон чыкканы.
час – таҥ алдында.
Час – таҥ атканы.
Час – јер јарып келгени
Час – кӱн чыгар алды.
Час – кӱн чыкканы.
Час – кӱн ӧксӧгӧни.
Час – удура тӱш.
Час – тал тӱш.
Час – тал тӱш кыйганы.
Час – армакчы чачым.
Час – чылбыр чачым.
Час – кӱн кыр бажында.
Час – эҥиргеери.
Час – бозом эҥир.
Час – бӱрӱҥкий эҥир.
Час – эҥир чолмон.
Час – эҥир тӱн.
Час – тӱн.
Час – койу тӱн.
Час – тӱн ортозы.
Эмдиги ӧйдӧ алтай улус озогы кемјӱлерди ундыбай, бойыныҥ эрмек-куучынында эптӱ тузаланып турза, эрмеги чечен, ээлгир угулар. Су-алтай тил ӧскӧ тилдерле кошмоктолып айдыларда, угарга сӱрекей эби јок болуп браадыры. Јаҥыс та ӧрӧ ӧзӱп јаткан балдарыстыҥ эмес, онойдо ок јаан да јаштулардыҥ тили «чоокырланып» калды. Оныҥ учун мен бойымныҥ шиҥжӱ ижимди тӧрӧл алтай тилис кунурабай, тилисте бар болгон сӧстӧрди энделтип ундыбай апарары јанынаҥ суракты ӧрӧ кӧдӱрип јадым. Мениҥ ширтегенимле болзо, бистиҥ Мӧндӱр-Соккон јуртта берилген ӧйдиҥ кемјӱлерин балдар да, јаан да улус каа-јаада тузаланып ла турган эмтир. Је балдар ол кемјӱлерди тузаланза да, чике тоозын ла нени айдып, темдектеп турганын кезикте оҥдогылабайт. Мениҥ шиҥдеген ижимди кычырып, кӧпти билип алары јанынаҥ, алаҥзу јок. Ӧй солунган да болзо, бис арка-тууда јадып турган балдар јаантайын бойысла кожо час, телефон алып јӱрери алаҥзулу, кезикте ол јок то јӱрер тужыс болот. Оныҥ учун ӧйди кӱнле билери, сууны кижиниҥ сыныла кемјиири, кыска-узунды, уур-јеҥилди сабарла, алаканла кемјигени бодозо до керектӱ ле эптӱ. Алтай улус бӱткен бӱдӱмисле јаан оптолып, јӱзӱн-базын кезик немелерге чыдалыс јетпей де калар улус. Бис бар эдимдерле тузаланып, кӧп комыдабай да јӱредис. Часты кӱнле билгени ар-бӱткенде јӱргенде сӱрекей тузалу. Эмдиги ӧйдиҥ бис, јиит ӱйези, јаандарыстыҥ эрјинелӱ эп-аргаларын јӱрӱмисте тузаланаланып, келер ӱйеге ис артызалы.
Тузаланган литература.
Укачин Б.У. Бичиичиниҥ уур јылдары ла јолдоры /Б.У.Укачин//
Шодоев И.В. Кызалаҥду јылдар. – 1984. – С.5-8.
Шодоев И.В. Кызалаҥду јылдар: Роман / И.В.Шодоев. – Горно-Алтайск, 1984.
Шодоев Н.А. Айлаткыш. Повести на алтайском языке./Н.А.Шодоев.-Горно-Алтайск, 1995.
Шодоев Н.А. Курчаков Р.С. Алтайский билик-древние корни народной мудрости России. /Н.А.Шодоев./Р.С.Курчаков.- Казань,2003.
Шодоев Н.А. Алтайская народная педагогика.Пособие по духовному самообразованию./Н.А.Шодоев./- Барнаул, 2011.
Информанттар:
Н.А.Шодоев – 1938 јылдыҥ. Мӧндӱр-Соккон јурт.
Т.А.Сексекова – 1953 јылдыҥ. Мӧндӱр-Соккон јурт.
Н.Т.Тайтыкова- 1963 јылдыҥ. Мӧндӱр-Соккон јурт.
Р.К.Толоева- 1959 јылдыҥ. Мӧндӱр-Соккон јурт.
Т.Н.Акулова- 1952 јылдыҥ. Мӧндӱр-Соккон јурт.
МБОУ «И.В.Шодоевтиҥ адыла адалган Мӧндӱр-Сокконныҥ орто текши ӱредӱлӱ школы»
И.В.Шодоевтиҥ «Кызалаҥду јылдар» деп романында
ӧйди темдектеген сӧстӧр.
(Филология. МХК.)
Ишти бӱдӱрген: 8 класстыҥ ӱренчиги
Чичканова Александра Александровна
Билим башкараачызы: алтай тил ле
литератураныҥ ӱредӱчизи
Ефтифеева Н.К.
Мӧндӱр-Соккон jурт, 2016 jыл.
