Быһаарыы сурук
Норуоттар духовнай культуралара баай, кэрэ, умсугутуулаах уонна сайдар кэскилэ киэн: биьиги фольклорбут, олонхобут, ырыабыт-тойукпут, хомуспут, оьуокайбыт биьиги утуо угэстэрбит, аан дойдуга сэнээриини ылбыт театральнай искусствобыт, ураты ис хоьоонноох музейбыт, историябыт уонна культурабыт пааматынньыктара. Биьиги торообут тылбыт, уус уран литературабыт, ойуулуур- дьуьуннуур искусствобыт, музыкабыт уонна ункуубут. Сахабыт сирин уран тарбахтара, мындыр уустара, норуот ырыаьыттара уонна эмчиттэрэ, киэн туттар суруйааччыларбыт, учуонайдарбыт, артистабыт, художниктарбыт, композитордарбыт, энтузиаст учууталларбыт, культура уонна искусство деятеллэрэ. Маны барытын 10 кылааска торут культура уруогар сиьилии уорэтэбит.
Торут культураны уорэтии сурун уорэхтээьинэ педагогическай, культурологическай уорэтии торуотунэн буолар.
1992с. торут культураны килэриигэ Саха Республикатыгар уопсай уорэхтээьиннэ концепция ылыныллыбыта.
Хайаан да бу концепцияны олоххо килэрии бары предметтэргэ торут культура уорэ5эр оло5урар.
Национальнай концепция ус сурун хайысхалаах:
1. Бэйэ омугун тилиннэрии
2. Тылы тилиннэрии
3. Культураны сэргэхситии
Предмет бэйэтин ирдэбилинэн улахан уорэ5ирии, сайыннарыы ис кыа5ын инэринэр. Бу концепциянан предмет аайы маннык биллэр педагогтар уорэтиилэрэ иитии улэтин хаамыытыгар киирэр: М.И.Скаткин, И.Я.Лернер, В.П.Беспалько, В.В. Давыдов, В.С. Леднев о.д.а.
Торут культураны уорэтиигэ маннык экспериментальнай уонна авторскай программалаах практик учууталлар ырытыллыбыт улэлэрэ баар: А.А. Нестеров, И.Г.Баишев, Л.К. Избекова, Ж.К. Лебедева, ученайдар Р.И. Бравина, Т.И. Петрова, И.Г.Баишев.
Билинни базовай ирдэбилинэн маннык авторскай болох онорбут барыллара туьаныллар: Р.И. Бравина, Т.И. Петрова, И.Г. Баишев.
Торут культура педметэ маннык коруулэргэ арахсар:
- материальнай
- духовнай
- саха норуотун историятын суола
-аныгы культура уонна искусство
- а5ыйах ахсааннаах норуоттар культуралара
О5о культура суппэт баайа буоларын ойдооьунэ:
- обугэлэрбит торут угэстэригэр уонна ытыктабыллаах сыьыаннаах буолалларыгар иитии
- туспа бэйэтэ киьи быьыытынан духовнай ойдоох- санаалаах буолан тахсарын ирдээьин
- сиэрдээх угэстэргэ чугаьатыы
- духовнай культура норуот уйэлэргэ олбот суппэт бар5а баайын сиэри –майгыны, бэрээдэги сайыннарыы.
Ол курдук интеллектуальнай уонна духовнай – практическай уоруйэхтэр уонна сатабыл предмети уорэтиигэ уорэх сурун методическай киининэн буолар.
Уорэтии ньымата маннык бэриллибит принциптэргэ оло5урар:
1.Билии источниктарыгар: тылынан (кэпсээн, бэсиэдэ, лекция, дискуссия)
Кордоруллэр (демонстрация, иллюстрация), практическайдар (эрчиллии, лабороторнай улэ, практическай улэ);
2.Билиини тириэрдэр (познавательнай): быьаарар кордорор (репродуктивнай), туьуламмыты наардааьын, кордооьун, чинчийэр;
3. Билиини бэрэбиэркэлээьин сыалынан сана билиини биэрии ньымата, чинэтии ньымата, бэрэбиэркэлээьин ньымата;
4. Билиини биэрии, сана билиини тириэрдии ньымалара.
Торут культура уруога торообут дойду туьунан элбэх сананы, туьалаа5ы кэпсиир.
Культураны уорэтии ойу- санааны сааьылыыр, атын предметтэртэн ылбыт билиигин ситимниир, диринэтэр.
Киьи аймах олорон ааспыт историятын ырыналаан кордоххо, ханнык ба5арар норуот уйэлэргэ олбот- суппэт бар5а баайынан кини культурата уонна искусствота буолар.
Предмет сыала:
1 Бэйэ омук культурата урдук кэрдиискэ тахсыытын ситиьии, атын омук культуратын уорэтии
2 Билинни сайдыылаах уйэ5э сиэрдээх, иитиилээх, культурнай буолуу
3 Уорэхтээх, улэьит дьон буолалларыгар иитии
соруга:
1.О5о хара5ын аьан бол5омтотун тардыы, интириэьи кобутэн уорэтии
2. О5о дууьатыгар дьайыы, тиийии (торут культура иэйии уруога, уйул5а хамсыыр уруогунан буоларын тириэрдии)
3. Сиэрдээх быьыыны майгыны олохсутуу (о5о быьыытыгар- майгытыгар, кутугар –суругэр уларыйыы тахсыахтаах) олоххо бэлэмнээьин куускэ ыытыллыахтаах
4. О5о тыла сайдан, санарар кэпсиир, оьуордаах образтаах уус тыллаах буолуохтаах
5. Толорор, онорор дьо5урун инэрии, айар дьо5урун туьаныы, бэйэ культуратыгар ытыктабылы инэрии.
Торут культура чаастара кылааьынан маннык уллэьилиннэ:
Терут культура барыла 10 кылаас о5олоругар сылга 34 чааска уллэриллэн оноьулунна.
- программа сурун тиэмэлэрин бутэрдэххэ, - уерэх чиэппэрин тумугэр,
- сыл анарын тумугэр
Уерэнээччи билиитин, сатабылын, уеруйэ5ин сыаналааьын:
Торут культура уруога тургутук тест, ейтен суруйуу, тылынан эппиэттээьин уруога Торут культураны уорэтиигэ ус культурологическай хайысха баар: культурологическай, историческай, педагогическай. Маннайгы культурологическай коруугэ аныгы киьи культура киинин курдук коруллубутэ: киьи сайдыыта, киьи тас эйгэтэ уонна оло5ун - дьаьа5ын, культуратын уонна иитиитин, культураны ылыныыны, айар дьо5уру, иккис коруугэ- торут культура теоретическай хайысхата . Уьускэ уопсай уорэхтээьин оскуолатыгар (дидактическай уорэтии принциптэрэ торут культураны уорэтии ньымата, материальнай уонна духовнай культуралар культурологическай –педагогическай торуттэрин аналиьа) .
Культурологическай хайысха ньымата антропологическай уорэхтээьиннэ оло5урар. «Антропология» диэн термини И. Кант субэлээбитэ (1724-1804).
Киьи уонна о5о – сурун социокультурнай баайбыт. Антропологическай билии культуролог - учууталга улэлиир дуоьунаьыгар эппиэттиир таьымын киининэн буолар, чуолаан сыалы садаачаны ис хоьоону уорэтии технологиятын сибээстиир.
Ол курдук чопчу культурологическай уорэтии ньыматын торуттэрэ тус бэйэ5э туьаайыллыбыт, уорэтиллибит педагогическай технологияны ылынарга уорэтиллэр, уопсай уорэхтээьин оскуолатыгар торут культура учуутала тус бэйэтигэр аналлаах, туьааннаах аныгы уйэ5э билинни кэм ирдэбилигэр соп тубэьэр иьитиннэриилэргэ, кордоруулэргэ оло5урар.
Торут культураны уорэтии ньыматын ис тутула маннык ойдобулгэ оло5урар: айыл5алыын соп тубэьии, норуот культуратыгар соп тубэьии, культура5а, иитии хайысхатыгар, торут итэ5элгэ, бэрээдэккэ иитии.
Саха киьитин (ыччат, уорэнээччи) личноьын сахалыы сайыннарыы ньымалара: итэ5элэ, идеала – тас эйгэ кууьун туттуу ньымата- саха айыл5ата, саха омугун улэтин, оло5ун угэьэ, ис эйгэтин кууьэ –саха киьитин бэйэтин ис эйгэтин ойун, уйул5атын, дууьатын кууьэ, саха киьитин сайыннарар технологията – саха бэйэтин сайыннарар тойуга, алгыьа, анда5ара.
Киьи личноьа итэ5эл – духовнай культура кууьунэн, тордун –ууьун удьуордаан, колуонэттэн –колуонэ5э сайдар. Билинни киьи оло5ун сайдыыта тургэнник барар. Ол туьунан кинигэлэр, сурунаалларга, хаьыаттарга ыстатыйалар тахса тураллар, олору хайдах суруйбуттарынан туьанабыт. Сана тахсан эрэр литературалары туьаныллыахтаахтар, итинэн ыччат айымньылаах уорэ5инэн айымньылаах саха киьитин сайыннаран, иитэн таьаарабыт.
Торут культура уруогар 10 кылаас уорэнээччилэригэр маннык литературалары туьанабын: Попова М.А. «Саха торут культурата» 3 чааьа, Пахомов А К «Саха сирин историятыттан кэпсээннэр», Кейметинов В.С. «Эвенский язык», Поликарпова Е.М. «Саха литературата», Попова М.А. «Саха угэьин торут ойдобулэ», Хомус Уйбаан «Холумтан сылааьа. Саха дьарыга, угэьэ», Бравина Р И «Олох уонна олуу саха итэ5элигэр», Ларионов В Р «Саха Айыы киьитэ», Д.К.Сивцев «Саха фольклора», Константинова А.Я «Саха торут культурата», Васильев Н.И «История Якутии», Саввинов Н Е «Обугэлэрбит олохторо дьаьахтара», Сэьэн Боло «Суду торуттэрбит олохторуттан», Тэки Одулок «Улахан Имтеургин оло5о», Ладина Курилова «Улуро Адо», Платон Ламутскай «Сырдыкка айан», Андрей Кривошапкин «Хаардаах хайаларым аанньаллара», Т.И.Замятин «Энсиэли хочотугар», Кулан «Сана кэм», («Хатан» сурунаал,хаьыат матырыйааллара).
