Ғылыми жобаның тақырыбы:
«Абайды оқы, тәлім ал»
Жоба авторы: Женисова Дильназ Ғалымжанқызы
Қорғалжын ауданы Үсенов атындағы Сабынды орта мектебі
7 сынып
Ғылыми жетекшісі:
Турина Роза Рысболатқызы
Кіріспе
Абай сөзі-адамның жанына азық,
Ақылдың таразысы,алтын қазық,
Абайдың өсиетін түсінгендер
Кетпейді деп түсініп дүниеге азып.
Сенбе, жұртқа тұрса да қанша мақтап,
Әуре етеді ішіне қулық сақтап,
Өзіңе сен, өзіңді алып шығар
Еңбегің мен ақылын екі жақтап
Міржақып Дулатов
«Өлді деуге бола ма,айтыңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған» деп төрелігін өзі айтып кеткен Абай бүгін жарқын бейнесімен де,жалыңды жырымен де бізбен бірге жасап келеді.
Мақсатым Абайдың өлеңдері мен қара сөздерінің тәрбиелік мәнін ашу;достарымды «жақсыдан үйреніп,жаманнан жиреніп», «толық адам» болуға ұмтылуға, ғылым –білімді игеруге өз бетімен ынталануға талап көзін ашу;өз ойларын толық айтуға сөйлеу мәдениетіне баулу,адал достыққа тәрбиелеу.
2 Негізгі бөлім
«Абайды оқы,тәлім ал»
Қазақтың данышпан ақыны Абай 1845 жылы Семей обылысы Шыңғыс тауының жайлауында дүниеге келген.
Әкесі Құнанбай сөзге шешен,білімді,көреген, қатал адам болды. Баласының болашағынан зор үміт күткен әке Абайды ел басқару ісіне ертеден араластырған. Медреседе оқыған 4жыл ішінде Абай араб,парсы, түрік тілдерін игеру нәтижесінде шығыс классиктерінің шығармаларын оқып-үйрену дәрежесіне дейін көтеріледі. Енді орысша білім алу үшін Семейдегі «Приходская школаға» түсіп оқиды.
Мұнда 3 ай оқыған орысшасы кейіннен орысшаны игеріп кетуіне, ой-өрісін
кеңейтуге,білімін жан-жақты тереңдетуіне мүмкіндік туғызады.
Абай ел билеу ісіне ерте араласып,халықтың мұң-мұқтажын көре білді. Ол
қазақтың ақылшысы ,ұстазы,досы, ар-ынсабының әділ таразысы бола білді.
Абайдың «Жүрегімнің түбіне терең бойла, Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла..» деген өлеңін түсіну үшін Абайды терең оқып білу қажет.Науаи,Низами, Фирдоуси сияқты оқымыстылардың шығармаларын құныға оқиды. Орысшасын өз бетімен жетілдіре түседі. Абай өлеңдерінде татулықты достықты уағыздайды.Оның 50-ге жуық қарасөздері бар. Көлемі қысқа, мағынасы терең. Абайдың сөздері ,өлеңдері жайлы сөз етсек.Мысалы: «Әсемпаз болма,әрнеге», «Болыс болдым,мінеки», «Ғылым таппай мақтанба» т.б.
«Ғылым таппай мақтанба» өлеңіндегі бес асыл іс, бес дұшпан сөздеріне талдау жасау арқылы бұл өлеңнің құдіреттілігін ұғындыру.
Талап. Абай 44 сөзін «Адамның ең жаманы-талапсызы» деп бастайды да, талаптың да түрлері көп болатынын баяндайды.
Талаптың ішіндегі ең зоры-бір өнерді таңдап, содан нәтиже шығармай тынбаушылық.
Абайдың түсіндіруінше,талапсыздықтың түрлері –ынтасыздық, ықылассыздық,жігерсіздік.
Керек іс бозбалаға талаптылық,
Әр түрлі өнер-мінез, жақсы қылық.
Кейбір жігіт жүреді мақтанкөйлеп,
Сыртқа пысық келеді,көзге сынық.......Абай талаптың дарынды, ынтаны дамытатыны,сондықтан да халықтың «Талапты ерге нұр жауар»деген сөзді бекерге айтпағаны туралы ой толғайды.
Талаптың өз шарттары бар.
1. Ғылымға ең алдымен берік ынта, білмегенді біле беруге құмарлық, махаббат керек.
2 Ғылымнан ақиқат табу мақсатын қою. Өз айтқанымды ғана болдырам деп
ғылымға қол созба.
3 Ғылымда салғырттықтан,еріншектіктен сақ бол.Білгендеріңді іске асыруың керек .
Ол үшін еңбек етуің керек.
4 Ғылым-білімде ұстамдылық қажет, ақыл-ойдың,мінездің беріктігі керек, ол үшін қайрат
керек. Абайша айтқанда «Ақыл,қайрат,жүректі бірдей ұста», «Ғылым сол-үшеуінің
жолын білмек.
5 Еңбек. Абайдың пікірінше, ерінбей еңбек еткен, ізденген, әр нәрсенің жөнін біліп, әрекет еткен кісінің жетпейтін арманы болмайды.
Түбінде баянды еңбек-егін салған,
Жасынан оқу оқып,білім алған.
Би болған,болыс болған өнер емес,
Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған....деп өз елін отырықшылыққа, егіншілікке,ғылымға шақырады.Еңбегіңді сат, арыңды сатпа,сонда ғана сен адамсың.
Малды не жерден сұрау керек,не аққан терден сұрау керек.
Еңбек қылмай тапқан мал дәулет болмас,
Қардың суы секілді тез суалар....
Сақалын сатқан кәріден,
Еңбегін сатқан бала артық деп адамның адамгершілігі тек адал еңбегімен бағаланатындығы туралы ой қозғайды.
42-сөзінде «Қазақтың жаманшылыққа үйір бола беретұғынының бір себебі- жұмысының жоқтығы»
Тамағы тоқтық,
Жұмысы жоқтық
Аздырар адам баласын.
Осыны оқи отыра осы жолдардың жазылғанына 100 жылдан артық уақыт өтсе де мәнін жоймағанына,қайта бүгінгі кейбір жастарды көріп отырғандай айтқанына таң қаласың.
Терең ой. Адамды адам еткен еңбек болса,сол адамды барлық жан-жануардан ерекше айырып тұрған екі қасиетті Абай жоғары бағалады. Оның 1-ақыл-ой,2-сөз .Ойлау-күрделі психикалық үдіріс. Оның мазмұны өте бай,ал ешқандай сөз ойдың барлық байлығын қамтып бере алмайды.
Көңілдегі көрікті ой,
Ауыздан шыққанда өңі қашады. Адам үздіксіз ойлауы керек
Басында ми жоқ,
Өзінде ой жоқ деп ой-пікірсіз,сылдыр сөзді адамдарды қатты сынға алды
«Көп айтты деп көне салатын,
Жұрт айтты деп сене салатын» адамдарды Абай толық адамдардың қатарына қоспайды. Ондайлардың терең ой мен ғылым іздемей,өтірік пен өсекке үйір болып, өмірін босқа өткізетініне қатты қынжылады.
Ойға түстім, толғандым,
Өз мінімді қолға алдым.
Мінезіме көз салдым,
Тексеруге ойландым,-деп нағыз адам әрқашан өткен-кеткеніне қорытынды жасап, өмірге сын көзімен ой жүгірте,келешекке үлкен сеніммен қарауы керек деген тұжырым жасайды. Абай «Тәрбие арқылы адамды тура жолға қоюға бола ма? дейді де, «Мен егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам,адам мінезін түзеп болмайды деген
кісінің тілін кесер едім» дейді.
Қанағат. Абай адамгершілік,иман туралы толғаныстарында «қанағат» ұғымына ерекше мән береді.
Қанағат-барға риза болу,місе тұту,нысаптан шықпау,нәпсіге ермеу.
Қулық,сұмдық,ұрлықпен мал жиылмас,
Сұм нәпсің үйір болса, тез тиылмас.
Зиян шекпей қалмайсың ондай істен,
Мал кетер,мазаң кетер,ар бұйырмас.
Ал қанағатсыздық-өзі тойса-да, көзі тоймайтын,тойымсыздық,нысапсыздық.
Қанағат қарын тойғызса, жалғыз атын сойғызуға жеткізетін қанағатсыздықты
ақын «Адам баласы қанағатсыздықпен... хайуандардың тұқымын құртты» деп мінейді.
Өз өміріне, өз ісіне риза болмай, онымен қоймай арамдық жолға түскендерді Абай жиіркене сынайды.
Өз заманындағы адамдардың тойымсыздығына,қанағатсыздығына ақын қатты қынжылады. Бес асыл істің 5-сі –рахым, яғни адамның мейірім, шапағаты, адамға істеген қамқорлық, жақсылығы.үшін ғана болса,адамшылықтың орны болмайды екен.Абай адамның адам болуын адамға істеген жақсылығымен, мейір-шапағатымен бағалайды.
«Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың. Адамшылықтың қарызына еңбек қылсаң, Алланың сүйген құлының бірі боласың» дейді 37-сөзінде.
Бес дұшпан. Адам бойындағы 5 жағымсыз қасиетті сынға алады. Өсек,өтірік ,мақтаншақ,бекер мал шашпақ тәрізді адамды аздыратын мінез-құлықтан сақтандырады.
Өсек. Өсек-біреуді сыртынан даттау,кіналау,жала жабу,жалған сөз айту. Әсіресе би, болыс,белсенділер, атмінерлер арасында бірін-бірі аңдау, бар болса көре алмау,жоқ болса бере алмау ең бір келеңсіз жағдай болады. Өсектің қазақ ортасында көп тараған түрі-жалақорлық,арызқойлық.
Өтірік,өсек,домалақ арыздар Абайдың өз сыртынан да талай жауған болатын.
Қазақтың қайсысының бар санасы,
Қылт етерде дап-дайын бір жаласы.
Пысықтықтың белгісі-арыз жазу
Жоқ тұрса да бес бересі,алты аласы... деп өз кезіндегі өмір шындығының күңгірт жақтарын әшкерлейді.
Өтірік. Ақын өсекшілдікті опасыздықтың,арамзалықтың,екіжүзділіктің ең жексұрын көрінісі ретінде айыптайды. Өсекте болар-болмас бір негіз болуы мүмкін,ал өтірік мүлде жалған,шындыққа ешбір жанаспайды.
Ақты қара деп,қараны ақ деп ант ететұғын кісілерді Абай имансыз,азған адамдарға жатқызады.
Расы жоқ сөзінің,
Ырысы жоқ өзінің.
Өңкей жалған мақтанмен
Шынның бетін бояйды...деп өтірік пен өтірікшілердің бет пердесін аша
сынайды.Ақын адам болам десеңіз өтірік айтудан, екіжүзділіктен құтылып, шындықпен,ақиқатпен өмір сүру керек деген терең тұжырым жасайды.
Мақтаншақ. Абай өмір сүрген заманда ел адамдарының,әсіресе үстем тап өкілдерінің бойында жиі кездесетін жаман қылықтарының бірі- мақтаншақ,даңғойлық. Ондай әулекі адамдар-өзін дәріптеулі сүйетін, басқалардың алдында білімді, жағымды болып келетін бөспе,сөзгеқұмар адамдар. Абай сөзімен айтқанда мақтаншақтар.
Ақын мақтаншақ болыс,билердің мінін бетіне басып,жас ұрпақты мақтанның құлы болмауға шақырады.
Еріншек. Адамдардың бойына біткен жаман қылықтарының ең жағымсызы-еріншектік.
Надандық білімсіздіктен,сауатсыздықтан туындаса, еріншектік-адамның
талапсыздығынан, жігерсіздігінен, енжарлығынан пайда болатын қылық.
Тәуекелсіз, талапсыз мал табылмас,
Еңбек қылмас еріншек адам болмас...
Бекер мал шашу. Қолда бар қаржысы мен мал-мүлкін дұрыс пайдалана алмайтын, өз пайдасын білмейтін,өзінше жомарт болып көрінуге тырысатын
мақтаншақ адамдарды Абай өз өлеңдерінде қатты сынаған. Сараңдар малдан басқаны ойламайды, дүниеқоңыз,малқұмар жандар.
Ал жомарт адамдар-кеңпейіл,қолы ашық адамдар. Абай інісі Оспанды осындай қолы ашықтығы үшін жақсы көрген.
Ақын «бекер мал шашулықты» осының екеуіне де қарсы қояды,еңбексіз табылған дүние малды орынсыз жұмсайтын дарақылықты сынап мінейді.
Орынды іске жүріп ой таппаған,
Не болмаса жұмыс қып мал таппаған.
Қасиеті болмайды ондай жігіт,
Әншейін құр бекерге бұлғақтаған деген тұжырымға келеді.
Осыларды қорытындылай келе Абай.
«Күллі адам баласын қор қылатын 3 нәрсе бар: содан қашпақ керек. Ол: әуелі-надандық,екіншісі-еріншектік,үшіншісі-залымдық.
Надандық-білім-ғылымның жоқтығы,дүниедегі еш нәрсені оларсыз біліп болмайды. Білімсіздік хайуандық болады.
Еріншектік- дүниедегі күллі өнердің дұшпаны. Адам адам баласына дұшпан
болса,адамнан бөлінеді, бір жыртқыш хайуан есебіне қосылады деп бұл үшеуімен аяусыз күресті де, оларды жоюдың емі-ғылымды,адал еңбекті, адам
гершілікті атап,өз шығармаларында осы үшеуін дәріптеп өсиет етті.
Абай өз жасында ғылым оқи алмай қалғанын арман етіп жазған өлеңі:
Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Пайдасын көре тұра тексермедім.
Ер жеткен соң түспеді уысыма,
Қолымды мезгілінен кеш сермедім.
Ол баласын мақтан етсін,мал тапсын деп емес,бір ғана ғылым үшін бергенін
айтады.
Адамның бір қызығы бала деген,
Баланы оқытуды жек көрмедім.
Баламды медресеге біл деп бердім,
Қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім.
Абай ізгі мақсатқа жету үшін қандай әдіс-тәсіл, айла –амалдан да бас тартуға
кеңес береді. Түңілмеген адам түбінде бір жететініне сенеді.
Ғылым болмай немене,
Балалықты қисаңыз.
Болмасаң да ұқсап бақ,
Бір ғалымды көрсеңіз,
«Ондай болмақ қайда?»деп
Айтпа ғылым сүйсеңіз.
Ғылымның қажеттілігіне көз жеткізу үшін оның тигізер пайдасын да қалдырмай айтады.
Дүние де өзі мал да өзі,
Ғылымға көңіл бөлсеңіз
Осы ғылыми жобамды Абайдың өзінің екі ауыз өлеңімен қорытындылайық:
Ниетің түзу болса, сенің аппақ,
Екі елі аузыңа қойсаң қақпақ.
Сыбыр ,өсек дегенді сырттай жүріп,
Ғылым, өнер,мал таппақ,жұртқа жақпақ.
Сенбе жұртқа тұрса да қанша мақтап,
Әуре етеді ішіне қулық сақтап,
Өзіңе сен,өзіңді алып шығар
Еңбегің мен ақылың екі жақтап.
Негізгі түйінді тұжырымдау
«Ақыл қара қылды қырыққа бөлмек,
Әр нәрсеге өзіңдей баға бермек».
Абайдың бұл пікірі ғылым үйренуге ұмтылған жастарға айтқан сөздерінен де айқын танылады. Ақын жастардың басқалар айтқан сөзге ермей,ақылмене өлшеп өз пікірі болу керектігін айтып, сол пікірде табандап тұра білуі қажеттігіне ерекша назар аударған.
Абай ақыл туралы айтқанда ақылдылық,естілік деген ұғым мен ақылмен танып-түсіну қабілетіни білдіретін ұғымды ажыратып, оларды екі нәрсе деп қарайды. «Әуелде бәр суық мұз-ақыл зерек»дегенге Абай ақылды осы соңғы мағынасында алған.Философиялық тұрғыдан келіп, ой мен сезімді бір-біріне қарама-қарсы мағынадағы екі ұғым деп қараған Абай «суық ақыл» мен «ыстық жүрек» бір-бірін толықтырады деп санайды.Осы екеуіне қайрат,жігер қосылса, адамның қасиеті кемеліне келеді деп есептейді.
Осыларды қорытындылай келе Абай «Күллі адам баласын қор қылатын 3 нәрсе бар содан қашпақ керек. Ол: әуелі-надандық, екінші-еріншектік, үшінші-залымдық» дейді.Абай осы үшеуін жоюдың емі ретінде ғылымды, адал еңбекті, адамгершілікті атап, өз шығармаларында осы үшеуін дәріттеп өсиет етті.
Солтүстік аймақтық колледж білім алушылары мен мектеп оқушылары арасында өтетін ғылыми жұмыстар байқауына қатысу үшін өтінім
