9-ынджы сыныф. Эдебият
« Халкъ Кедайы -Эшмырза »
(дерс-семинар)
Мевзу:
Халкъ кедайы-Эшмырза
Макъсат:
-талебелерни тарихий -эдебий малюматларны менимсемге азырламакъ; -образлы фикир юрсетювни инкишаф эттирмек; -муэллифнинъ озь халкъынынъ джан-юрегини акъикъий анълагьаныны, онъа беслеген буюк севги дуйгъусыны косьтермек; -эдебиятымызгъа севги ашламакъ.
Дерснинъ чешити:дерс-семинар
Дерснинъ донатылувы: Къырымтатар эдебиятынынъ девирлерини косьтерген джедвель, ИКТ, къулланма материал.
Дерснинъ кетишаты
I Оджанынъ сёзю: Рус истилясы (1783-1883С.) девринде яшап иджат эткен чынъджы кедайлардан бизге энъ зияде Эшмырза къартнынъ ады беллидир. О, озь чынъларында, шиирлеринде бай ве мырзаларнынъ адалетсизликлерини къаралап, адий халкъны къорчалай, оларнынъ эрзу-истеклерини, хаялларыны акс эттире.
Бугунь дерсте Эшмырза кедайнынъ аяты ве яратылыджыгъынен таныш олып, онынъ
шиирлерининъ тематикасыны талиль этмеге тырышырыкъ. Бу меселени чезмек ичюн бизге тарихчылар ве эдебиятшынаслар ярдым этеджеклер.
Эдебиятшынаслар.
Халкьнынъ векили оларакъ ортагьа чыкъкъан ве бизге озюнинъ къыйметли шиирлеринден белли олгъан Эшмырза къарт Керчь районы (шимди Ленин районы},0йсул коюнде факъыр къорантада догьа ве бутюн омюрини ёкъсузлыкъ ве факъырлыкънен кечире.
Эшмырза къартнынъ: «Аягьым, къолум ялангъач, Ёлгьа чыкъсам тонъаман»,-
деп, озю акъкъында айткъан бу бейти, онынъ сонъ дередже факъырлыгьыны ве усть-башынынъ ялангъач олгъаныны пек ачыкъ косьтере.
Эшмырза къарт ХХ-нджи асырны аман-аман толусынен яшагьан ве 1883 сене 8О яшында Маякъ-Салын коюнде вефат эткен.
Эшмырза къартнынъ козьлери зайыф, корьмей эдилер. Оны элинден джетип юре эдилер. Онынъ уйдургьан шиирлери эсасен халкъ агьызында айтылып юре ве шойле сакъланалар.
Эшмырза къартны чокъ йылларгьадже къолундан джетип юрьген Ленин районы Аргъымакъ-Эли коюнден Къулмамбет Бекмамбет, сонъундан озю фольклор айтыджы, масалджы олды. Эшмырза къартнынъ чокъусы шиирлери де онынъ агъызындан язылып алынды.
Эшмырза къарт ялынъыз бир кой ве бир район ичерисине нъапалы къалмады. О, Кефе, Керчь, атта Къырымнынъ бутюн районларыны долашты. Бу джурюш онъа бири-бирине къапа-кьаршы олгьан эски сыныф омюрнинъ эсас зыддиетлерини даа зияде,терен ве толу бир тарзда корьмеге ярдым этти.
Умумен, Эшмырза къартнынъ яратыджылыгьы мына бу зыддиетлер узерине къурулып, онынъ эсас себебини пек ачыкь бир тарзда косьтерип бермектедир.
Эшмырза къартнынъ халкъ арасында зияде иттибар къазанмасы ве корюмли бир ер тутмасы беллий тарихий вакъиаларнен багълыдыр.
Тарихчылар.
1783 сенеси Къырым рус чары тарафындан запт этильген сонъ, белли денъишмелер пейда олды, лякин бу денъишмелер эмекдар халкънынъ вазиетини яхшылаштырмады, аксине, бинъ-бир тюрлю белялар ве агъыртылыкълар кетирди. Къырымда рус помещиклери пейда олдылар ве Къырым койлернинъ энъ яхшы топракъларыны тутып алдылар. Бир чокъ татар койлюлери Тюркиеге «Акъ топракъкъа» къачмагъа меджбур олдылар, оларнынъ топракъларыны исе рус дворянлары озьлерине алдылар.
1806-1812 сенелери Русия ве Франция арасында дженк кеткенде, къырымтатарлардан да бу дженкке аскер алынсын деп, байлар ее мырзалар риджа эттилер.
Меселе шунда ки,къырымтатарлардан чар ордусына аскер алынмай эди, амма мырзалар чар укюмети огюнде озьлерини косьтермек ниетинен, къырым яшларындан да аскер алынсын деп, мураджаат эттилер ве Александр 1 ариза джиберип,къырымтатарларнынъ гонъюлю оларакъ улу падишаны къорчаламакъ ичюн аскерлик этмеге азыр олгъанларыны бильдирелер. Аризада шай яаыла: «Виз Тавриданынъ ерли дворян мусульмаилары - улу императорнынъ садыкъ подданлары Ак-Месчит шеэрине келип ,тек озюмизнинъ мал- мулькюмизден дегиль де ,атга джанымызнен улу падишагъа аскерлик хызметини этмеге азырмыз. Шимди мында бизнен берабер булунмагъанлар да бизим имзаларымызгъа къаршы чыкъмайджакъларына ишанамыз».
Бу ариза акъкъында эмекдар халкънынъ хабери биле олмады, ялынъыз байлар, мырзалар, моллалар ве дворянлар имзалады.
Ариза император тарафтан джан- гонъюльнен къаршылап алынды ае къырымтатарлардан аскер алув иши омюрге кечирилип башланды. Балалары аскерликке алынгъаны ичюн, анайлар юректен яна, къайгьыра, азаплана.
(Музыка)
Бу музыка парчасы анайларны не къадар азап чеккенлерини ,балаларындан айырылгьанларыны, къайгъырып янгьанларыны тасдыкълай.
Рус чарына къырымтатарлардан бейлер ее дворянлар имза этселер де, озьлерининъ балалары эллерине къызыл билетлер алып, аскерликке кетмейлер. Аскерлик эмекдар халкъы ичюн олюм азабы эди. Халкъ аскер башлары, бейлер, дворянлар тарафындан хорлана, акъсыз ерде джезалана эди. Оларнынъ алы пек мушкюль эди.
Бу агъырлыкъларгъа бакъмадан, Къырым чаризм тарафындан запт этильген сонъ, халкънынъ узерине диний тесир даа да зияделешкен. Джами-кильселер япылып, онынъ этрафында бинълернен адамла рбирлештирильген эдилер.
Чарнынъ макъсады белли эди. О халкъны эзьмек ичюн илимден.медениеттен узакълаштыра ве инкълябий къозгъалувларыны басмакъ истей .Чар Русиеси халкълар ичюн тюрьме олгьаныны,айыры миллетлерге озь ана тилинде бильги алув меселесине ел бермегенини тасдыкълай.
Чаризм девринде миллий мектеплерде озь ана тилинде бильги алув меселесине ёл берильмей зди. Бутюн ишлер рус тилинде алынып барыла эди. Миллий тиллерде газета ве китаплар чыкъармакъ ясакъ эди, мектеплерде ана тилинде окъумакъ ясакъ эди. Чар укюмети миллий медениетнинъ бутюн корюнишлерини богъмагьа тырыша, рус олмагьан миллетлерни зорнен «Руслаштырув» сиясетини алып бара эди. Чаризм Рус олмагъан халмъларнынъ джелляты ве азапчысы эди.
Оджанынъ сёзю: бу тарихий вакъиалар Эшмырзанынъ аятына буюк тесир этип, шииирлеринде догъру акс олунды.
Онынъ шиирлери рус чарысы тарафындан аскер алынув акъкъындаки шиирлернен башлай. Эшмырзанынъ бир шииринен таныш олып, о девирдеки тарихий вакъиалар насыл акс олунгъанларыны бельгилейик.
«Бу Къырымда киши ёкъ аскерликке кетеджек ...»
-Шиирнинъ серлевасы нени анълата? -Алгьан тарихий малюматларынъызгъа эсасланып, джевап беринъиз.
Лугъат иши.
Алагъач-аскерликке алынаджакъ яшларнынъ топланаджакъ ерини
косьтермекчюн тикленильген къазыкъ. Пьянке - (жреб) вастасынен аскерликке алынгъан яшлар белли бир йыллар аскерлик
этмеге борджлу эдилер. Забитлер- аскер башлары, чар мемурлары, бейлер, боярлар.
Вазифе: келеджек дерске бу сёзлернен джумлелер тизмек. Шиирни окъуп, схемаларгъа эсасланып, шиирни талиль этмек.
- -Шиирнинъ мевзу ве гъаеси. Шиирде бир,я да бир къач мевзулар косьтериле?
-Муэллиф бу мевзуларыны насыл сёзлернен,къайсы тиль васталарынен бизге ача? - -Шиирде расткельген тарихий сёзлер? - -Шиир сизлерде насыл теэссуратлар къалдырды?
эдебиятшынаслар
Эльбет, солдатлыкъ, халкънынъ агъыр вазиети киби мевзулэр шаирнинъ омюринден бир чизги олып кечелер ве буюк ис къалдыралар. Онынъ шиирлерини дикъкъатнен окъусакъ анда бай ве мырзаларгьа ялварув, ярдым истев дегиль де, догърудан -догьру кескин къалеминен оларны мыскъыллап, олардан халкъ ичюн бир тюрлю ярдым олмайджагьыны пек ачыкъ исбатлай ве бойле омюрге нефрет зте.
Шаирнинъ тематикасы чешит эди ве бу мевзулардан гъайры онынъ шиирлеринде башкъа мевзулар да акс ола.
Вазифе: окъуладжакъ шиирни дикъкъатнен динълесенъиэ, даа насыл мевзулар ачыкъ айдын косьтерильгени анъларсыз.
«Джаным, балам, кетинъиз, солдат олып къалманъыз.»
1. Солдатлыкъ мевзусы;
2. Окъув мевзусы;
3. Ватан мевзусы;
4 Асретлик мевзусы.
Нетидже чыкъарув: Эшмырза къартнынъ яратыджылыгъынен таныш олып, онынъ шиирлерининъ тематикасы чешит олгъаныны исбатлайыкъ.
1. Солдатлыкъ акъкъында шиирлер;
2 Халкънынъ агъыр вазиетини тасвирлеген шиирлер.
3 Окъувнынъ буюк ролюни тасвирлеген шиирлер.
4. Халкънынъ Ватангъа олгъан севгиси акъкъында шиирлер.
5 Динге-руйханелерге къаршы догърултылгъан шиирлер.
6.Татар эмекдарларнынъ руху котерилип, революцион анъы оськенини тасвирлеген шиирлер.
Вазифе: келеджек дерсте эки сонъки мевзуны «Алымызны сорасанъ, хайыргъа къалды кунюмиз» шииринден анъламагъа тырышарыкъ.
Тарихчылар
Эшмырза къарт окъумагьа, язмагьа бильмеген, ёкъсузлыкънен, тиленджиликнен кечинген джаиль бир къарт олса да, онынъ шиирлери терен манагъа ве буюк ифаделикке маликлер. Эшмырза къартнынъ шиирлеринде о девирлерде олып кечкен тарихий фактлар чокъ догъру акс олуналар. Онынъ шиирлерининъ формасы, къурулышы, везин ве къафие джеэтине кельгенде де, оларда гъает буюк усталыкь корьмек мумкюн.
Эшмырза къартнынъ тилинде халкъ лакъырды тилининъ энъ гуэель нумюнелери сакълангъандыр.
О,аз сёзнен терен, толу,ярашыкълы образ яратмагъа биле. Онынъ йырлары башындан сонъуна къадар бир ольчю ве бир формада тизильген, айны вакъытта бир бутюнликни, бир сюжетни озюнде сакълайлар.
Онынъ шиирлерини енгиль менимсемек, окъумакъ мумкюн.
Эшмырза къартнынъ девиринде актуаль мевзулар бугунь де актуаллер.
Земаневий шаирлерден къайсылары бу мевзуны ачыкълай?
Эшмырза деп анъсанъыз,
къардашым деп саярман.
Бу йырларны динъленъиз,
Губернагъа джаярман.
Халкъ ичинден чькькьан ве халкънынь такьдирини кьайгъыргъан кескин къалемли кедайлардан Эшмырза кьартнынъ истеги ерине кельди. Онынъ намыны халкъ севгинен анъа ве онен гьурурлана.
Эв вазифеси: «Джаным, балам, кетинъиз,солдат олып къалманъыз» шиирни эзберлемек
«Окъувнынъ буюк ролю».«Ватансыз адам- йырсыз бульбуль».(инша-миниатюра)
