[pic]
Карди Клавдия Бимбиевна, Бүрен-Хем ортумак школазыныӊ дээди категориязыныӊ тыва дыл болгаш чогаал башкызы
М.М.Дуюнгар «Авамныӊ тону» деп кичээлдин технологтуг картазы
О: Эрткен кичээлдерде өөренген чүүлдеринге даянгаш, оларны системажыдып,чогаалды түӊнээри. К: Уругларны ава кижини хүндүлеп, аӊаа ынак болурунга, эрес-кежээ,күш-ажылга кызымак, ажыл-ишчи сорукка кижизидер; Бодунуӊ тыва хевин үнелеп, анаа чоргаарланып чоруурунга кижизидер.
С: Номчаан чүүлүн сайгарып,амыдырал-биле холбап билиринге чанчыктырар.
Кичээлдиӊ хевири
Түӊнел кичээл-маргылдаа
Уругларныӊ чедип алыр түӊнелдери
Предметтиг: уругларныӊ чаа билиглерни чедип алырыныӊ янзы-бүрү аргаларын ажыглап шиӊгээдиринче, теориялыг билиглерни амыдырал-биле холбап өөрениринче, эстетиктиг көрүштү хевирлээринче угландырар.
Метапредметтиг: тыва чогаал эртеминде алган билиглер-биле чергелештир «Авамныӊ тону» деп чогаалдан немелде билиглерни алыр
Бот-тускайлаӊ: Бодунуӊ үзел-бодалын бот-тодарадып, бот-сайзырадып, айтырыгларга харыылап, бөлүк иштинге үлүүн киирип ажылдап өөренир. Бөлүкке демниг ажылдап, бот-харыысалгазын бедидип өөренир.
Ажыглаар арга-методтары, технологиялар:
Беседа, өөреникчилерниӊ бот-ажылдары,
РКМЧ-технология
Принциптер
Медерелдииниӊ принциви - өөренип турар чүүлдерин хандыр шиӊгээдип алырын негеп турар, көргүзүглүүнүӊ принциви - уругларга кичээл бүрүзү көргүзүг болур ужурлуг
Дерилгези
Чуруктар, презентация «Тыва тоннуӊ хевирлери», ном, өөреникчи бүрүзунге карточка, техниктиг херекселдер.
Кол билиглер
Бруцеллез-аскак-аарыг, сесиирге, аптылаапка
Кичээлдин чорудуу:
I. Организастыг кезээ 1.Уругларныӊ сонуургалын оттурары (кичээлге эмоционалдыг, психологтуг белеткел)
2.Өөренир темазынче кичээнгейни күштелдирери
3.Уругларныӊ чедир билбейн турар чүүлдерин болгаш оларныӊ чылдагааннарын тодарадыры
- Бөгүн, уруглар, биске онзагай кичээл болур, идепкейлиг ажылдаарыӊарны күзеп тур мен.
-Самбырада тывызыкты номчааш, харыызын тып көруӊерем.
Слайд-1
Тывызык:
Агаарлаарда кыжын кедер
Хептеривис көвей-ле-дир
Идик, хол-хап, аржыыл, бөрт
Эӊ кол хептиӊ ады чуу-дур?
Шын харыы: (тон)
-Шын-дыр, уруглар. Тыва кижи шаандан тура бодунуӊ национал хеви - тыва тонну кедип чораан. Тыва тоннуӊ кандыг хевирлерин билир силер?
Слайд 2
Уруглар башкыны дыннавышаан, айтырыгларга харыылап турар
Тон
Кышкы
Часкы-куску
чайгы
ЧНБА(П): Чаа чүвени угаап-бодап билири, чүткүл-сонуургалын күштелдирер.
БОТ/УГЛ(Р): Бодунуӊ үзел-бодалын сайзырадыр.
ХТБ(К): Айтырыгны дыӊнап, аӊаа шын харыылап билиринге; таблица, кластер кысказы-биле чугула медээ бээр аргаларны ажыглаар.
II. Чаа теманыӊ тайылбыры:
1.Кичээлдиӊ сорулгазын тодарадыры.
2.Сорулгаларыныӊ аайы-биле тайылбыр чогаадыкчы-практиктиг ажылдар
- Бо кичээлде чүнүӊ дугайында чугаалажыр хире-дир бис? (Тон дугайында)
-Шын-дыр. Анаа тон эвес, а «Авамныӊ тонунуӊ» дугайында
Кичээливистиӊ сорулгазын тодарадып шыдаар силер бе?
Бөгүн бис М.Дуюнгарныӊ «Авамныӊ тону» деп чечен чугаазынга түӊнел кичээлди эрттирер бис. Ынчангаш ийи бөлүкке чарлып алгаш, кичээл-маргылдаага киржир силер, уруглар.
1-ги бөлүктүӊ айтырыглары:
а) Чогаалдыӊ маадырларын адаӊар.
Чогаалда кандыг-кандыг темалар барыл?
Бо темаларны тус-тузунда канчаар көргүскенил? (Куш-ажыл темазы - Ада-иези - хойжулар…, ынакшыл темазы -уруг-дарыынга ынак чорааны…,
-Улуг хойнун даарап алдывыс.
б) Аваныӊ кеткен тонун автор канчаар онзалап чурааныл?
Уруглар айтырыгларга харыылап доозуптарга, моюндуруун чурукка немей чыпшырар.
Сесиирге деп сөстүӊ утказын чугаалаар.
(6-7харлыг хураган)
-Иштии хойнун даарап алдывыс.
2-ги бөлүктүӊ айтырыглары:
А) -Чечен чугаада авазынын овур-хевирин канчаар чурааныл? Авазы каяа ажылдап чорааныл?
-Тонувус чеӊин даарап алдывыс.
б) Моюндуруун чүнүӊ-биле хемчээрил?
(аяк-биле)
-Тоннуӊ куру каш метр болурул? (3-4м)
-Авазы чараш хептиг кайыын келгенил?
-Алдай-оол директор кандыг кижил?
-Аваныӊ кандыг күзели бүтпейн барганыл?
-Эр хей, уруглар. Моюндуруун даарап алдывыс. Тонну база даарап доостувус
Тоннуӊ схемазыныӊ артында бижиттинген айтырыгларга бөлүк бүрүзү харыылаар
Башкы болуктерге онаалга бээр.
Тоожукчу маадыр, ачазы, чок апарган авазы, Алдай-оол директор, Байыр.
Ава, куш-ажыл, ынакшыл, мозу-будуш
Улуг хойнун даарааш, самбырага чыпшырып алыр.
(Сесиирге хураганныӊ кежинден даараан, аяк хээлиг торгу додарлыг, ногаан курлуг
Өөреникчилер харыылаптарга, иштии хой талазын чыпшырар.
Хеп даараар черге (кылган ажылы-дайын херээнге баар идик-хеп)
Уругларныӊ харыызынын соонда ченин самбырага чыпшырар.
Өскен-торээн аалындан.
Уругларыныӊ шуптузунга тыва тоннар даарап бээр дээн күзели.
Уруглар айтырыгларга харыылап доозуптарга, моюндуруун чурукка немей чыпшырар.
Бөлүктээшкин
ЧНБА(П): Чогаалдыӊ маадырларыныӊ аажы-чаӊынга хамаарыштыр даап бодап, угаап бодап билири, бадыткап, айтырыгларга шын харыы берип шыдаар, херек харыыларны тып билир.
БОТ/УГЛ(Р): Кичээлге күүседир сорулгаларны салып, бодунуӊ харыызын шын кылдыр эдип билири (самокреция), бодунуӊ ажылынга үнелелди берип, бот хыналданы кылып билир.
Бодунуӊ билбес чүүлдерин медереп билип, ону чедип алыр дээш кызар. Бодунуӊ эрттирипкен частырыгларын эскерип билир, оларны эдер дээш ажылдаар
ХТБ(К):
Тус-тус айтырыг бүрүзүнге Бодунуӊ бодалын, туружун тода, шын харылзаалыг кылдыр илередип билири.
V Быжыглаашкын.
Кичээлден алган чаа чүүлдерни билиглер
системазынче киирери
-Авазы оглунга чүнү чагып чорааныл?
-Чечен чугаада кайы үелерни көргүскенил?
-Совет үеде мал-маган кымныӊ турганыл? (Күрүненин, совхозтарныӊ)
-Амгы үеде кымныӊыл?
-Кыдырааштарга орус дылдан үлегерлеп алган сөстерни ушта бижиир:
«кызыл-дустай» берген дээрге кандыг сөзүл? (табу)
-Ону кандыг сөс-биле солуп болурул? (чорта берген, чыргай берген, чок апарган…деп эвфемизмнер-биле).
Эпитеттерни тывыӊар (узун уйгу, чалыы чараш сыны…)
-Ава дугайында үлегер домактарны уламчылаар:
1.Ава чокта бүдүн өскүс…
2.Ие сөзүн ижип болбас…
3.Хүн караандан…караа чылыг
Слайд 3
-«Чылдыӊ үелериниӊ аайы-биле тоннарныӊ хевирлери» деп презентацияны көөр
Ынчангаш эки хеп-сынныг кижиниӊ сагыш-сеткили көдүрүүушкүннүг, чон аразынга чараш көстүр. Бистиӊ чурттап эрткенивис таптаашкын үезинде, тыва кижиниӊ кедип чорааны хевин үнелевейн, харын-даа феодалдыг Тываныӊ артыышкыны деп турган. Тыва кижиниӊ хеви ооӊ төөгүзү-биле тудуш, ада-өгбелеривистиӊ бир салгалдан өске салгалче чүс-чүс чылдардан бээр дамчып келген өртээ турбас эртинези-дир.
- Малчын кижи аарыыр эрге чок, аӊаа ындыг чай турбас чоор, оглум.
Дайын үези, совет үе
Күрүнениӊ, совхозтарныӊ
Юбка - үүкпе, сапог - сапык, бруцеллез - аскак-аарыг, пронт, совхоз
Эпитеттерни кыдырааштарга бижиир
Кыдырааштарга улегер домактарны уруглар немей бижиир.
…Ада чокта чартык оскус.
…Ада созун ажырып болбас.
…Ие.
Уруглар презентацияны көөр.
Оон кыдырааштарынга тоннуӊ курунга хамаарыштыр кластерни кылгаш, башкыныӊ кылып алганы кластери-биле деннээр.
ЧНБА(П): Бодангаш шын туннелди бээр.
БОТ/УГЛ(Р): Эрттирипкен чазыгларын эдери-биле кылза чогуур ажылдарны
Шын тургузуп билири.
ХТБ(К): Бодунуӊ бодалын, туружун камгалап билири.
VII Рефлексия. (Түӊнел кылыры
- Кичээлге кандыг билиглер чедип алдыӊар? Өөреникчилерниӊ боттарынга хамаарыштыр үндүрген түӊнелдери.
«Менээ бөгүнгү кичээл…»
Мен кичээлде
Түӊнел
солун
ажылдадым
теманы билип алдым
чалгааран
чыг
дыштанып
олурдум
немей билиглер алдым
Кандыг-даа эвес
Эштеримге дузалаштым
чүнү-даа
билбедим
Өөреникчилер столдар кырында таблицаны долдурар.
Бодунга демдекти салыр.
БОТ/УГЛ(Р): Кылган ажылыныӊ түӊнелин базым аайы-биле база кичээлдиӊ төнчүзүнге чедир ылгавышаан, хынап билири, башкыныӊ салган демдээн «шын болгаш чөптүг» деп хүлээп алыры.
VI. Онаалга бээри
Башкы уругларга 3 аӊгы негелделиг онаалга бээр.
А) Ава дугайында чогаадыг - миниатюра бижиир.
Б) Кыска шүлүк чогаадыр.
В) Ава темазынга чурук чуруур
Өөреникчилерге онаалганы
билииниӊ аайы-биле үш хевирге бээр.
Шилип алганы онаалганы бижиир.
