Тіл дамытуға арналған жинағы
Орыс мектептердің негізгі міндеті қазақ тілінің ерекшелігін ауызша да,жазбаша тіл дамытуының құралы.Себебі,мектеп оқушыларының интеллектуалдық,коммуникациялық білімдерін жетілдіреді,соның есебінде тілдің дамуы негізгі рөл атқарады.Коммуникатівті бағыттың табысты аяқталуы,мектеп жасындағы балалардың тіл дамытуын тіл заңына байланыстырып жүзеге асыру керек. Жаңа бағыт оқушының теориялық және тіл дамытуының тығыз байланыстырады. Оқушылардың тілдерің дамыту ол өзара ерекшеліктеріне әкеліп отыр,мысалы тақырыпты ұғу,ізденуі,дамуыітілмен еркін байланыс орнату.Мәтіндегі жаттығу оқушылардың барлық ынтасын өзіне аударады.Бірақ барлығын бір жолата оқу,білу мүмкін емес.Оқушылар қарапайымнан бастап,күрделіге дейін бағындырады.
Білім берудің жүзеге оң асуы,әр жаттығудың байланыстырып,жүйемен тығыз бағытта болуы.
Қазақша сөйлеп,ойын басқаға жеткізу үшін, сөздерді бір-бірімен байланыстырып,оларды сөйлемде дұрыс орналастырудың маңызы ерекше.Сондықтан,тіл үйрену үшін сөздерді байланыстыратын қосымшаларды үйрету,сөздердің орын тәртібін меңгеру,сөйлемнің жасалу жолдарын білдіру абзал.
Мазмұндама мен шығарма негізінен оқушының жазбаша тілін дамытуда ойын мәтінге сүйеніп,өзінше жазбаша түрде білдіруге үйретеді.Бұл оқушының сөйлеу тілі мен жазбаша тілін дамытады.Ең бастысы ,тапсырманы орындауда,шығармашылық жұмыс істегені оқушылардың әдеттегі іс болу керек. Орындалудың тапсырмалар бір жүйеде өткізілсе, оқушылар қиындықты ұшыратынын біліп,өз жұмысын жоспарлай алады.тілдік құбылыс пен заңдар да қызықтырадыда, қоғаммен бірге жасап,жаңарып,өсіп-өркендеп отырады.
.
Сөйлеммен жұмыс түрлері
Сұраққа жауап беру (толық жауап бері);
Оқушылар сөйлемге сұрақ қояды;
Сұрақ және сұрақсыз жайылма сөйлем құрау;
Мектеп,орман,қала,кітапхана,сырғанақ туралы сөйлем құрау;
Оқылған мәтін,сурет бойынша,ауа мен табиғаттың өзгерістеріне қарай сөйлем құрау;
Әр түрлі сөз тіркестерін сөйлемге қосып құрау;
Екі –үш жай сөйлемді құрмалас сөйлемге айналдырып ,немесе бірыңғай мүшелері бар сөйлемді құрау;
Берілген сөйлемде сөздерді ауыстырып немесе басқа сөз табынансөздермен ауыстырып , жазу;
Бұзылған сөйлемді қалпына келтіру
Мәтінмен жұмыс түрлері.Мәтінді сөйлемге бөлу;
Оқушылардың сөйлеу әрекетін мен сөйлемнің шектігін білуге үйретеді.
Мәтінді абзацқа бөлінуі;
Упражнение направлено на развитие и совершенствование умения устанавливать логическую связь между частями рассказа, выраженную с помощью лексических средств (вдруг, однажды, поэтому, с тех пор и др.) и оформлять графически путем правильного деления на абзацы. Деление сплошного текста на абзацы является подготовительной работой к обучению детей составлению плана рассказа.
Берілген абзацтан мәтінді құрау:
Жұмыстың мақсаты-мәтіннің мазмұның тереңірек түсініп,әр бөліктердің өзара байланыстыра отырып,ал келешекте мәтінді рет-ретімен айту дағдыларын бекіту.Мына жұмыс түрі оқушыны мазмұндама жазуға үйретеді.
Берілген сөйлемдерден мәтін құрастыру-
Мазмұндама жазу тапсырмалық дайындық.бөлек берілген сөйлемнен әңгімені құрастырып,оқушылар Составляя рассказ из отдельных предложений, ученики усваивают важнейшие требования к связной речи – последовательное изложение мыслей.
Составление связного текста из деформированных предложений – усложненный вариант составления связного текста из данных предложений. Основная цель этих упражнений – усвоение учащимися порядка слов в простом предложении, а предложений в тексте.
Рассказ с элементами описания – сущность описания состоит в более или менее развернутом указании признаков предметов и явлений, обычно признаков существенных. Описание может быть художественным, деловым, научным.
Письменные ответы на вопросы. Данные упражнения проводятся на протяжении всего курса обучения. Цель этих упражнений – научить детей правильно строить предложения для точной и ясной передачи содержания текста. Одна из основных целей этой работы – показать учащимся возможность различных способов выражения мыслей.
Составление текста по опорным словам (словосочетаниям), составление рассказа по данному началу или по его концу - один из видов творческой работы. Предложения составляются с целью активизации слов и оборотов речи, с целью накопления своего рода речевых «заготовок», деталей для предстоящего рассказа или сочинения..
В данном сборнике предлагается материал для различного рада занятий по развитию устной и письменной речи учащихся. Задания помогут им увидеть предложение и текст, правильно их прочесть, лучше разобраться в содержании, развить умения работать с книгой, самостоятельно разбираться в заданиях, выработать орфографическую зоркость, развить внимание, мышление.
Учитель может использовать любой текст по своему усмотрению, учитывая подготовленность класса, уровень знаний детей. Задача учителя – научить писать изложения, сочинения и другие работы, развивающие речь
5 сынып
1.Мәтінді бөлек сөйлемге бөлуі
Мәтінді бөлек сөйлемге бөліп,сонындакеректі белгісін қою.
№ 1
Көктем
Көктемде күн жылы аспан ашық далада Арман,Елнұр Әлем бар олар ойнап жүр Сәуледе доп бар Айнұрда шар бар көктем көңілді (22 с.)
№ 2
Көктем келді күн жылынды бәйшешек гүлдеді құстар жылы жақтан ұшып келді балалар ағаш отырғызды Әсем гүл екті Болат ағаш пен гүлге су құйды Ербол мен Ғазиз құстарға ұя жасады.
(29 с.)
№ 3
Бізде бау-бақша бар онда көп гүлдер өседі гүлдердің түсі әртүрлі олар-ақ,қызыл,сары,көгілдір,қызғылт,ақшыл кқ әжем қызғылт көк түсті гүлдерді жақсы көреді ал шешем күміс түсті ұнатады.
(31 с.)
№ 4
Күз
Күзде күн суытады жапырақтар сарғаяды жаңбыр жиі жауады суық жел соғады құстар жылы жаққа ұшып кетеді. (16с.)
№ 5
Күзде еңбек науқаны басталадыдикандар егін орады еңбекшілер жеміс-жидек ,көкністер жинайды оқушылар сабаққа барады олар үлкендерге көмектеседі ол да еңбек. (21 с.)
№ 6
Біздің ауыл
Мен ауылда тұрамын ауыл қаланың қасында ауылда мектеп,дүкен және пошта бар ауылда көп адам тұрады біздің ауылдың қасында үлкен өзен және көпір тұр ауылдың қасында ферма фермада мал көп біздің ауылдың табиғаты өте әдемі. (35 с.)
№ 7
Алматы қаласы
Қазақстанда үлкен қалалар көп Алматы Қазақстанның үшінші астанасы болған Алматыда театрлар,мұражайлар,ұлттық кітапхана, «Медеу »мұз айдыны Спорт сарайылары,Республика сарайы,қонақ үйлер бар мен Алматы қаласын жақсы көремін. (29 с.)
№ 8
Базар
Алматыда үлкен базар бар базардың төбесі жабық мына қатарда жеміс сатады үстелдерде алмұрт,анар,алша,шабдалы тұр мына қатарда көкөніс сатады базарда кісі көп қолдарында қапшық,тор бар базардың іші у-шу біз кепкен өрік,мейіз,қауын сатып алдық. (38 с.)
№ 9
Ең жақсы баға
Бұл-ауылдың оңтүстігі мұнда ферма бар ферманың төңірегі биік шарбақ ұзын бес қора бар мына қора бұзаудікі бір топ балафермаға келді олар бұзау қорасын тазалады қора жарық шамдар жанып тұр еденде сабан жатыр Асан мен Бейбіт ескі сабанды шығарды Федя мен Оспан жаңа сабан төседі Мұрат пен Самат бұзауларды далаға шығарды,оларға су берді балалар көп жұмыс істеді. (59 с.)
№ 10
Сары шымшық
Сары шымшықтың ұясы жоқ сары шымшық тоңды ол торғайдың ұясын тапты сары шымшық рақаттанып ұйықтады түнде шу естілді сары шымшық аулаға қарады балалар аулада ойнап жүр екен сары шымшық қайта ұйықтады таңертең торғайлар келді олар көңілді, шик-шик етеді. (39 с.)
2. Берілген сөйлемдерден мәтінді құрастырыңдар
Сөйлемдерді рет-ретімен қойып,мәтінді құрастырыңдар
№ 1
Қыс келді
Жиі суық жел тұрады.
Өзенде су қатты.
Балалар шаңғыларын,шанасын әзірледі.
Қыс келді.
Қар жауды. (15с.)
№ 2
Қыс айлары
Қаңтар- қыстың екінші айы.
Ол екі сөзден құралған:жел және тоқсан.
Бұл айда күндер өте ұзақ.
Желтоқсан-қыстың бірінші айы.
Бұл аязды және өте суық ай.
Ақпан-қыстың соңғы айы. (29 с.)
№ 3
Теңіздің түсі
-Теңіздің түсі қандай?-деп сұрады Ерлан әкесінен.
Ерланның әкесі капитан,теңізші.
-Теңіздің түсі көп,ол құбылып тұрады.
Аспанда бұлт жауып,дауыл шыққанда,теңіз қап-қара болып толқиды.
Күн шыққанда,батқанда,ол қызыл күрең түс алады.
Күндіз ол көкпеңбек. (38 с.)
№ 4
Қыс
Даланы ақ қар басты.
Қыс түсті.
Балалар көк мұз үстінде коньки теуіп жүр.
Күн суытты.
Кішкентай бір бала шанамен сырғанап барады.
Қар жапалаптап жатыр.
Екі бала шаңғы теуіп жүр. (29 с.)
№ 5
Түйе
Оның жалпақ табаны құмға батпайды.
Шөл даланың ыстығына тек түйе шыдайды.
Түйе 2-3 центнер жүк көтереді.
Табанынан ыстық та,суық та өтпейді.
Түйе шөлде өсетін ащы,тікен шөптерді жейді. (30 с.)
№ 6
Наурыз тойы
Наурызды жақсы тілекпен тойлайды.
Наурыз-жыл басы.
Наурыз көже жасайды.
Қазақ халқы бұл күнді «Ұлыстың ұлы күні» дейді.
Көжеге жеті түрлі дәм салады:бидай,тары,ет,құрт,тұз,су. (29 с.)
№ 7
Шық
Меруерт құбылып,түрлі түс алып тұрады:қызыл,сары,жысыл.
Жазда ашық күні тоғайға бара қалсаң,алаңқайда өскен шөптер меруерт таққандай.
Үңіліп қарағанда,ол шық болып шығады.
Жапырақты ақырын алып,шықты жұтсаң,дәмі тамсандырадды.
Жапырақты қозғасаң, шық сабақты бойлап төмен жылжиды. (40 с.)
№ 8
Үкі
Біз орманда ұя таптық.
Біз үкінің балапаның аядық.
Оның көзі жалт-жалт етті.
Ұяда үкінің балапаны болды.
Үкі бізге қарсы ұмтылды.
Балапан әлі ұша алмады.
Тарлан балапанды ағашқа отырғызды.
Біз балапанды ұядан алдық.
Балапан қатты шыңғырды. (36 с.)
№ 9
Қоян
Бір дыбыс шықса болды,шетке секіріп тұра қашады.
Қоян орманда ағаштың қабығын жейді,жазықта шөппен қоректенеді.
Осыдан түлкі,қасқыр шық ізіне түсе алмай,көп шатасады.қоян қорқақ-ақ.
Қоянжүрек деген ат бекер шықпаған.
Қара-құра көрінсе,бұлтарып,ізімен кейін жүгіреді.
Күндіз қоян тасада жасырынып жатып алады. (45 с.)
№ 10
Орынбор
Орынбор бас қала болып жарияланды.
Орынбор –тұңғыш астана.
Орынбор өлкесі ол кезде қазақ жерінің құрамдас бір бөлігі саналатын.
Бір мың жеті жүз бірінші жылы Әбілқайыр хан Ресейге қарау туралы ант берген.
Орынборда Ф. Байтұрсынов, С. Сейфуллин, Б. Қаратаев, М. Дулатов, М. Шоқай және т.б қазақ зиялылары жұмыс істеп, еңбектерін жазған. (51 с.)
3. Составление связного текста
из деформированных предложений
Составьте и запишите связной текст
из деформированных предложений.
Подберите к тексту название.
№ 1
Сурет
өте,қызық,сабағы,өтеді,сурет
қарындаш,бұл,дәптер,өшірігіш,сабаққа, қылқалам,керек,бояу
түлкіні ,сабақта. салдым,мен (17 с.)
№ 2
Көктем
келді,көктем
далада ,біз,ойнадық,қуаласпақ
шынықтыру,дене,лақтырып,доп,ойнадық,та
жақсы,райы,ауа (15 с.)
№ 3
Бүркіт
құс, қыран ,бүркіт
ол,жейді,қоян,қарсақ,және ,тышқандарды
ақбөкен,мен,тауешкінің ,ұстайды,кейде,бүркіт,төлдерін
қазақтар,бұрын,аулаған,аң,бүркітпен (21 с.)
№ 4
жазда, фермасында, біз ,болдық, түйе
түйелерді,фермада,көрдік,боталарын ,олардың
әсіресе, бота,бізге,ақ,ұнады
ақ, сүйкімді, бота ,өте
жем,біз,ботаға,ақ,бердік,су (28 с.)
№ 5
тұрады,менің, ауылда ,әжем
жақсы,адам,әжем
төрт ,бар,баласы,әжемнің
ең,баласы,үлкен,әжем,менің
әжеме,жазда,барамын,мен (20 с.)
№ 6
Көктем
келді,көктем
еріді,қар
жаңбыр,жауды,кеше
айларын,көктем,жақсы,балалар,көреді
анам,көктем,жақсы,ұнадады,гүлдерін (21с.)
№ 7
күні,денсаулық,бүгін,мектепте
алаңында ,мектеп,барлық,оқушылар
он бес ,жылы,градус.райы,ауа
қатысамын,мен,бірге,достарыммен,де (19)
№ 8
топ,әнші,шықты,бір,сахнаға,балалар
қазақша,хормен,олар,айтты,ән
ерекше,бір,дауысы,әншінің ,естілді
тән, қалды, «Бұл кім?»- балалар,деп
Әлия,әнші,бұл,екен
салады,жақсы,ән,Әлия (30)
№ 9
салды ,қарлығаш,ұя
торғай,ұяда,бірақ,алды,орналасып
қарлығашты,басқа,шақырды,қарлығаш,көмекке
келді,көп,қарлығаш,көрсетуге,көмек
торғайды,олар,қуып,ұядағы,шықты
орналасты,қарлығаш,ұясына
рахмет,айтты,достарына
күш,үлкен,достық- (32с.)
№ 10
түрін,адам,өз,қарап,айнаға,көреді
болса,қандай,жүзің,айна,етіп,сондай,көрсетеді
түзейсің,қарап,жағаңды,айнаға ,қарап,айнаға ,шашыңды ,тарайсың,
айна,жасалады,шыныдан
адамның,да,жақсы,айна,көмекшісі (29 с.)
4.Сөйлемдерді толықтырып,әңгіме құрастырыңдар.
№1
Саңырауқұлақ
Анам пышақпен ______________кесті. Саңырауқұлақтың ___________ кішкентай,_________жуан. Саңырауқұлақ ____________. ____________ түбінде өседі. (18)
Слова для справок: саңырауқұлақты, басы, аяғы, әдемі, аққайыңның
№ 2
Атасы немересіне _____________сыйлады. Немере __________.
Ол күшікке __________болды. Бірге қыдырды,_____________. (15)
Слова для справок: күшікті, қуанды,қамқор,ойнады.
№ 3
Птичья столовая
Под окном стоит __________. Ее сделали _________. Они насыпали ___________.сюда слетелись ___________. Птицы __________. (15)
Слова для справок: кормушка, ребята, крошки хлеба, синицы, снегири, рады.
№ 4
Утром поднялась ___________. Засвистал в соснах ___________. Сухой __________ закружился по земле белыми змейками. С неба повалили белые ___________. (19)
(По Кононову)
Слова для справок: вьюга, ветер, снег, хлопья.
№ 5
Пришла __________ __________ зима. Стоят _________морозы. Земля ___________снегом.
Спит лес. Деревья __________ узорами инея. В снег спрятались ___________ ______________ елочки. (23)
Слова для справок: снежная, холодная, сильные, покрылась, украшены, зеленые, молоденькие.
№ 6
Өзенде .
Ғажайып ____________ күн. Балалар ___________барды.Қамыс __________ өсіп тұр. Ерлан _________ балық аулады. Жақсы демалды! (18с.)
Керекті сөздер: жазғы, өзенге, суда, үлкен,.
№ 7
Көктем__________ . _____________сулары ақты.Көктемде ___________ күндер көп болады. Көктемде өсімдіктер __________ көп өзгерістер болады. Бәйшешек __________ жинадық. Ағаш ___________ ,жапырақ жайды. (22с.)
Керекті сөздер: келді, еріген қар, шуақты, дүниесінде, гүлін, бүршіктеді
№ 8
Скоро зима. Замелькают в воздухе первые _______________.теплым одеялом укроют они ________ землю.
Метели заметут ________ тропинки. А детям радости! Будут лепить __________, строить крепости из _________. (27)
Слова для справок: снежинки, холодную, лесные, снеговика, снега.
№ 9
Полянки
Полянки надели ___________ платья. На первой распустились __________ незабудки. На солнечной полянке расцвела ___________ гвоздика. Третья полянка стала ___________ от ромашек. Четвертая полянка была _____________ от колокольчиков. (27)
Слова для справок: разноцветные, сиреневая, нарядные, красные, белая, голубые.
№ 10
Шырша
В зале стоит ____________ елка. На ветках висят _____________ игрушки. Их ____________ ребята. Тут _________ бусы и ___________ флаги. Вот ____________волк. Там __________ шары. На макушку надели _________. (29)
Слова для справок: нарядная, красивые, повесили, разноцветные, яркие, серый, большие, звезду.
5. Письменные ответы на вопросы
Записать ответы на вопросы.
№ 1
Пастушок
Пастушок Гриша живет в степи. Утром он приводит телят к ручью. Телята пьют вкусную воду. Потом они щиплют сочную траву. (20)
Вопросы:
Где живет пастушок Гриша?
Куда он приводит телят?
Что делают телята у ручья?
№ 2
Буква «Ты»
Девочку звали Иринушка, было ей четыре года пять месяцев. была она большая умница. За десять дней мы одолели всю русскую азбуку…(22)
(По Л.Пантелееву)
Вопросы:
Как звали девочку?
Сколько ей лет?
Что изучала девочка?
№ 3
Как гадюка зимой ожила
Катались ребята на лыжах и озябли. Зашли они на ферму погреться.
Сторож усадил их на душистом сене. Вдруг из сена выползла змея. Девочки закричали.
Это гадюка отогрелась и проснулась.
Сторож убил змею палкой. (33)
(По П.Дудочкину)
Вопросы:
На чем сидели ребята?
Кто выполз из сена?
Почему гадюка ожила?
№ 4
Когда не скучают
Играли ребята в детском саду. Потом все ушли гулять. Светлана осталась одна. У нее кашель.
Сначала Светлана скучала. Потом взялась за работу. Убрала Света игрушки и книги. Уложила кукол спать. И цветы полила девочка.
Вернулись ребята. Спасибо сказали подруге. (36)
(По С.Баруздину)
Вопросы:
Почему Света скучала?
Какую работу девочка сделала?
Что сказали ребята? (последнее предложение можно списать с доски.)
№ 5
Дары леса
Лес кормит людей, зверей, птиц.
Люди любят ходить в лес. Часами ищут грибы, ягоды. Они приносят из леса полные лукошки лесных даров.
Белка сушит грибы, грызет шишки. Ежик запас дикие груши. Птицы клюют ягоды. (36)
Вопросы:
Кого кормит лес?
Что собирают люди в лесу?
Что дает лес животным?
№ 6
Оляпка
Был мороз. На льду реки весело пела птичка. Вот птичка прыгнула в прорубь. Там она искала пищу. Через минуту птичка выскочила на лед. Она снова весело запела. Это оляпка. Ей не холодно. Перья птички покрыты слоем жира. (37)
(По В.Бианки)
Вопросы:
Что делала на берегу реки оляпка?
Куда птичка прыгнула?
Что она там делала?
Почему оляпке зимой не холодно?
№ 7
Девочка и птица
Утром Леля пошла к морю. Девочка увидела в белой пене волн
птицу. Ее захлестнуло водой. Леля вбежала в воду и выхватила у волн птицу. Девочка принесла ее домой. Она назвала ее Прошей. Леля кормила ее кашей и семенами. (38)
(По Л.Седугину)
Вопросы:
Где Леля гуляла утром?
Кого она увидела в пене волн?
Что случилось с птицей?
Как девочка спасла птицу?
Чем кормила Леля Прошу?
№ 8
Наступление зимы
Наступила холодная зима. Все вокруг покрылось снегом. С дорог и крыш снег убирают. А на полях его берегут, собирают. Под снегом спрятался будущий хлеб. На улице стоит мороз и холод. А хлеб под снегом не мерзнет, ему тепло. Снег бережет урожай! (42)
(По В.Архангельскому)
Вопросы:
Какое время года наступило?
Чем покрылось все вокруг?
Откуда убирают снег?
Что делают со снегом на полях?
Что спряталось под снегом?
Что стоит снаружи?
Как чувствует себя хлеб под снегом?
Что бережет снег?
№ 9
Медвежонок
Медвежонок упал с обрыва в реку и попал в сеть. Лесник вытащил медвежонка. Зверь стонал. Лесник принес медвежонка домой. Врач сделал медвежонку укол. Внучка лесника Айша стала ухаживать за больным. Скоро медвежонок поправился. Лесник увез его в лес. Там медвежонок встретил свою маму медведицу. (44)
Вопросы:
Что случилось с медвежонком?
Кто спас медвежонка?
Кто ухаживал за больным?
Куда после выздоровления увезли медвежонка?
№ 10
Храбрость
Я возвращаюсь с охоты. Вдруг собака уменьшила шаги и стала красться. На тропе сидел молодой воробушек. Он еще не умел летать. Вдруг с дерева камнем упал перед собакой старый воробей. Он громко пищал и дрожал от страха.
Какой храбрый воробей!
Как бесстрашно он защищал воробышка! (46)
(По И.Тургеневу)
Вопросы:
Кто сидел на тропе?
Что стала делать собака?
Как вел себя старый воробей?
6.Мәтінді тірек сөздерді қолдана алып құрастыр
Берілген сөздермен,сөз тіркестерімен сөйлем құрастыр
№ 1
Қазақстан
Тәуелсіз мемлекет, әсем қала, еріксіз көз саласың,ұлттың өкілдері.
№ 2
Қоңыр күз.
Келіп жетеді,күн қысқа,түн ұзақ, әзірлік жасайды, көкөністерді тұздайды.
№ 3
Доп ойыны.
Өте төзімді, дамылсыз жүгірумен, ұжымдық ойын,сәтті аңдиды.
№ 4
Орманда
Күз,ағаштар,алтын киім, сұлу қайың,құстар жылы жаққа,дайындалады.
№ 5
Туған жердің табиғаты
Қандай әсем,биік таулар,таң қаласың,гүлдеген көктеміңді, сары алтын күзіңді,ақ мамық қысыңды,сүйемін.
№ 6
Аю
Орман қожасы,көп тараған,азығы-өсімдіктер,ұйықтап шығады.
№ 7
Құстарға қамқорлық
Қыс,боранды,құстар ұшып келді,үйшік жасадық, бидай салдық.
№ 8
Қыс
Келді ,жапалақ қар,саябаққа келе жатыр,көңілді.
№ 9
Көктем
Күн күркіреді,жел соқты,ери бастады,көкөніс егілді,гүлденді,құстар ұшып,келі.
№ 10
Бақшада
Жұмыс істедік,көп жинадық,сармсақ пен пиязды,қымыздық,жақсы көреміз.
