Қазақ тілі, 6 – сынып
Тақырыбы: Етістік
Балалар, төмендегі бос орындарға жауап жазыңдар.
(асты сызылған курсив сөздердердің орнына оқушы дәптерінде бос орын қалдырылады)
Оң жақ бағандағы тапсырмаларды құрастырушы мұғалімдердің есіне: І кезең. Төмендегі «Көпір» тапсырмаларын оқушылар үйде орындап, бүгінгі сабаққа дайындалып келеді. Мұғалім алғашқы 5-7 минутта: а) ұйымдастыру сәтін; б) алдыңғы тақырыптың Ш кезеңінің үш деңгейлік тапсырмаларын үйде аяқтап келу дәрежесін тексергеннен кейін в) «Көпір» тапсырмаларын тексереді)
«КӨПІР» тапсырмалары
(оқушылар үйде орындап, бүгінгі сабаққа дайындалып келеді)
Етістік дегеніміз не?
Ж: Етістік дегеніміз заттың іс-әрекетін білдіреді.
Не істеді? Қайтті? Не қылды? сұрақтарына жауап беретін сөз табы?
Ж: Не істеді? Қайтті? Не қылды? сұрақтарына етістік жауап береді.
Етістік құрамына қарай қаншаға бөлінеді?
Ж: Етістік құрамына қарай дара, күрделі болып бөлінеді.
Етістіктің құрылысына қарай бөлінуі?
Ж: Етістік құрылысына қарай негізгі, туынды болып бөлінеді.
ІІ кезең (топтық жұмыс) жаңа сабақты топтық жұмыс барысында оқушылардың өз бетімен меңгеруіне жағдай жасау: а) оқушылар төмендегі «Білу», «Түсіну», «Талдау», «Жинақтау» тәсілдеріне сәйкес тапсырмаларын өздері толтырады (10 минут); ә) жауаптарын мұғаліммен бірге талдайды (10 минут). Нәтижесі ауызша марапатталады.
Теориясы:
«БІЛУ»
(Кім? Не? Нені? Қашан? Қандай? Қалай? Не істеді?)
Бос орынға қажетті сөздерді жаз.
Іс-әрекеттің жүзеге асу, аспауына байланысты етістің түрлері қалай аталады.
Ж: Іс-әрекеттің жүзеге асу, аспауына байланысты болымды, болымсыз деп аталады.
Табыс септігін қажет ететін етістікті сабақты етістік дейді.
Етістік жұрнақ арқылы зат есім мен еліктеуіш сөз таптарынан жасалады.
Зат есімнен етістік тудыратын сөздер. М: бас + қар, бас + қыз, бас + тыр
Етіс мағынасына қарай ырықсыз, өздік, өзгелік, ортақ түрлерге бөлінеді.
Іс-әрекеттің атқарушысы, қимыл иесі арнайы айтылмай, өздігінен істелетін етістіктің түрі ырықсыз етіс деп аталады.
-ғалы, -гелі, -қалы, -келі тұлғалы көсемше жіктелмейді.
Қатаң п, х, қ дыбысына біткен етістіктерге тұйық етістіктің –у жұрнағы түбірдің соңындағы п дыбысы
б – ға, қ, к дыбыстары ғ, г дыбыстарына айналады.
Етістіктің сөйлемдегі ең негізгі қызметі баяндауыш.
Есімше тұлғаларына емес, жоқ сөздері тіркесіп, болымсыздық мағына беріледі.
Теориясы:
«ТҮСІНУ»
(Неге?
Неліктен? Себебі?
Не үшін?)
Себебін анықта:
Неліктен етістік сөйлемде баяндауыштың қызметін атқарады?
Ж: Себебі, етістік заттың іс-әрекетін білдіреді.
Неліктен -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнағы арқылы жасалған етістік болымсыз етістік деп аталады?
Ж: Себебі, -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнағы арқылы жасалған етістік іс-әрекеттің болмайтындығын білдіреді.
М: оқыма, жазба, айтпа.
Неліктен өзгелік етіс деп аталады?
Ж: Себебі, іс-әрекеттің ссөйлемдегі іс иесі өзі емес, екінші бір басқа орындаушы арқылы істелетінін білдіреді
Жуыс, көтеріс, жөндес сөздері неліктен ортақ етіс болады?
Ж: Себебі, ортақ етістің –ыс, -іс, -с жұрнақтары арқылы жасалып тұр.
Теориясы:
«Талдау»
(1.Салыстыр,
2. Айырмашылығы неде?
3. Ұқсастығы неде?
4.Тақырыптың басты идеясын жаз деген тапсырмалар болу керек. Немесе 1-3 тапсырмаларды Венн диаграммасы арқылы қамтуға болады.
1. Венн диаграммасы арқылы салыстыр
[pic] [pic] Болымды етістік Ұқсастығы Болымсыз етістік
[pic]
2. Тақырыптың басты идеясы неде?
Болымды етістік пен болымсыз етістіктің ұқсастығы:
Екеуі де іс әрекетті білдерді.
Екеуінің де атқаратын қызметі бірдей.
Екеуі де жұрнақ арқылы жасалады.
Болымды етістіктің өзіне тән ерекшелігі:
1.Іс-әрекеттің болатындығын білдіреді.
2. Сұрағы қайтеді? Не істейді?
Болымсыз етістіктің өзіне тән ерекшелігі:
1. Іс-әрекеттің болмайтындығын білдіреді.
2. Болымсыз етістік -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары арқылы
жасалады.
3. Болымсыз етістік жоқ, емес сөздерінің тіркесуі арқылы жасалады.
4. Қайтпейді?, Не істемейді?
Теориясы: «Жинақтау»(Қорытынды шығар,анықтама бер, мазмұнды жүйеле, кестені, тірек сызбаны, сөзжұмбақты толтыр немесе өзің құрастыр тағы с.с. басқа түрдегі тапсырмалар оқушының жоғарыдағы «тақырыптың басты идеясына» жазған жауабына қойылады)
[pic]
Е [pic] тістік
[pic]
[pic] [pic]
[pic] [pic]
[pic] [pic] [pic]
[pic] [pic] [pic]
Оқулықпен жұмыс (5 минут): төмендегі «Қолдану» және оқушының тақырып мазмұнына «Баға беруі» тәсілдеріне сәйкес, яғни рефлексия жасауға, эссе жазуға арналған, практика жүзінде бекіту тапсырмалары орындалады . Нәтижесі ауызша марапатталады.
Практикасы:
«ҚОЛДАНУ»
(қарапайым тапсырмалар)
Суретпен жұмыс
«Қыс» бейнесіне берілген суретке етістіктің түрлерін қатыстырып мәтін құру.
Практикасы:
«БАҒА БЕРУ»
(Сен қалай ойлайсың? Не істер едің?)
Сен қалай ойлайсың?
«Тілін білмеген, түбін білмейді» деген даналық сөздегі етістіктің жасалу жолы қандай?
Ж: Етістік білмеген түбірі біл, болымсыздық етістік ме, есімше ген. Етістік білмейді түбірі біл, болымсыздық етістік ме, көсемше й жіктік жалғауының ІІІ жағы ді
Етістіктен басқа сөз таптарын ата
Ж: Етістіктен басқа 8 сөз таптары: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, үстеу, одағай, еліктеу, шылау.
ІІІ кезең: Деңгейлік тапсырмаларды орындап, балл жинау
ІІІ кезең (кері байланыс – бағалау кезеңі): Жеке жұмыс. Жоғарыда меңгерген мазмұнды үш деңгейге іріктеп (әр деңгейдің білімділік, біліктілік, яғни құзыреттілік деңгейін анықтайтын тапсырмалар) оларды біртіндеп орындату арқылы балл жинату барысында оқушының құзіреттілік деңгейін анықтап, әділ бағалау жүзеге асырылады. Бұл тапсырмаларды оқушылар сабақтың соңына дейін қалған 15 минуттың 12 минутында орындайды + 3 минут қортынды жасалады. Қалған тапсырмаларлы үйде аяқтап келеді. Қортынды балл саны дәстүрлі бағаға айналдырылып, келесі сабақтың басында сынып журналына қойылады, мониторингке тіркеледі.
І деңгей (5 балл)
Теориясы:
«БІЛУ»
(Кім? Не? Қашан? Қандай? Қалай? Не істеді?)
Бос орынға қажетті сөздерді жаз.
Табыс септігін қажет ететін етістікті сабақты етістік дейді.
Етістік жұрнақ арқылы зат есім мен еліктеуіш сөз таптарынан жасалады.
Зат есімнен етістік тудыратын сөздер.
М: басқар, басқыз, бастыр
Мағынасына қарай ырықсыз, өздік, өзгелік, ортақ түрлерге бөлінетін етіс
Іс-әрекеттің атқарушысы, қимыл иесі арнайы айтылмай, өздігінен істелетін етістіктің түрі ырықсыз етіс деп аталады.
-ғалы, -гелі, -қалы, -келі тұлғалы көсемше жіктелмейді.
Қатаң п, х, қ дыбысына біткен етістіктерге тұйық етістіктің –у жұрнағы түбірдің соңындағы п дыбысы б – ға, қ, к дыбыстары ғ, г дыбыстарына айналады.
Етістіктің сөйлемдегі ең негізгі қызметі баяндауыш.
Есімше тұлғаларына емес, жоқ сөздері тіркесіп, болымсыздық мағына береді.
ІІ деңгей: (5 балл + 4 балл = 9 балл)
Теориясы: «Түсіну»
(неге? неліктен? себебі? не үшін?сұрақтары оқушының жоғарыда берген жауаптарына оларды тереңдету үшін қойылады)
Себебін анықта
Неге етістіктің сөйлемдегі негізгі қызметі баяндауыш?
Ж: Себебі, етістік заттың іс-әрекетін білдіреді.
Өзгелік етіс аталу себебі?
Ж: Себебі, іс-әрекеттің сөйлемдегі іс иесі өзі емес, екінші бір басқа орындаушы арқылы істелетінін білдіреді.
Неліктен жуыс, көтеріс, жөндес сөздері ортақ етіс болады?
Ж: Себебі, ортақ етістің –ыс, -іс, -с жұрнақтары арқылы жасалып тұр.
Теориясы:
«ТАЛДАУ»
(1.Салыстыр, 2.Айырмашылығы неде? 3. Ұқсастығы неде? )
Кестедегі бос орындарға тиісті сөздерді жаз.
Екеуі де іс әрекетті білдерді. Екеуінің де атқаратын қызметі бірдей.
Екеуі де жұрнақ арқылы жасалады.
Екеуі де іс әрекетті білдерді.
Екеуінің де атқаратын қызметі бірдей.
Екеуі де жұрнақ арқылы жасалады
Ерекшелігі
1.Іс-әрекеттің болатындығын білдіреді.
2. Сұрағы қайтеді? Не істейді?
1.Іс-әрекеттің болмайтындығын білдіреді.
2.Болымсыз етістік -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары арқылы жасалады.
3.Болымсыз етістік жоқ, емес сөздерінің тіркесуі арқылы жасалады.
4. Қайтпейді?, Не істемейді?
2.Тақырыптың басты идеясы неде?
Болымды етістік пен болымсыз етістіктің ұқсастығы:
Екеуі де іс әрекетті білдерді.
Екеуінің де атқаратын қызметі бірдей.
Екеуі де жұрнақ арқылы жасалады.
Болымды етістіктің өзіне тән ерекшелігі:
1.Іс-әрекеттің болатындығын білдіреді.
2. Сұрағы қайтеді? Не істейді?
Болымсыз етістіктің өзіне тән ерекшелігі:
1. Іс-әрекеттің болмайтындығын білдіреді.
2. Болымсыз етістік -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары арқылы
жасалады.
3. Болымсыз етістік жоқ, емес сөздерінің тіркесуі арқылы жасалады.
4. Қайтпейді?, Не істемейді?
Практикасы:
«ҚОЛДАНУ»
(2-кезең қарапайым тапсырмаларының өзгертілген жағдайдағы нұсқалары орындалады)
Дұрыс жауаптарды белгіле
Етістіктің сұрақтарын тап
А) Кім? Не?
Ә) Қайтті? Не істеді?
Б) Қалай? Қайтіп?
Етістікті сөзді тап
А) Жүгіріп келеді
Ә) Балалы үй базар
Б) Көкала
Сабақты етістікті қажет ететін сөзді тап
А) Бар
Ә) Көр
Б) Малта
ІІІ деңгей: (5 балл + 4 балл + 3 балл = 12 балл)
Теориясы:
«ЖИНАҚТАУ»
(Қорытынды шығаруға бағытталған: Мазмұнды жүйеле, анықтама бер, кесте, сызба толтыр, сөзжұмбақ, ребус шеш сияқты т.б. сөздер тапсырма шартында болу керек)
1. Сөзжұмбақты шеш:
Етістіктің ерекше түрі
«-У» жұрнағы арқылы жасалатын етістік түрі.
Сөйлемде екі түрлі мәнде, екі түрлі қызметте қолданылатын етістіктің түрі.
Қимылдың, іс-әрекеттің жүзеге аспағанын білдіретін етістік?
Сабақты етістік қай септікті қажет етеді?
Қимылдың тікелей өзіне емес, басқа орындаушы арқылы істелетін етіс түрі.
Құрамына қарай етістік түрі.
Практикасы
«Баға беру»(Сен қалай ойлайсың?Не істер едің?сияқты тапсырмалар өмірдегі жағдаяттарды шешуге бағытталып қойылады
Сен қалай ойлайсың?
Барма, жүрме, ұшпа деген болымсыз етістікті болымды етістікке айналдыру үшін не істер едің?
Ж: -ма, -ме, -па жұрнақтарын алып тастар едім.
Етістіктен басқа қанша сөз таптары бар?
Ж: Етістіктен басқа 8 сөз таптары: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, үстеу, одағай, еліктеу, шылау.
