МАЗМҰНЫ
Кіріспе...........................................................................................................................3
1 Грамматикалық ұғымдар туралы түсінік...............................................................5
2 Грамматикалық мағына мен грамматикалық форма сәйкестігі.........................11
2.1 Грамматикалық мағына......................................................................................11
2.2 Грамматикалық форма........................................................................................19
Қорытынды.................................................................................................................30
Пайдаланылған әдебиет............................................................................................32
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі. Тілімізде белгілі бір грамматикалық мағына белгілі бір грамматикалық форма – тұлға арқылы берілетіні белгілі. Яғни, грамматикалық мағына мен грамматикалық форма бір-бірімен тығыз байланысты.
Грамматикалық мағына мен грамматикалық форманың сәйкестігі сөз болғанда категориялық грамматикалық мағына негізге алынады, өйткені грамматикалық мағынаның осы түрі ғана арнайы грамматикалық форма арқылы беріледі
Грамматикалық мағына білдірмейтін грамматикалық форма болмайды және грамматикалық формасыз грамматикалық мағына да берілмейді дегенді бұлардың жаңағы қасиетінің негізінде және категориялық грамматикалық мағына шеңберінде ғана тек шартты түрде айта алуымыз – курстық жұмысымыздың негізгі өзектілігі болып есептеледі.
Зерттеу нысаны: Грамматикалық мағына мен оны білдіретін грамматикалық формалар және олардың сәйкестігі.
Зетттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмыстың мақсаты - грамматикалық мағына мен грамматикалық форманың сәйкестігі категориялық грамматикалық мағына негізін талдау. Бұл мақсатты орындау үшін мынадай міндеттердің шешілуі көзделді:
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Курстық жұмысымызда «Қазақ грамматикасы», және «Қазақстан мектебі» журналының №4 санында 1961 жылы басылған А.Ысқақовтың «Грамматикалық мағына және грамматикалық форма» мақаласы, С.Исаев, Н.Оралбай, т.б. ғалымдардың еңбектері негізге алынды. Грамматикалық мағына мен форманың сәйкестігін нақтылау, дәлелдеу үшін, көркем шығармадан 55 мысал талдауға түсті.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
грамматикадағы әр алуан грамматикалық құбылыстың өзіне тән грамматикалық мағынасы болу;
белгілі грамматикалық формасы үнемі бірлікте болады;
олар бірінсіз-бірі өмір сүре алмауы мысалдармен нақты дәлелденеді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Курстық жұмысымыздың қорытындылары мен тұжырымдарын жоғары оқу орындарында тіл мен әдебиет мамандарын даярлауда оқылатын «Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы» және «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы»пәндерде қосымша пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
Грамматикалық мағына мен грамматикалық форманың бір-бірімен тығыз байланыстылығы анықталды;
Грамматикалық мағына білдірмейтін грамматикалық форма болмайтындығы және грамматикалық формасыз грамматикалық мағынаның да берілмеуін нақты мысалдармен дәлелдеу;
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Грамматикалық мағына мен форманың сәйкестігін салыстыру барысында баяндау, сипаттау, талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ГРАММАТИКАЛЫҚ ҰҒЫМДАР ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
Грамматика (грек. [link] тіркесімділігі арқылы беріледі [kk.wikipedia.org/wiki/].
Грамматикалық мағына мен грамматикалық форма сәйкестігі
Тілімізде белгілі бір грамматикалық мағына белгілі бір грамматикалық форма – тұлға арқылы берілетіні белгілі. Яғни, грамматикалық мағына мен грамматикалық форма бір-бірімен тығыз байланысты.
Грамматикалық мағына мен грамматикалық форманың сәйкестігі сөз болғанда, әдетте, категориялық грамматикалық мағына негізге алынады, өйткені жоғарыда көрсетілгендей, грамматикалық мағынаның осы түрі ғана арнайы грамматикалық форма арқылы беріледі.
Әрине, грамматикалық мағына мен грамматикалық форма бір-бірімен сай келеді дегенде, сөздің құрамында ол екеуінің саны да әрдайым бірдей болады деген қорытынды тумайды. Қазақ тілі жалғамалы тіл болып саналғанмен, онда аз да болса флексиялық сипат та кездесіп отырады. Кейде бір тұлғаның өзі бірнеше грамматикалық мағынаны және керісінше, бірнеше грамматикалық форма бір мағынаны білдіріп те тұрады. Мысалы, тарағым сөре үстінде жатыр дегендегі тарағым сөзі тарақ деген түбір, -ым деген тәуелділік жалғауынан тұрады. Бұл жерде түбір білдіретін жалпы грамматикалық мағына мен атау септік тұлғасы мен мағынасы сөз болып тұрған жоқ. Оларға әдейі назар аударылмай отыр. Ал осы -ым деген бір тұлға үш мағынаны білдіреді: 1) тәуелдік мағына, яғни тарақ деген зат екінші затқа тәуелді, осының меншігі екенін білдіреді, бұл – негізгі мағынасы. Бұл жағынан қарағанда, тарағың, тарағы, тарағымыз, тарағыңыз т.б. сөздер құрамындағы -ын, -ы, -ымыз, -ыңыз деген тұлғалардың бір-бірінен мағынасы жағынан ешбір айырмасы жоқ, бәрі де тәуелдік, екінші затқа меншіктілік мағынаны білдіреді. Міне, осыдан бір грамматикалық мағына бірнеше грамматикалық форма арқылы берілетіні анық көрінеді. Бірақ -ым қосымшасы тек тәуелдік мағынаны білдіріп қана қоймайды, сонымен бірге екінші жақтық мағынаны да білдіреді. Яғни зат қай жаққа тәуелді екені көрініп тұр. Ол – айтушы жақ. Әрбір жақтың өзі де бірнешеге бөлінеді: көпше, жекеше және II тыңдаушы жақ – анайы, сыпайы. Міне, сондықтан 3 -ым тұлғасы бірінші, айтушы жақты білдірумен бірге сол затқа ие бір-ақ адам, - мен екендігін көрсетіп тұр. Сөйтіп, сөз таптарының әрбір грамматикалық форма – тұлғасы сөзге арнайы форма тудырушы қосымша қосылу арқылы грамматиканы білдіреді. Ол грамматикалық мағына сөйлеу процесінде, контекст ішінде айқындалады. Сондықтан да жеке тек осы тұрғыдан грамматикалық мағына мен грамматикалық форма сәйкес болады дейміз.
Осы тұста мына бір мәселеге назар аудармауға болмайды. Ол грамматикалық мағынасыз грамматикалық форма болмайды және грамматикалық формасыз грамматикалық мағына берілмейді деген қалыптасқан түсінік.
Грамматикалық мағына білдірмейтін грамматикалық форма болмайды және грамматикалық формасыз грамматикалық мағына да берілмейді дегенді бұлардың жаңағы қасиетінің негізінде және категориялық грамматикалық мағына шеңберінде ғана тек шартты түрде айта аламыз. Өйткені кейбір жағдайларда қазіргі тілімізде ешбір арнайы грамматикалық тұлғасыз-ақ белгілі бір грамматикалық мағына беріліп тұрады. Сондай-ақ кейде сөз құрамында белгілі бір грамматикалық форма болғанмен, ол өз бетінше грамматикалық мағына білдіре алмай, факультативті түрде ғана қолданылады, яғни сөз ол формасыз жұмсалмайтын болғанмен, сол сөз тұлғалары білдіретін мағынаны ол форма бейтарап болып тұрады. Мысалы: Онымен үйінде сөйлесетін. Аулына менімен қайтатын тәрізді сөйлемдердегі әрбір сөзге, олардың тұлғаларына және сол тұлға беріп тұрған мағыналарға назар аударайықшы. Морфологиялық жағынан бұл сөздерді мынадай бөлшектерге бөлуге болады: он (ол, л дыбысына біткен жіктеу, сілтеу есімдіктері септелгенде, л не түсіп қалады, не н дыбысына айналып кетеді), үй, сөйле, ауыл, мен, қайт дегендер сөздің түбірі, -мен, -де, -на, көмектес, жатыс, барыс септік жалғаулары, -с ортақ етіс, -тын, -тін есімше жұрнақтары. Үйінде, аулына сөздеріндегі –ы, -і тәуелдік жалғаулары, одан кейінгі –н тұлғасы қазіргі грамматикаларымызда септік жалғауларының құрамында қаралып жүр (-нде – жатыс септік, -на – барыс септік болып), шындығында –н септік жалғауының көрсеткіші емес, түркологияда бұл тәуелдік жалғаудың 3-жағының қалдық формасы деген пікір бар, яғни тәуелдік жалғауы 3-жақта қазіргідей –ы, -і, -сы, -сі болмай, -сын, -сін болған да, кейінгі соңғы –н түсіп қалған. Бұл арасы тіл білімінде әлі шешілген жоқ. Қайткен күнде де 3-жақ тәуелдік тұлғада тұрған сөзге барыс, жатыс септік жалғаулары жалғанғанда, бұлардың арасында пайда болатын –н септік жалғау құрамында қаралғанмен, белгілі бір грамматикалық категорияның көне көрсеткіші, я оның бір жаңқасы, бөлшегі болған. Бертін келе өзі білдіретін грамматикалық мағынадан айырылып қалған да, сөз құрамында факультативтік элемент ретінде сақталып қалған. Бұл –н тұлғасы тек септік жалғауларының ғана алдынан емес, тәуелдік жалғаудың 3-жағынан кейін жалғанған –ша, -ше, -дай, -дей жұрнақтарының алдынан да –нша, -нше, -ндай, -ндей болып шыға келеді: біреудің көз-і-нше, айту-ы-нша, бала-сы-ндай, үн-і-ндей т.б. Осының өзінен көрінетіндей, -н тұлғасының белгілі қосымша құрамында болуы септіктен гөрі тәуелдік жалғау құрамында келуі тұрақты болып көрінеді. Яғни құрамында қаралып жүрген барыс –на, -не және жатыс септік –нда, -нде құрамынан гөрі 3-жақ тәуелдік жалғаудың құрамында енуі лайықты сияқты, өйткені –ша, -ше мен –дай, -дей жұрнақтарының құрамында келіп отыруы –н тұлғасының септік тұлғасы құрамынан гөрі басқа бір жүйенің, тәуелдік жалғау жүйесінің және тек 3-жақ тұлғасының құрамына жатқызу жөн сияқты.
Сөйлемдегі онымен, менімен деген сөздердің құрамында да түбір (ол-он, мен) мен көмектес септік жалғаудың (мен) арасында қазір ешбір грамматикалық мағына білдірмейтін –ы, -і тұлғасы жұмсалады. Тарихи тұрғыдан қарасақ, бұл тұлға ілік септік жалғауының қалдық көрсеткіші. Өйткені көмектес септік жалғауы -мен, -бен, -пен (және осы тұлғалас жалғаулық шылау да) бірлән, білән, илән септеулік шылаудан қалыптасқаны күмән тудырмайды және бұл шылау (білән) көне кезде өзі қатысты негізгі сөздің ілік септік тұлғасымен байланысқан. Бұны әр дәуірге жататын көне жазбалар тілінің материалдары дәлелдейді. Көне жазбаларға білән (бірлән) септеулігі мен, сен, ол есімдіктерімен ілік септік тұлғасында тіркескендігін көреміз: тақи ант йад қылур аның бірлә (Тәфсир) және онымен ант етеді. Сонда менімен деген сөз тұлғасының қалыптасуы былай болған: менің бірлән – менің білә – мені(ң) – менен – менімен – меніменен. Ал енді қазіргі кезде менімен деген сөздегі –(н)і (-ы) тұлғасы ілік септік мағынасынан айырылып қалған, басы артық реликт форма ретінде ғана сөз құрамында жұмсалады.
Ілік септік тұлғасының үстіне басқа септік жалғауларының үстеліп қолданылуы – тілдің дамуындағы әр кезеңінде болып отырған құбылыс. Мысалы, ұйғыр тілінде 1-жақ жіктеу есімдігіне барыс септік жалғауы ілік септік формасына да жалғанып, менинге болып жұмсалады, ілік септік формасына «Құтадғу білікте» жатыс, шығыс септік жалғаулары да жалғанған: сәниң-дин, аның-да, сениң-дә т.б. Бұның өзі септік жалғауларының қалыптасуы кезеңі мен жолы әр түрлі екенін көрсетеді. Және бұлардың барлығы бір грамматикалық категорияның ішіне еніп, соның бір көрсеткіші болып қалыптасуының өзі шартты екенін және бүгінгі күн тұрғысынан танылатынын көрсеткен жөн. Септік жүйесіндегі ішкі қайшылықтардың, айталық, кейбір жағдайда бір септік тұлғасының үстіне екінші септік тұлғасының жалғануы және бұл тұрақты заңдылық болмаса да, мысалы, қазақ тілінде кейбір есімдіктерге көмектес септік тұлғасы көне ілік септік тұлғасының үстіне қосылуы, немесе кейбір орта ғасырлық жазба ескерткіштер тілінде болмаса, қазіргі түркі тілдерінің кейбірінде барыс септік тұлғасы, я шығыс немесе жатыс септік жалғауы ілік септік тұлғасының үстіне жалғануы, олардың тумысында біркелкі және бір қалыпты, бір мезгілде дүниеге келмегенін, біртіндеп барып қалыптасып, жақындасып, бірден емес, бірте-бірте болып грамматикалық категория болып қалыптасқанын көрсетеді. Осындай ерекшеліктері айқын көрінетін септік категориясының түрлері түгіл тәуелдік және жіктік жалғау категориясының, бір жағынан 1 және 2-жақтары, екінші жағынан, 3-жағы біркелкі жүйелі бірлік деуге келмейді, 3-жақтың мәні де, грамматикалық тұлғасы да, синтаксистік қызметі де 1 және 2-жақ көрсеткіштерімен салыстырғанда бір мезгілде, бірдей қалыптасқан болу керек. Оған бірнеше жақтың яғни айтушы жақтың біреу немесе бірнеше болса да нақты болып, екінші жақтың, яғни тікелей тыңдаушы жақтың да біреу немесе бірнеше болса да нақты болып, ал үшінші жақ тек ол я олар ғана кез келген зат атауы болуы және соның арқасында нақты жақ мәнінің шекарасы кеңейіп кеткендігі байқалады. Сондай-ақ осыған да байланысты болса керек, 1-2-жақ жалғаулары, түптеп келгенде, 1-2-жақ жіктеу есімдіктерінен туып қалыптасса, 3-жақта оның жөні мүлде бөлек екендігі де әсер еткен. Яғни, бұл жақтың 1-2-жақтармен біртектестігі де сондықтан шартты, тілдің қазілгі деңгейімен ғана анықталады.
Сондай-ақ сөйлесетін, қайтатын деген сөздердің құрамындағы –а, -е көсемше тұлғалары да өз мағыналарынан айырылып қалған да, бұл жерде көсемше көрсеткіші бола алмай тұр. Тарихи жағынан келгенде, есімшенің –тын, -тін жұрнағы тұрған көмекші етістіктен қалыптасқаны белгілі. Сөйлесетін, қайтатын деген сөздер былай қалыптасқан: сөйлесе тұрған – сөйле тұғын – сөйлесетін, қайта тұрған – қайта тұғын – қайтатын. Көсемше жұрнағы –а, -е алғашқы негізгі етістіктің құрамында өзінің грамматикалық мағынасында жұмсалып, көмекші етістікпен тіркесіп, күрделі етістік құраған, кейін көмекші етістік тұлғасын өзгертіп, бірте-бірте ықшамдалып, жұрнаққа айналып кеткен кезде, көсемше жұрнағы мағынасынан айырылып қалған, бірақ түсіп қалмай, реликт тұлға ретінде сақталып қалып қойған. Сондықтан да қазіргі кезде –а, -е, -й көсемше тұлғасы, -тын, -тін есімше жұрнағынан бөліп алынып қаралмай, тұтас тұлға ретінде берілуі орынды.
Сөйтіп, тілімізде қазіргі кезде ешбір грамматикалық мағына білдіре алмайтын қалдық формалар да бар. Осындай қасиетінің арқасында (грамматикалық мағынадын айырылып қалуының нәтижесінде) әдетте оларды жеке бөліп алмай, басқа формалардың құрамында қараймыз. Сонда грамматикалық мағына білдірмейтін грамматикалық форма болмайды десек, оны диалектикалық мәнде және тілдің қазіргі статикалық күйі тұрғысынан түсіну керек. Тілдің грамматикалық құрылысында кездесіп отыратын ондай тұлғалар, біріншіден, бір кезде грамматикалық мағына білдірген. Ал кейін, екіншіден, ол білдірген грамматикалық мағына жоғалып кеткен де, ол форма сөз құрамында факультатив тұлға ретінде сақталып қалған [5, 32 б.].
Грамматикалық формасыз грамматикалық мағына беріле ме?
Кейбір жағдайларда ешбір грамматикалық тұлғасыз-ақ белгілі бір грамматикалық мағына білдіріліп тұрады. Ол грамматикалық мағына сөз түбірі білдіретін грамматикалық мағынадан бөлек болады. Яғни әңгіме мағына жайында. Міне, сондай арнайы қосымша көрсеткіші болмай, тұлғасы көрінбей тұрып-ақ белгілі грамматиккалық категориялық грамматикалық мағына білдіруді нөлдік тұлға деп атауға болады, өйткені арнайы көрсеткіш, формалық тұлғасы болмағанмен, онда түбір білдіретін мәннен бөлек арнайы грамматикалық мағына болады. Әр уақытта нөлдік форманы түбір формамен салыстырып отырудың басты себебі, біріншіден, екеуінің сырт тұлғасы, формасы сәйкес болуында, екіншіден, түбір – әр түрлі грамматикалық тұлға жасауға негіз болатын тұлға. Жартасқа бардым, күнде айғай салдым. Одан да шықты жаңғырық (Абай, 92 б.),Сайра, тілім(Абай, 95 б.)мысалдағы етістік баяндауыштың әрқайсысы бірнеше морфема бөлшектен тұрып, сөздің әрбір тұлғасы ойға лайық жеке-жеке грамматикалық мағына беріп тұр: бар-ды-м, (айғай) сал-ды-м, шық-ты, сай-ра.Осындағы түбір тұлғалар қимылды білдіріп, одан кейінгі –ды, -ты морфемалар сол қимылдың айтып тұрған сәтке байланысты болу мезгілін шақтық мағынаны, яғни сол қимылдың айтып тұрған кезден бұрын болғандығын білдіріп тұр. Алғашқы екі сөздегі –м тұлғасы қимылдың иесін, яғни сол қимылды орындаушы кім субъект екенін және қимыл иесі кез келген біреу емес, бірінші яғни айтушыжақтың өзі екенін көрсетіп тұр. Ал үшінші сөзде ондай грамматикалық тұлға жоқ, соған қарап бұлсөз қимыл иесін білдірмейді екен деп ойлауға болмайды. Осы сөздің формасы арқылы шығуды іске асырушы субъектіні біле аламыз, ол үшінші, бөгде жақ, ол (жаңғырық) сонда қимыл иесін меңзеп, үшінші жақты білдіріп тұрған қандай форма? Сөздің соңғы формасы – тыондай мағынаны білдіре алмайды, оның мағынасы – тек өткен шақтық мағына. Міне, осы сөздің құрамында формальды түрде арайы тұлға болмағанымен, ерекше грамматикалық мағына, жақтық мағына бар. Ол мағына контекс арқылы айқын сезіледі. Осындағы 3-жақтық мағына нөлдік тұлға арқылы берілген. Сондай-ақ сайра сөзі жалпы іс-әрекетті және қимылдың сабақты мәнін білдірумен бірге бұл мағыналар түбір арқылы яғни лексикалық мағынаның абстракцияланып, жалпылануы арқылы беріліп тұр, бұйрықтық мағынаны және ол 2-жаққа қаратылып, онымен бірге анайылық және жекешелік мағыналарды білдіреді. Бұл соңғы грамматикалық мағыналар, біріншіден, категориялық грамматикалық мағыналар болып табылады, екіншіден, тұлғасы бар арайы грамматикалық форма арқылы берілмеген. Соған қарамастан мұнда грамматикалық форма бар, ол – тұлғасыз форма, яғни сол жүйедегі басқа парадигмалық түрлену көрінісінде бұл мағына қарама-қайшы, оппазиция болатын, бірақ бір грамматикалық категорияның шеңберінде бірлікте тұратын форма бар: 2-жақ сыпайы түрі –ңыз (сайра –ңыз), 2-жақ көпше түрі –ңдар (сайра –ңдар) т.б. сондай-ақ бірінші мысалдағы шықты сөзіндегі 3-жақтық мағына жіктік жалғаудың тұлғасыз формасы нөлдік форма арқылы берілген. Оны да осы сөйлемдегі 1-жақ жекеше мағынада қолданылған бардым, (айғай) салдым сөздеріндегі –м формасымен салыстыру арқылы тануға болады.
Тілімізде осындай арнайы белгілі грамматикалық мағынасы бар, бірақ арнйы көрсеткішсіз тұлғада жұмсалатын, кейде сөйлемде түсіп қалатын ерекше форма 3-жақ жіктік жалғауы ғана емес, басқа да грамматикалық түрлері жүйесінен көрінеді. Мына мысалға назар аударайық. Мәскеу бардым, не көрдім (Жамбыл). Тексер мені, шарқ ұрып (Абай, 102 б.), Ғылым таппай мақтанба (сонда, 103 б.). Интернатта оқып жүр талай қазақ баласы (сонда,58 б.), Иығымда сіздің шаш, айқайласып тайталас (сонда,98 б.) осы сөйлемдердегі бөлініп көрсетілген сөздердің формасы мен грамматикалық мағыналарына көз жіберейік: Мәскеу осы сөйлемде ешбір грамматикалық формасыз қолданылған, бірақ соған қарамастан қимылдың бағытын білдіріп, барыс септіктің мағынасын беріп тұр: ғылымды таппай, тексер, мақтанба етістіктері негізгі түбір күйде және өздік етіс пен болымсыз тұлғада 2-жаққа қаратылып, бұйрықты мағынада қолданылған, бірақ соңғы мағынаны білдіретін арнайы граммкатикалық форма жоқ. Шаш сөзі керісіншетәуелділік мағынаны білдіріп тұр: сіздің шашыңыз. Ол мағынаны білдіретін тәуелдік жалғауы түсіп қалған. Міне осы көрсетілген сөздердің бәрі де берілген сөйлемдерде ешбір тұлғасыз-ақ белгілі грамматикалық мағына білдіреді, ол грамматикалық мағына сөздің түбірі білдіретін мағынадан бөлек.
ҚОРЫТЫНДЫ
Грамматикалық мағына түрлі грамматикалық көрсеткіштер арқылы түбір сөзге үстеледі. Мысалы, қалам + дар – бұл сөздегі көптік мағына көптік жалғауы арқылы берілген. (Жарық) күнді (көрдім) дегенде көру қимылының нысаны мағынасын табыс септік жалғауы білдірген. (Менің) жүзігім дегенде меншіктілік мағынаны тәуелдік жалғауы білдірген.
Грамматикалық мағына абстракты, дерексіз. Сондықтан грамматикалық мағына үлкен мағыналық топқа қатысты.
Грамматикалық мағына сөйлемдегі сөзде бірнешеу бола береді. Мысалы, Байлық – еңбекте, жерде (Ыбырай Алтынсарин). Елегізем, басымды ұстаймын (Сабит Мұқанов). Осы сөйлемдердегі байлық, еңбек, жер, елегіз, бас, ұста деген сөздердің әрқайсысында бірнешеден, әр түрлі грамматикалық мағына бар: байлық, еңбекте, жерде деген сөздердің үшеуінде де заттық атау деген жалпы грамматикалық мағына бар және оларда жекешелік мағына бар, байлық сөзінде тағы атау септік мағынасы бар. Сонымен бірге, еңбекте, жерде дегенде ол грамматикалық мағынаның үстіне жатыс септік жалғауы мекен грамматикалық мағынасын косқан. Сөйтіп байлық сөзі сөйлемде жалпы заттық ұғымды блдіреді, субъект мәнін білдіреді, жекешелік мағынаны білдіреді. Ал, еңбекте, жерде сөздері жалпы зат атауы мағынасында, жекешелік мағынада, мекен мағынасында қолданылған. Осы мысалдардағы елегізем етістігінде жалпы қимыл атау мағынасы, ауыспалы осы шақ мағынасы, жекешелік мағына, 1-жақ мағынасы бар. Ұстаймын етістігінде де дәл осы мағыналар. Басымды сөзі жалпы заттық атау ұғымын, жекешелік мағынаны, объекті мағынасын, меншіктілік мағынаны, 1-жақ мағынасын, жекеше меншіктілікті білдіреді.
Грамматикалық мағына (я мағыналар) тілден көне замандардан бері қарай бірте-бірте дамып қалыптасқан грамматикалық құрылысының жүйесінен туады және сол жүйеге енеді. Сол себептен ол грамматикалық мағыналар сол тілдің грамматикалық құрылысында бар тәсілдер арқылы айтылады. Міне, сондай жалпы грамматикалық мағыналарды білдіретін грамматикалық амал-тәсілдер грамматикалық формалар деп аталады.
Тіліміздің грамматикалық құрылысы жүйелі, сала-сала грамматикалық құбылыстардан құралады. Ал сондай әрбір грамматикалық құбылыстың екі жағы болады: біріншісі – сол құбылыстың бірдемені (белгілі бір ұғымды я түсінікті) білдіретін ішкі жағы, демек, мазмұны, яғни грамматикалық мағынасы; екіншісі – сол мазмұнды, яғни грамматикалық мағынаны (грамматкалық ұғымды я түсінікті) қалай я не арқылы білдіретін сыртқы жағы, демек, - грамматикалық формасы.
Әрбір құбылысты тексергенде, оның осы айтылған екі жағы бірдей тұтас қамтылуы керек. Мысалы, «оқылық» деген сөзді белгілі бір грамматикалық құбылыс деп есептеп талдағанда, біріншіден, оның ішкі жағы – ішкі мазмұны – бәрімізді алдағы уақытта (келер шақта) белгілі бір істі (оқу ісін) жүзеге асыруға шақыратын ұғымды (түсінікті) білдіретінін ажыратамыз да, грамматикалық мағынасын анықтаймыз; екіншіден, осы грамматикалық мағына сол сөздің сыртқы жамылышының (формасының) қандай бөлшегі арқылы, демек, қандай грамматикалық форма арқылы білдіріліп тұрғанын айқындау үшін, ең алдымен, ол бастапқы оқы деген түбірі амалды тек бір адамға ғана істеуге бұйырып тұрғанын бағдарлаймыз. Содан кейін оған «бәріміз оқылық» дегендегі жоғарыдағыдай анықталған грамматикалық мағынаның қосылып тұрғанын және ол мағынаны –лық қосымшасы білдіріп тұрғанын ажыратамыз. Сөйтіп, бұл грамматикалық құбылыстың (сөздің я грамматикалық бөлшегінің, ішкі грамматикалық мағынасы (мазмұны) мен сыртқы грамматикалық формасын), демек, екі жағын бірдей қамтып, оның грамматикалық сыр-сипатын ашамыз.
Грамматикадағы әр алуан грамматикалық құбылыстың өзіне тән грамматикалық мағынасы және оның белгілі грамматикалық формасы үнемі бірлікте болады, олар бірінсіз-бірі өмір сүре алмайды. Грамматикалық мағына – грамматикалық құбылыстың (сөздің я оның бөлшегінің) мазмұны болса, грамматикалық форма сол мазмұнды білдіретін формасы болып саналады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Ә.Хасенов. Тіл білімі. – Алматы, «Санат» 2003. – 416 бет
Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002. – 784бет
Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі, морфология. Алматы: «Ана тілі», 1991.- 384 бет
Аханов К. Грамматикалық теорияның негіздері. Алматы, «Санат», 1996. – 240бет
С.Исаев. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. Алматы: «Рауан», 1998, 304бет
Ысқақов А. Грамматикалық мағына және грамматикалық форма «Қазақстан мектебі» журналы, 1961 №4, 60-66 бет
Н.Оралбай. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. – Алматы, 2007. – 388бет
Уикипедия, Қазақша Ашық Энциклопедия,(сайт:kk.wikipedia.org/wiki/)
Абай Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық жинағы. - Алматы: Жазушы. – 2004. – 296 бет.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 968 бет.
Мүсірепов. Ұлпан. Роман. – Алматы: Атамұра, 2003. – 264 бет
А.Қалыбаева. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1989. – 367 бет.
Б.Момынова, Ж.Сәткенова Қазақ тілі морфологиясы. Есімдер. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2007. – 120 бет.
Ф.Ш.Оразбаева, Г.Сағидолла, Б.Қасым, т.б. Қазіргі қазақ тілі: Оқулық. - Алматы, 2005. – 535бет.
Ы.Маманов Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2007. – 488 бет.
