Аңлатма яҙыуы

Башҡортостан Президентының 1999 йылдың 15 февралендәге Указы менән башҡорт теле республикабыҙҙа, рус теле менән бер рәттән, дәүләт теле итеп раҫланды.

Был эш программаһында федераль һәм республика закондары талаптары тормошҡа ашырыла:-

«Рәсәй Федерацияһы халыҡтары телдәре тураһында” Законы 25.10.1991 № 1807-1 (ред. 12.03.2014)

- Рәсәй Федерацияһының “Мәғариф тураһында”ғы Законы (29.12.2012, №273-ФЗ, (ред. 30.12.2015)

- “Башҡортостан Республикаһы халыҡтары телдәре тураһында” Законы (15.02.1999, №216-з( ред. 28.12.2009, N 192-з)

- Башҡортостан Республиҡаһының “Мәғариф тураһында” Законы (01.07.2013, №696-з)

- Башҡортостан Республиҡаһында Милли мәғарифты үҫтереү концепцияһы (31.12.2009, №УП-730).

1995 йылда үткәрелгән Беренсе Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы, башҡорт халҡын тергеҙеү, туған телде, тарих менән йолаларҙы, әҙәбиәт менән мәҙәниәтте өйрәнеү кәрәклеген билдәләп, тейешле ҡарарҙар ҡабул итте. Эш программаһы Башҡортостан Республикаһы Мәғариф министрлығы тарафынан тәҡдим ителгән «Башҡорт теле һәм әҙәбиәтенән уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең кластары өсөн программаһы» нигеҙендә төҙөлдө. Төҙөүселәре:Тикеев Д.С., Толомбаев Х.А.,Хөснөтдинова Ф.Ә. Өфө: «Китап», 2010;

Башҡортостан Мәғариф министрлығының 06.05.2014 йылғы №824 бойроғона ярашлы, дөйөм белем биреү учреждениелары өсөн региональ базис уҡыу планы;Шүлгән урта дөйөм белем биреү мәктәбе муниципаль бюджет дөйөм белем биреү учреждениеhының «Уҡыу планы»на ярашлы рәүештә тормошҡа ашырыла (Бойроҡ № 228 , 31 август 2015 йыл.)

Эш программаһы ММБ ултырышында ҡабул ителгән (Протокол №1, 24 август 2015 йыл.) Эш программаһы Башҡортостан Республикаһы  Мәғариф министрлығы тарафынан раҫланған  “Башҡорт теле һәм әҙәбиәтенән программа”(Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең I – XI кластары өсөн). Төҙөүселәре: Тикеев Д.С., Толомбаев Х.А., Вилданов Ә.Х., Дәүләтшина М.С., Хөснөтдинова Ф.Ә., Хажин В.И. – Ижевск, 2008) нигеҙендәтөҙөлгән.

Программа  кимәле : базис

Программа  буйынса башҡорт теле һәм әҙәбиәт өйрәтеүҙең маҡсаты һәм бурыстары:  

• Башҡорттеленеңөндәрен, һүҙҙәрендөрөҫәйтеп, үҙ-ара һөйләшергә, тәҡдимителгәнтемалар, ситуацияларбуйынсаһөйләргәөйрәтеү.

• Дәреслектәге, уҡыуҡулланмаларындағытекстарҙы, башҡорттелендәсығаторған «Йәншишмә», «Аҡбуҙат», «Аманат», «Шоңҡар», «Йәшлек» гәзит-журналдарынүҙаллыһәмаңлыуҡыукүнекмәләренбиреү.

• Аралашыуҙакәрәкбулаторған типик һөйләмдәрҙекүсереп, үҙфекерҙәренбилдәлекимәлдәүҙаллыяҙыукүнекмәләренбулдырыу.

• Башҡорттеленөйҙә, йәмәғәттормошонда, хеҙмәтпроцесында практик файҙаланырғаөйрәтеү.

• Башҡорттелен практик өйрәнеүгәбәйләп, балаларҙыбашҡортхалҡыныңтарихы, мәҙәниәте, сәнғәте, әҙәбиәте, миллийолалары, башҡортхалҡыныңкүренеклешәхестәре, уларҙыңэшмәкәрлеге, ижадыһәмбашҡаларменәнтаныштырыу, башҡортхалҡына, үҙҙәрейәшәгәнтөйәккәихтирамһәмһөйөүтәрбиәләү.

6-сы класс өсөнтелмәркүнекмәләренәталаптар

1. Өйрәнелгәнәҫәрҙәрҙеңавторын, исеменбелеү; ятлауөсөнтәҡдимителгәнөҫәрҙәрҙеяттанһөйләйбелеү;

2. Яҙыусыижадиткәнхудожестволыкартиналарҙыуйлапкүҙалдынабаҫтырыу; эпик һәм лирик әҫәрҙәрҙеайырабелеү;

3. Художестволы, фәнни-популяр һәм публицистик текстарҙыҡысҡырып, етеҙуҡыу; ҙурбулмағанәҫәрҙәрҙе, өҙөктәрҙеһөйләйбелеү;

4. Йәмғиәттормошондателдең роле; туғантелдеңәһәмиәте; фонетика, графика, лексиканыңнигеҙҙәременәнтанышыу

5. Ижадидиктанттар, изложениеларһәминшаларяҙыу.

Программа йөкмәткеһе 3 йүнәлештән тора:

• телмәрэшмәкәрлегенформалаштырыу;

• телдеңсистемаһын( фонетика, орфография, орфоэпия, грамматика, пунктуация) өйрәнеү;

• бәйләнешле текст менәнэшләргәөйрәтеүҙекүҙуңындатота. Шулайуҡундамиллитәрбиә  тураһындала мәсьәләкүтәрелә.

                    Уҡыусыларҙың  белемкимәленәталаптар :

1. Һүрәтләү, хикәйәләүтибындағытекстарҙытыңлауһәмаңлапҡабулитеү;

*   текстыңпланынтөҙөү;

*   текстыңйөкмәткеһен план буйынсаһөйләү.

2. Бирелгән тема буйынса диалог төҙөү; диалогтыдауамитеү;

* текстағыобразлыһүҙҙәрҙе, һүрәтләү – тасуирлаусараларын, мәҡәлдәрҙетабыу, уларҙытелмәрҙәдөрөҫитепҡулланыу;

*     тексты икенсетелгәтәржемәитепһөйләү;

*     5-6  шиғырҙыяттантасуириһөйләйбелеү.

3.  Тексты дөрөҫ, аңлы, тасуириуҡыу;

        *  тексты мәғәнәлеөлөштәргәбүлеү, уларғаисембиреү, план төҙөү;

        *    әҫәрҙәнкәрәклеөлөштәрҙеһайлап ала белеү;

        * текстанаңлашылмағанһүҙҙәрҙетабыу, һүҙлектәрменәнэшитәбелеү.

4.Ижади диктанттар, өйрәтәүизложениеларыһәминшаларыяҙыу;

       * иптәшеңдеңяҙғанынһәмүҙяҙмаларыңдытикшереү,  каммилаштыра  белеүкүнекмәләре.

Программа  бөтәһе 105 сәғәткәпланлаштырылған. Аҙнаһына 3 сәғәтиҫәбенән.

Уҡыу - уҡытыу методик ҡулланмаларисемлеге.

1. Усманова М. Г.  Башҡорт теле грамматикаһытаблицаларҙаһәмсхемаларҙа.

2. Башҡорт теле һәмәҙәбиәте: Уҡытыуурыҫтелендәалыпбарылғанмәктәптәрҙең 6-сы класс башҡортбалаларыөсөндәреслек. Вилданов Ә.Х., Хажин В.И.,һ.б. – Өфө: Китап, 2012

3. Толомбаев Х.А., Дәүләтшина М. С., Сиразетдинов З. Ә. Башҡортса өйрәнәйек. Урыҫ мәктәптәренең 1-4 – се синыфтары өсөн башҡорт теленән электрон дәреслек. – Өфө: Мәғариф министрлығы, 2003.

4. Аслаев Т. Х., Атнағолова С.В. Телмәр үҫтереү буйынса сюжетлы картиналар.-Өфө:Китап, 1996.

5. Башҡорт әҙәбиәте буйынса аудио-видеоәсбап.- Өфө: Башҡортостан Республикаһының Мәғариф  министрлығы. 2005.

Китап, 2006 .

6.Башҡорт теле грамматикаһы таблицаларҙа. Фонетика. Морфология. – Башҡортостандың бәләкәй даһийы. Өфө : «Эдвис» уҡытыу – методика үҙәге, 2008.

Материаль-техник ҡулланмалар.

• телевизор;

• видеомагнитофон;

• магнитофон;

• мультимедиапроектор;

• электрон таҡта.

Сәғәттәр бүленеше:

Текст өйрәнеү –68

Телмәр үҫтереү – 9

Үҙ аллы эш – 2

Тестарға яуаптар – 3

Әҙәбиәт теорияһы – 21

Контроль эш – 2

Календарь-тематик план

сәк көн

Үткәрел-

гән көн

1

Белем көнө. «Башҡорт теле»

Тасиури уҡырға

1

2

Халыҡ ижады жанрҙары

Әкиәт уҡырға

1

3

Әкиәт төрҙәре. «Урал батыр»

Йөкмәтке һөйләргә

1

4

«Аҡъял батыр» әкиәте

План төҙөргә

1

5

«Ҡариҙел» әкиәте

Йылғалар тураһында белешмә

1

6

Әкиәттәрҙең художество эшләнеше

Әкиәт уйларға

1

7

Бәйеттәр. Уларҙың төрҙәре

Теманы һөйләргә

1

8

Бәйеттәр уҡыу. Анализлау

Һорауҙарға яуаптар

1

9

Ҡара Табын ырыуы шәжәрәһе

Шәжәрә яҙып килергә

1

10

Парсалар. С.Сарай парсалары

Парсалар уҡырға

1

11

Ғ.Хөсәйенов парсалары

Теманы һөйләргә

1

12

Б.т.ү. Минең тамырҙарым

Инша яҙырға

1

13

Х.ө.э. Иншларға күҙәтеү

Ҡағиҙәләр уҡырға

1

14

«Бөртөкләп йыйыла алтын». Я.Хамматов

Уҡырға. Йөкмәтке һөйләргә

1

15

«Бөртөкләп йыйыла алтын»

Бүлеккә план төҙөү

1

16

Т.ү. Әҫәр буйынса изложение

Изложение яҙарға

1

17

Ә.Вахитов. « Ир ҡанаты»

Уҡырға, йөкмәтке һөйләргә

1

18

Үҙ аллы эш

Ат тураһында сығыш яһарға

1

19

«Ҡарт һалдат, йәш һалдат»

Йөкмәтке һөйләргә

1

20

Боронғо әҙәби ҡомартҡылар

267-269-сы биттәрҙе уҡырға

1

21

«Ҡиссаи Йософ» әҫәре

Әҫәрҙән өҙөктәр уҡыу

1

22

Р.Солтангәрәев. «Осто бөркөт»

М.Мортазин тураһында һөйләргә

1

23

Башҡорт һыбайлылары образы

Информация әҙерләү

1

24

Ш.Бабич «Ҡаһарман Әмир»

Һорауҙарға яуаптар

1

25

Н.Мусин. «Зәңгәрһыу хийәттәре»

Бүлекләп һөйләргә

1

26

Т.ү. Яратҡан уҡытыусым

Инша яҙарға

1

27

Әҫәрҙең ҡоролошо

Уҡып бөтөрөргә

1

28

«Зәңгәрһыу хийәттәренә»анализ

Образдарға характеристика

1

29

Һүрәтләү саралары

Текстан һүрәтләү сараларын табыу

1

30

Т.ү. Изложение яҙыу

Изложение яҙарға

1

31

Ш.Бабич. «Тупраҡ». Һүрәтләү саралары

Шиғыр ятларға

1

32

А.Игебаев шиғырҙары

Тасуири уҡырға

1

33

М.Харис шиғырҙарының тематиҡаһы

Шиғырға анализ

1

34

Поэтик синтаксис

Миҫалдар яҙарға

1

35

Шиғри телмәр. Ижади эштәр

Шиғыр яҙарға

1

36

Александр Матросов тураһында

Белешмә төҙөргә

1

37

Ә.Бикчәнтаев «Бөркөт һауала үлә»

Уҡып бөтөрөргә

1

38

Образдарҙың бирелеше

Бер образға характеристика

1

39

Контроль диктант

Ҡағиҙәләр уҡырға

1

40

Х.ө.э.Диктанттарға анализ

Үтелгәнде ҡабатларға

1

41

Ҡ.Аралбай «Көмөш миҙалдар»

Һүрәт яһарға

1

42

Т.ү.Ҡыш килде

Инша яҙарға

1

43

Әҙәбиәт теорияһы

Әҫәрҙән тема, идеяны табыу

1

44

Тестарға яуаптар

Үҙ аллы эштәр

1

45

46

Кино- дәрес. Башҡорт йолалары

Бер йола тураһында сығыш яһарға

1

47

Х.Назаров шиғырҙары

Тасуири уҡырға

1

48

«Эй, яҙмышым минең»,«Башҡорт» шиғырҙарын өйрәнеү

Биремдәр эшләү

1

49

Ижади күнегеүҙәр

Тексты тәржемә итеү

1

50

Р.Гарипов «Урал йөрәге»

Тасуири уҡырға

1

51

Х.Назар. «Башҡортостан»

Шиғырға анализ

1

52

С.Алибай «Аҡ йылғалар»

Шиғри телмәр тураһында уҡыу

1

53

С.Агиш. «Эш самауырҙа түгел»

План төҙөргә

1

54

Әҫәргә анализ

Сюжет элементтарын табыу

1

55

Т.ү. Хат стилендә инша

Инша яҙарға

1

56

«Ҡунаҡ һәм намыҫ» әҫәре

План буйынса һөйләргә

1

57

Ҡунаҡ ҡаршылау йолаһы

Хикәйә төҙөргә

1

58

Ф.Иҫәнғолов. «Хәмит күпере »

Уҡырға, һөйләргә

1

59

Әҫәргә тулы анализ

Сюжет элементтарын табыу

1

60

«Йылмайыу» әҫәре

Йөкмәтке һөйләргә

1

61

Әҙәбиәт теорияһы. Эпитет, метафора

Теорияны ятларға

1

62

З.Биишева. «Дуҫ булайыҡ

Өҙөктәр уҡырға

1

63

Әҫәрҙә пейзаж һәм кеше кәйефе

Миҫалдар яҙырға

1

64

Әҫәрҙең төп геройҙары

Дуҫлыҡ тураһында мәҡәлдәр яҙырға

1

65

Әҫәр йөкмәткеһе буйынса ижади эштәр

Инша яҙырға

1

66

Инша «Дуҫың булһа, үҙеңдән яҡшы булһын»

С.т.ү. М.Кәрим. «Беҙҙең өйҙөң йәме» уҡырға

1

67

Т.ү. М.Кәрим. «Беҙҙең өйҙөң йәме»

Уҡып бөтөрөргә

1

68

Әҫәр буйынса фекер алышыу

Һорауҙарға яуап

1

69

Башҡортостан тураһында шиғырҙар өйрәнеү «Башҡортостан» З.Биишева, «Әй яҙмышым минең» Ф.Тугызбаева

«Башҡортостан» З.Биишева, ятларға

1

70

Т.ү. Башҡортостан – тыуған төйәгем

Инша яҙырға

1

71

Ҡабатлау. Тест

Үҙаллы тестар төҙөү

1

72

Р.Бикбаев. «Салауат ҡылысы».

һ/я бирергә

1

73

С.Злобин. «С.Юлаев»

Уҡып бөтөрөргә

1

74

Башҡорттар 1812 йылғы һуғышта “Рус-француз һуғышы бәйете”

Шиғыр ятларға

1

75

“Любизар”,“Кутузов” йырҙары

Йыр ятларға

1

76

“Ҡаһым түрә” риүәйәте

Йөкмәтке һөйләргә

1

77

Ш.Бабич. “Башҡорт халҡына көйлө хитап”

Һ/я бирергә

1

78

Башҡортостан тауҙары

Яҙып килергә

1

79

Р.Бикбаев. “Уралыма”

Һүрәтләү сараларын табырға

1

80

Башҡортостан йылғалары

Яҙып килергә

1

81

Башҡортостан йылғалары тураһында әҫәрҙәр

Сығыш әҙерләргә

1

82

Ағиҙел менән Яйыҡ риүәйәте

Шүлгән ауылы риүәйәттәрен яҙып килергә

1

83

Ә.Вахитов. “Ир ҡанаты”

План төҙөргә

1

84

Әҫәрҙә һүрәтләнгән осор, образдар

Образдарға характеристика

1

85

Башҡорт халҡы тормошонда аттың роле. Әңгәмә

Башҡорт аттары хаҡында материалдар йыйырға

1

86

Т.ү. Изложение яҙыу

Яҙып бөтөрөргә

1

87

Боронғо башҡорт ҡалалары

Йөкмәтке һөйләргә

1

88

Башҡортостан ҡалалары

Яҙып бөтөрөргә

1

89

Башҡорт йолалары

һөйләргә

1

90

Милли аштар

Рецепт яҙырға

1

91

Башҡорт теле. Әҫәрҙәр өйрәнеү

Шиғыр ятларға

1

92

Һүҙ тураһында баллада

Йөкмәтке һөйләргә

1

93-94

Сәсәндәр ижады

Сығыш әҙерләргә

2

95-96

Башҡортостан халыҡ шағирҙары, яҙыусылары

Ятларға, һөйләргә

2

97

Автобиография, биография төшөнсәһе

Автобиография яҙып килергә

1

98

З.Биишева.Биографик белешмә

Белешмә төҙөп килергә

1

99

Үҙ аллы эш

Һорауҙарға яуап

1

100

Н.Мусин. «Күҙ йәше» нәҫер

Геройҙарға характеристика төҙөргә

1

102

Н.Асанбаев. «Ҡыҙыл паша»

Йөкмәтке һөйләргә

1

103

Тестарға яуаптар

Ҡабатлауға әҙерләнергә

1

104-105

Йомғаҡлау, дөйөмләштереү

Һөйләмдәргә синтаксик анализ

2