Муниципалдыг албан чериниӊ бюджеттиг ниити билигниӊ өөредилге чери
Ак-Довурак хоорайныӊ дугаары 3 ортумак школазы
"Функционалдыг стилистика" деп темага 9-ку класстыӊ өөреникчилеринге кичээл-катаптаашкын
(чаӊгыс аай түӊнел шылгалдага белеткел)
Тыва дыл болгаш төрээн чогаал башкызы
Дайгиранза Анай-Хаак Сергеевна белеткээн.
Ак-Довурак - 2015
Кичээл-маргылдаа
Темазы: Тыва дылда стильдер.
Сорулгазы:
1. Тыва дылдыӊ стилистиказыныӊ дугайында база дылды ажыглаарыныӊ аайы-биле стиль хевирлерин болгаш оларныӊ онзагай талаларын катаптаар.
2. Аӊгы-аӊгы онаалгаларныӊ дузазы-биле уругларныӊ аас болгаш бижимел чугаазын база критиктиг боданыышкынын сайзырадыр.
3. Бөлүк болуп база чаӊгыстап ажылдап билир болурунга кижизидер.
Дерилгези: онаалгаларлыг карточкалар, онаалгаларныӊ харыылары кирген карточкалар, проектор, экран, компьютер с ОС Windows XP, башкыныӊ презентациязы, словарьлар.
Кичээлдиӊ чорудуу.
1. Организастыг кезээ. Аалчыларны таныштырары. Классты бөлүктерге чарып алыры.
2. Кичээлге белеткел.
(Сл.№1) - Кичээнгейни экранче. Экранга ам бир-ле сөс азы сөс каттыжыышкыны көстүп келир. Силер мурнуӊарда үлеп бергеним ак саазыннарга ону номчуптарыӊарга кандыг чүүлдер силерниӊ бажыӊарга кирип келирил бижигилептер силер!
Кичээнгейни экранче: ол дээрге "СТИЛИСТИКА" деп сөс каттыжыышкыны-дыр.
Чижек харыылары: литературлуг дыл, дылдыӊ янзылары, дыл, чугаа
- Бижигилеп алган сөстериӊерни ажыглап "дылдыӊ стильдери азы функционалдыг стиль" деп терминниӊ тодарадылгазын берип көрүӊерем.
Өөреникчилер-биле эмеглежип харыыны тургузар:
Харыызы: функционалдыг стиль - ниитилелге тодаргай үеде, тодаргай байдалга хамаарыштыр дылда бар сөстерни, сөс каттыжыышкыннарын, быжыг сөс каттыжыышкыннарын, грамматиктиг хевирлерни, домактарны таарыштыр шилип ажыглаар литературлуг дылдыӊ бир хевири болур. Стиль аргаларын чугааныӊ сорулгазынга дүүштүр чөп ажыглаарынга өөредир эртем болур. Функционалдыг стильдиӊ 5 аӊгы хевири бар: чугаалажыр стиль, эртем стили, публицистика стили, албан-херек стили, чечен чогаал стили. (сл.№2).
- Бистиӊ бөгүнгү кичээливис чүге тураскааттынган болурул билип каапкан боор силер аа, уруглар? (сл.№3).
- Ам ынчаарга мурнуӊарда словарьлардан стиль деп сөстүӊ тодарадылгазын тып көрүӊерем. (Өөреникчилер тып алырга, экранга үндүрүп бээр).
- Бөгүнгү кичээливиске сорулгалардан салып алыылыӊарам (Өөреникчилер сорулгаларны адаар). (сл. №4)
- Кичээлдиӊ угланыышкынын тодарадып алган бис, сорулгалар салдынган, а кичээливис ам-на эгелептээлиӊер.
- Кичээнгейлиг дыӊнаӊар: бис үш аӊгы бөлүк кылдыр ажылдаар бис. Кичээливис маргылдаа хевирлиг эртер. Маргылдаавыс онаалга хыналдазындан-на эгелээр.
3. Онаалга хыналдазы (сл.№5).
- Билдириишкин база хол үжүү бижип эккээр болган силер, уруглар. Бөлүк бүрүзүнден 1-1 өөреникчи туруп келгеш, билдириишкинин база хол үжүүн номчааш, оларныӊ кандыг стильге хамааржырын айыткаш, шынзыдар.
Мен самбырада таблицага 5 баллдыг система езугаар силерге, өскээр чугаалаарга одуругларыӊарга, демдектерни салыр мен. Демдектерни силерниӊ тывынгыр чорууӊарга, харыыӊарныӊ шынныынга база шынзытканыӊарныӊ чадазыныӊ бедиинге үндезилеп салыр мен. (сл.№5)
4. Катаптаашкын.
- Шупту бөлүктерге кылган ажылыӊар дээш четтирдим, уруглар. Функционалдыг стиль аргаларыныӊ чамдыызын катаптап алдывыс. Кичээливис мөөрей хевирлиг эртер болганда, бирги мөөрейниӊ дүрүмнери-биле таныштырайн.
Бөлүк бүрүзүнге дөмей сөзүглелдер үлеп бээр мен.
Шилиттингеннерни тодарадыр мөөрей. - Шилиттингеннерниӊ мөөрейиниӊ онаалгазын күүседиринге – 10 минута бээр. Харыыларын карточкаларже киир бижиир. Слайдыларда болгаш карточкаларда 4 сөзүглел кирген. Сөзүглел бүрүзүнүӊ стилин тодарадыр база шынзыдар. (1 балл кылдыр санаар). Ийиги сөзүглелде үжүктерни киирип бижиир (1 балл), база бижик демдектерин салыр (1 балл), сөзүглелде ажыглаттынган уран-чечен аргаларны тодарадыр (1 балл).
Сөзүглел №1. (сл. №6)
Статья 5. Күрүне дылдары
1. Тыва Республиканыӊ Күрүне дылдары тыва болгаш орус дылдар болур.
2. Тыва Республика шупту нацияларныӊ дылдарын кадагалап арттырып алырынга болгаш ону шинчилээринге база ооӊ сайзыраарынга эптиг байдалдарны тургузарын хандырып турар. (сл.№6).
Сөзүглел №2. (сл. №7)
Таптыг-ла 10 шак турда Спасский хаалгазындан аскымнап турар ак аъдын мунупкан Ада-чур…уӊ дайыныныӊ маадыры маршал Г. К. Жуков үне халдып келди. Аӊаа уткуй шериг пар…ыныӊ командылакчызы маршал Рокоссовский база-ла ак аъ…ыг халдып бар чор. Көрбээним-даа көрүп хөрек-чүрээм хөлзеп тур. Шүлүктүӊ одуруглары-даа төрү…үнүп кээп тур.
Дайылдажып турган шериг кезектери фронтузунуӊ аайы-биле эр…ип тургулаан.
Баштайгы кезектер эртип турда, шинелиниӊ хөрээнде орде…ери чайыннаан даянгыыштыг улгады берген кижи сорук кирип алгыра каапты:
Бо-…ур, бо-…ур бистиӊ фронтувус дей каапкаш карактарыныӊ бүлдеӊнээн чажын чода чоруй уламчылады. Бо Украинаныӊ №1 фронтузу-…ур, бистиӊ тывалар аӊаа тулчуп турган болдур ийин диди. Ол бистиӊ депутат Сергей Кочетов-…ур.
Сөзүглел №3. (сл. №8)
Тыва улустуӊ хоочун уран культуразында көскү черни аас чогаалы (фольклор) ээлеп турар. Ол музыка, чурумалдыг каасталга, сиилбиг болгаш янзы-бүрү оюннар-биле кады үе-дүптен бээр чоннуӊ ортузунга нептереп, шылгараӊгай эстетиктиг рольду ойнап келген.
Аас чогаалы болза кижи төрелгеттенниӊ угаан-бодал ажылыныӊ кайгамчыктыг чедиишкиннериниӊ бирээзи. Чогаадылганыӊ бо хевири эрте-бурунгу шагдан бээр делегейниӊ шупту улустарында бар. Ниитилелге кандыг-даачүве онза хереглел чокка тывылбас-даа, үр туруп-даа шыдавас. А фольклор баштайгы төрел бөлүк амыдыралындан бээр амга чедир хөгжүп, узун төөгүнү эрткен. Ол дыл ышкаш, кижиден кажан-даа адырлып көрбээн.
Сөзүглел №4 (сл.№9)
Чер кырыныӊ 11 хире хуузу кылагар дош-биле шыптынган. Амгы үеде доштуӊ объемун 30000000 квадрат километр кылдыр санап турар. Ук объемче айсбергтер, Соӊгу полюстуӊ доштуг бөрттери, Антарктиданыӊ материк доштары база шыпшыктарныӊ доштуг бедиктери кирип турар.
Бир эвес черниӊ кырын доштуг объем-биле дески кылдыр шывар болза, ол чер кырын 60 сантиметр хире кылын кылдыр шыптар. Чер кырында эӊ-не кылын дош Антарктидада – 5000 метр хире. Бир эвес бүдүн чер кыры доштуӊ чайынналыры ышкаш болур болза, чер кырыныӊ ортумак температуразы 90 хире градус болур.
Онаалгаларга харыылар (слайды №10-13)
1 сөзүглел албан-херек стилинге хамааржыр. Онзагайы: Сөстери, сөс каттыжыышкыннары бодалды анаа-ла соок аян-биле дамчыдып турар, сагыш-сеткил, эмоция сиӊген утка чок, сөстерниӊ дорт уткалары ажыглаттынып турар.
2 сөзүглел чечен чогаал стилинге хамааржыр. Онзагайы: Номчукчунуӊ угаан-медерелинден аӊгыда, ооӊ сагыш-сеткилинге дээр болгаш аӊаа чер-чурттунуӊ маадырларынга чоргаарал хөөнүн киирип турар, дорт чугааны ажыглааны, диригжидилгени ажыглаан.
Таптыг-ла 10 шак турда, Спасский хаалгазындан аскымнап турар ак аъдын мунупкан Ада-чурттуӊ дайыныныӊ маадыры маршал Г. К. Жуков үне халдып келди. Аӊаа уткуй шериг парадыныӊ командылакчызы маршал Рокоссовский база-ла ак аъттыг халдып бар чор. Көрбээним-даа көрүп, хөрек-чүрээм хөлзеп тур. Шүлүктүӊ одуруглары-даа төрүттүнүп кээп тур.
Дайылдажып турган шериг кезектери фронтузунуӊ аайы-биле эрттип тургулаан.
- Баштайгы кезектер эртип турда, шинелиниӊ хөрээнде орденнери чайыннаан даянгыыштыг улгады берген кижи сорук кирип алгыра каапты:
- Бо-дур, бо-дур бистиӊ фронтувус! – дей каапкаш, карактарыныӊ бүлдеӊнээн чажын чода чоруй уламчылады. – Бо Украинаныӊ №1 фронтузу-дур, бистиӊ тывалар аӊаа тулчуп турган болдур ийин – диди. Ол бистиӊ депутат – Сергей Кочетов-тур.
төрүттүнүп кээп тур - диригжидилге
3 текст публицистического стиля речи. Стилевые черты: логичность, образность, эмоциональность, призывность, оценочность, воздействие на читателя.
4 сөзүглел эртем стилинге хамааржыр. Онзагайы: Болуушкуннар чаӊгыс угланыышкынныг, тодаргай илереттинген, тодаргай барымдааларга үндезилеттинери, медээ домаа колдап чоруур, эртем терминнери ажыглаттынган
- Башкыныӊ түӊнел сөзү. (Сөзүглел-биле онаалгаларны түӊнээр.)
5. Тывынгырлар мөөрейи (сл.№14).
Бөлүк бүрүзүнден 1-1 эӊ-не тывынгыр дээн өөреникчилер туруп келир.
Чогаадыкчы ажыл (3 бал): 3-кү сөзүглелге аттан бээр база ону 2-4 чедир домактар немей чогаадып улаштырар (бижиттинген темага түӊнел хевирлиг кылдыр).
Өөреникчи бөлүү-биле сүмележип кылып болур. Аӊаа 5 минута бердинер. А 5 минута эрткенде, өөреникчи сөзүглелге атты тывыскаш, улаштырганын номчуур. (ол үениӊ иштинде башкы өөреникчилерниӊ алган баллдарын санап-түӊнеп алыр)
Сөзүглелди улаштырганы – башкыныы-биле (сл.№15):
Төрээн чер-чуртунга, ооӊ культуразынга, аас чогаалынга ынак болуру кижээ эӊ-не бичиизинден-не эгелеп кижизиттинген болур. А ол бодунуӊ өг-бүлезинге, чурттап турар оран-савазынга, төрээн школазынга ынаандан эгелээр. Оон ыӊай чүден эгелээрил дизе, төрээн чер-чуртунга ынак кижиниӊ бодунуӊ ышкаш төрээн черинге, ооӊ төөгүзүнге, бажыӊ-балгадынга, ылаӊгыя, төрээн дылынга ынак кижилерге хүндүткелден эгелээр.
- Башкыныӊ түӊнээн сөстери.
6. Оюн-кичээлдиӊ түӊнелдери. Ниити айтырыглар.
7. Рефлексия (сл.№15).
- Оюн-кичээл силерге солун болду бе? - Сорулгаларывыс чедип алдынган бе? - Кандыг онаалгалар солун болду?
- Кайы онаалгаларга арай бергедээшкиннерге таваржыр-дыр силер? - Тыва дылдыӊ кайы кезектерин катаптаза чугула деп санап тур силер?
8. Онаалганы шилип алыр (сл.№16).
1. Өөредилге болгаш чечен чогаал номнарындан азы интернеттен аӊгы-аӊгы стильдерге хамаарышкан тыва дыл дугайында бижиттинген сөзүглелдер тып бижиир, стильдерин болгаш онзагай талаларын айтыр. 2. Стильдерин болгаш онзагай талаларын айтып тургаш, аӊгы-аӊгы стильдерге хамааржыр тыва дыл дугайында 2-3 сөзүглел чогаадыр.
