«Кисер мине 9с9й, 19ф7 ит.»
«Кешег9 й5к й5км9терг9 к9р9к.
Ауыр й5к – 72е яуаплылы3, кешене 76тер9.»
Маҡсат. Әҫәрҙең идея-тематик йөкмәткеһен асыу; уҡыусыларҙың һөйләү телмәрен үҫтереү, үҙ фекереңде әйтергә, ҡарашыңды яҡларға өйрәтеү; әсәләргә ҡарата хөрмәт тәрбиәләү.
Йыһазландырыу. Магнитофон, аудиокассета, һүрәттәр.
Әсә күңеле — балала,
Бала күңеле — далала.
(Халыҡ мә6әле)
Дәрес барышы
I. Ойоштороу. (Ғ. Иҙрисов һүҙҙәре, Р. Хәсәнов көйөнә "Кисер мине, әсәй, ъәфү ит " йыры яңьырай.)
Уҡытыусы. Уҡыусылар, был йырҙа ни 2с2н бала әсәһенән ғәфү үтенә? (Вәъәҙә итеп тә, ваҡытында ҡайта алмаъан 2с2н.)
Әсәйҙәргә бағышланған тағы ниндәй йырҙар беләһегеҙ? ("Әсәйҙәр бит я4 кеүек " (Г. Юнысова һүҙҙәре, Д. Кәримова көйө), "Минең әсәй гөл ярата ине" (Р. Ханнанов һүҙҙәре, Р. Хәсәнов көйө), "Әсәй " (Р. Миңнуллин һүҙҙәре, С. Садиҡова көйө).)
Әсәләр бөйөклөгө шағирҙар ижадында данлана, йырҙарҙа маҡтала, яҙыусыларҙың әҫәрҙәрендә һүрәтләнә. Әсә һөйөүе хаҡында халҡыбыҙ хәтерендә тиҫтәләрсә легендалар һаҡлана. Бөгөнгө дәрес әсәләргә, уларҙың баланы ҡәҙерләү, һөйөү хисенә, фиҙаҡәрлегенә бағышлана.
Яҙыусы Т. Ғиниәтуллиндың "Әсә һәм бала" хикәйәһенең йөкмәткеһе буйынса һеҙ өйҙә эшләп килтергән һүрәттәр дәрес барышында ҡулланылыр.
I. Төп өлөш.
1. Хикәйәнең йөкмәткеһе буйынса һорауҙар:
— Әҫәрҙә ниндәй осор сағылдырылған?
— Хикәйә нисек башланып китә? (Автор тыуъан ауылына ҡайтҡан һайын өлкән йәштәге, һуъыш ауырлыҡтарын уҙ елкәләрендә татыъан кешеләрҙең берәм-берәм фани донъяны ҡалдырыуы тураһында әйтеп тора ла шуларҙың береһе — Сафия апай тураһында хикәйәләүгә күсә.)
— Ни 2с2н әҫәрҙең төп геройына "Ир Сафия" тигән ҡушамат тағылған? (Ул һуъыш йылдарында ауыр эштәр башҡарып, ил иңенә төшкән ауырлыҡтарҙы үҙенең нескә яурындары менән күтәрешә.)
(Әҫәрҙән өҙөк уҡыла.)
— Берҙән-бер улы ниндәй кеше булып үҫә, әсәнең өмөтөн аҡлаймы? Ейәндәре уны өләсәй тип таныймы? (Ҡәҙерле улы елъыуар, әсә ҡәҙерен белмәгән кеше булып үҫә, 8 үҙ ъүмерендә бер кайтҡан килене менән еиәндәре уны үҙ итеп ҡабул итмәй.)
Уҡытыусы. Улы әсәһен ерләргә ҡайтмай. "Уны көттөләр, ике көн ҡарсыҡтың мәйете үҙ өйөндә ятты, көтөп ятты, әммә улы ҡайтманы", ти ҙә автор, "Ә бит уның булмауы ла ихтимал ине...", тип уҡыусыла ҡыҙыҡһыныу уята. Артабан яҙыусы беҙгә ниндәй ваҡиғаны бәйән итә?
2. Уҡыусыларҙың, үҙҙәре төшөргән һүрәттәргә таянып, хикәйәнең сюжет һыҙығын билдәләүе. #үрәттәрҙең тематикаһы:
^ Сафияның кескәй балаһы менән госпиталдә ятҡан ире эргәһенә барырға әҙерләнеүе.
^ Уның беренсе тапҡыр тимер юл вокзалын, паровозды, вагондарҙы күреүе.
^ Башҡорт кешеһенең поезға ултырырға ярҙам итеүе.
^ Сафия һәм улы — поезда.
^ Сафияның улы — сит кешеләр ҡулында.
^ Сафия, сит ҡатын, уның ире һәм милиционер.
^ Бала яҙмышы 2с2н хәл иткес көрәш.
^ Баланы Сафияға кире биреү.
Уҡытыусы. Уҡыусылар, ә ни 2с2н пассажирҙар ҙа, проводницалар ҙа, милиционерҙар ҙа Сафияға ышанмайынса, нәзәкәтле, матур ханымға ышаналар? (Үткер ҡатын һәм уның дәрәжәле ире башҡалар4а күберәк ышаныс уята, сөнки, беренсенән, Сафия, русса һөйләшә белмәү сәбәпле, хәлде аңлатып бирә алмай. Икенсенән, барыһы ла, матур кейенгән, үҙҙәрен интеллигенттарса тотҡан ҡатын менән ир алдашыръа тейеш түгел, тип уйлай.)
— Яҙыусы был ике ҡатындың төҫ-баштарындағы һәм рухи булмыштарындағы ҡапма-ҡаршылыҡты нисек күрһәтә? (Әҫәрҙән өҙөк уҡыла.)
— һеҙ нисек уйлайһығыҙ, ни 2с2н был көрәштә Сафия еңеп сыға? (Ул — ысын әсәй, үҙ ъүмерен ҡурҡыныс аҫтына ҡуйып, балаһы 2с2н ҡаһармандарса көрәшә.)
Уҡытыусы. Әҫәрҙең кульминацияһында яҙыусы эскерһеҙ, саф күңелле, мәкер-хәйлә, алдашыуҙың ни икәнен белмәгән ауыл ҡатынының балаһын ҡайтарып алыу 2с2н ти7һеҙ көрәшкә ташланыуын һәм еңеүен һүрәтләй. Автор әсә һөйөүенең тетрәткес оло тойғо икәнлеген күп төрлө психологик һүрәтләү саралары аша еткерә. Иҫ киткес физик һәм рухи көс талап иткән көрәштә әсә яңғыҙы еңә. Әммә улын юғалта яҙыу ҡурҡынысы уның йөрәгенә мәңгегә инеп оялай. Уғры ҡала ҡатыны сабыйын урлай алмаһа ла, Сафияның ъүмерлек йән тыныслыъын ала. Әсә үҙе кеймәһә кеймәй, ашамаһа ашамай, балаһына ел-дауыл тейҙермәй, бер мохтажлыҡ күрһәтмәй үҫтерә. Шуның 2с2н улы эгоист, кешелекһеҙ, выжданһыҙ булып үҫә. Был уғрылар һуңлап булһа ла үҙ эштәрен эшләй: әсә улын "юъалта ".
Сирләп киткәс, ул һуңғы көнөнә тиклем улын көтә, әммә улы ҡайтмай. "Әсә күңеле — балала, бала күңеле — далала" тигән халыҡ мәҡәле был осраҡта дөрөҫ булып сыға.
3. Әҫәрҙең идеяһын асыҡлау. (Экранда һорауҙар яҡтыртыла.)
^ Хикәйәнең аҙағында яҙыусы ниндәй һүҙҙе ҡат-ҡат ҡабатлап, улының әсәгә булған ғәмһеҙ, мәғәнәһеҙ ҡыланышына ҡаршы ҡуйып, хикәйәне эмоциональ-экспрессив яҡтан көсәйтә?
^ Әҫәрҙең төп идеяһы нимәлә? (Балалар ъумер биргән әсәләренә ҡарата битараф булырьа тейеш түгел. Бала тәрбиәләүҙә лә иътибарлы булырьа кәрәк.)
Уҡытыусы. Эйе, әсә баланы яратырға тейеш, шул уҡ ваҡытта уны артыҡ иркәләтмәйенсә ысын кеше итеп үҫтерергә лә бурыслы.
4. Әңгәмә.
- Әсә булараҡ, Сафияның ғәйебе бармы, әгәр булһа, нимәлә? (Уның ъзйебе — улына тейешле тәрбиә бирә алмауҙа, артыҡ ныҡ яратыуҙа, ауырлыҡтарҙан ҡурсалауҙа.)
- һеҙ Сафия урынында булһағыҙ, баланы нисек тәрбиәләр инегеҙ? Тормошта ошоға оҡшаш хәлдәр бармы? (Уҡыусыларҙың яуаптары, һыъымта.)
— Әгәр һеҙ яҙыусы булһағыҙ, әҫәрҙең ҡайһы ерен һәм нисек үҙгәртер инегеҙ? (Яуаптар төрлө. Мәҫәлән, "Мин Сафия апайҙың һуңъы көндәрендә улын ҡайтартыр инем, ваҡытында ҡайта алмаъан 2с2н ъәфү үтендертер инем", "Улының һуңлаъан үкенестәрен күрһәтер инем ".)
— Ни 2с2н автор хикәйәне тап ошолай итеп тамамлай? (Уҡыусы йәки тыңлаусыъа көслөрәк тәьҫир итеү, тәрбиәүи йөкмәткеһен тәрәнәйтеү 2с2н .)
5. Мәҡәл-әйтемдәрҙе уҡыу, мәғәнәләрен асыҡлау.
^ Ожмах — әсәләрҙең аяҡ аҫтында.
^ Бал татлы, балдан бала татлы.
^ Бала саҡта — һөйҙөрә, үҫә килә — көйҙөрә.
^ Алһыу таңды Сулпан уята,
Әсә күңелен бала йыуата.
^ Ҡояш янында — яҡтылыҡ,
Әсә янында — йылылыҡ.
^ Баланың бармағы ауыртыр,
Әсәнең йөрәге ауыртыр.
^ Балаһыҙ ғүмер — һүнгән күмер.
III. Йомғаҡлау.
Яҙыусы Т. Ғиниәтуллиндың "Әсә һәм бала" хикәйәһе әсәй ҡәҙерен белергә, хөрмәт итергә өйрәтә.
("Кисер мине, әсәй, ъәфү ит " йыры ишетелә.)
Уҡыусылар, был йыр Сафия апайҙың күҙ төбәп үҫтергән, ят тарафтарға китеп олағып, донъяла ғәзиз әсәһенең барлығын онотҡан улы һәм уның ишеләрҙең ғәфү үтенеүе булып яңғыраһын. Бауыр ите — балалар ҡартайған көндәрендә үҙ әсәләрен яҙмыш ҡосағына ташламаһын!
Юлъа сыъам, әсәй, ҡайтыр юлъа,
Утыңды һүндермәй, мине көт.
Был юлы ла әгәр оҙаҡлаһам,
Кисер мине, әсәй, ъәфү ит!
