Үстеу тақырыбына деңгейлік тапсырмалар

Мазмұны

Кіріспе -------------------------------------------------------------------------- 3

Үстеу туралы түсінік------------------------------------------------------- 4

Үстеудің құрамдық түрлері. ----------------------------------------------- 7

Күрделі үстеулер--------------------------------------------------------------- 11

Үстеудің мағыналық түрлері---------------------------------------------------15

Өздік жұмысы-------------------------------------------------------------------- 26

Оқулықпен жұмыс--------------------------------------------------------------- 27

Пайдаланылған әдебиеттер ---------------------------------------------------- 31

Түсінік хат

Қазақ тілі пәнінен «Үстеу» тақырыбына арналған жұмыс дәптері.

Жалпы білім беретін мектептің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінен «Үстеу » тақырыбы бойынша көмекші құрал ретінде ұсынылады.Сол мақсатта теорияны еске түсіре отырып, сабақта көбінесе тест, деңгейлік тапсырмалар , талдау жұмыстары жүргізіледі. Ұсынылып отырған дидактикалық құрал Ж.Қараевтың «Саралап, деңгейлеп оқыту технологиясының» талаптарын басшылыққа ала отырып, жасалған.

Жұмыс дәптері оқушының деңгейіне негізделген. Тақырып бойынша жасалған деңгейлік тапсырмалар оқушының тез ойлауын, есте сақтау қабілетін , ынтасы мен белсенділігін арттырады.Бұл жұмыс оқулықпен жұмыс жасауға , өз бетімен іздене білуге үйретеді.

Тақырыбы: Үстеу туралы түсінік

(ерекшеліктері,қолданылуы)

І кезең

Ұйымдастыру кезеңі

І. Төменде берілген сөйлемдегі сөздерге сұрақ қойып, негізгі сөз таптары екенін және басқа да сөз таптарынан болатынын анықтаңыз.

1. Жүз (______) кісі(________) сұмға (__________)

Бір (қанша? сан.е.) кісі (_______) мыңға (_________)

Әлі_______ жетер _________заман_________ жоқ.

2. Үйге егеу (________) алу керек. Пышақ жүзін егеу керек (_________)

3. Мақсатым - тіл ұстартып, өнер шашпақ,

Наданның көзін қойып, көңілін ашпақ.

Әр сөзге толық морфологиялық талдау жаса

Үлгі: мақсат-ым (_______) з.е., -ым-тәу.ж. І

________________________________________________________________

ІІ кезең

1. Мына берілген тұлғалас сөздерге сұрақтар қою арқылы мағынасына қарай 1-бағанға етістікпен, 2-бағанға сын есіммен тіркескен сөздерді бөліп жаз.

Сөздер: Сандықша, қасықша, кітапша, адамша, балаша.

1-баған

__________________________

2-баған

__________________________

Мына бағандағы тіркестерге назар аудар, салыстыр, ерекшеліктерін байқа.Тиісті сұрақ қой.

1-баған

Ықыласпен (______?)үйрен

Үйге (_______?) кеттік

Оқу үшін (_______?) келдім

2-баған

Тез (_______?) үйрен

Ілгері (________?)кеттік

Әдейі (_________?) келдім

________________________________________________________________

1-бағандағы сөздер қай сөз табынан, қандай сұраққа жауап береді? Тұлғалық өзгерісін белгіле (жалғауын).

2-бағандағы сөздердің ерекшелігін байқа. Оларға алдағыдай жалғау жалғана ма?

________________________________________________________________

Кестедегі мысалдарға назар аудар

Іс-әрекеттің белгісін білдіретін үстеулер

Сын белгісін білдіретін үстеулер

Бүгін(_________?) келді

Әбден(________?) қысылды

Босқа (_________?) жүгірді

Төмен (________?) ұшты

Амалсыздан (________?) бардым

Аса биік

Мүлдем қызық

Орасан кең

Тіпті салқын

Бірталай жер

Сонымен, үстеулер ____________, _____________, ____________, _______, ____________, сұрақтарға жауап беріп, (қай сөз таптарымен)______________, ____________тіркеседі.

Сөйтіп, үстеу дегеніміз _______________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________

Жаңа сабақты бекіту жұмысы

Төмендегі берілген тіркеске назар аудар, келесінің басыңқы сыңарын өзің жаз, қай сөз табына тіркеседі, нені білдіреді?

Қазір қашан?

Бүгін келеді

Кешке

Бүрсігүні

Шалқасынан

Етпетінен

Ақырын

Оқыстан

________________________________________________________________

Деңгейлік тапсырмалар

І деңгей

Мына үстеулермен тіркес құра. Сұрағын қой.

Лезде, жылдам, шапшаң, баяу.

Үлгі: лезде жеттік (_________?)

________________________________________________________________

Мына сөйлемдердегі "әлі" деген сөз қайсысында үстеу, қайсысында зат есім? Үстеуді қалай табуға болады?

Әлі (_____?) жетер заман жоқ. (А)

Әлі (______?) ол да өнерлі адам болар

Әлі (______?) талай барармыз

Үстеу істің, қимылдың қандай белгілерін білдіреді?

________________________________________________________________

ІІ деңгей

1. Мына тірскестермен сөйлем құра

Қатар отырды, сонымен қатар. Кейін қайтады, мерекеден кейін қайтады.

________________________________________________________________

ІІІ деңгей

Мына үстеулерді қатыстырып, шағын әңгіме жаз.

Мысалы: таңертең, күзде, кешкісін, ілгері, жоғары, төмен

________________________________________________________________

Есіңе сақта!

Үстеу дегеніміз - сын есімнің, етістіктің мағынасын дәлдеп, нақтылап көрсету үшін үстеме мағына беретін әрі қимылдық мезгілін, мекенін, мақсатын, мөлшерін, сынын, себебін білдіретін негізгі сөз табы.

Үстеулер өзгермейді, грамматикалық тұлғалармен түрлендіруге көне бермейді.

Сөйлемде ғана үстеулерді басқа сөз табынан сұрақ қою арқылы ажыратуға болады.

Тест тапсырмалары

Үстеу қатысқан есімді тіркесті тап

А. Әрдайым дайын

В. Аса биік үй

С. Алдыңгүні айтты

Д. Ала жаздай ән салды

Е. Кейін қалды

Қосарлану арқылы жасалып тұрған үстеуді белгіле

А. Келіп-кету

В. Бала-шаға

С. Он-он бес

Д. Жол-жөнекей

Е. Келсе-келер

Сәл рең беріп тұрған үстеуді тап

А. Баяулау

В. Бұлбұлдайын

С. Сеніңше

Д. Қазақша

Е. Соншалық

Үстеу қатысқан есімді тіркесті тап

А. Соншама ұзақ әңгіме

В. Оқу аяқталды

С. Өнім алынды

Д. Екі рет марапатталды

Е. Әдемі жазды

Үстеу қай сөз таптарымен тіркесіп қолданылады?

А. Еліктеуіш сөзбен

В. Сан есіммен

С. Етістікпен, сын есіммен

Д. Одағаймен

Е. Есімдіктермен

Тақырыбы: Үстеулердің құрамдық түрлері.

Негізгі түбір үстеу, түынды түбір үстеулер

І кезең

Ұйымдастыру кезеңі

1. Төмендегі қалдырып кеткен үстеулерді орнына қой да, мақалды толық жаз.

1. (Қай уақытта?) тұрған жігіттің ырысы артық.

2. (Қай уақытта?) тұрған әйелдің бір ісі артық.(?)

3. Қатты жауған күн (қалай?) ашылады.(?)

Үстеулер қимылдың ____________________, ___________білдіреді

2. Қай бағанадағы тіркес үстеулерге жатады?

Қалай дәлелдеуге болады?

1. Жиналыстан кейін барамын 1. Кейін барамын

2. Сен үйден әрі кетпе. 2. Сен әрі отыр.

Жауабы________________________________________________________

________________________________________________________________

Мына үстеулерге қарсы мәнді үстеулер тауып жаза да, тіркес құра. Қай сөз табымен тіркеседі екен жаз.

Үлгері- . Жоғары- . Бұрын- .

Мұнда- . Әрі- .

Үлгі: ілгері жүрді - қайда? (мекен) етістікке тіркеседі

_______________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ІІ кезең

1. (Туынды сөз таптарының жасалуы саған мәлім) Мына үстеулерді құрамына қарай кестеге жаз.

Кеше, кешке, лек-легімен, ала жаздай, алдыңгүні, қыстай, ертең, қазақша.

Негізгі түбір үстеулер

Туынды түбір үстеулер

Күрделі үстеулер

Анықтамасын жаз.

Негізгі түбір үстеулер дегеніміз _____________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________

Туынды түбір үстеулер дегеніміз____________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________

Күрделі үстеулер дегеніміз ________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________

Жаңа сабақты бекіту жұмысы

Туынды үстеулердің жасалу жолдары кестеде көрсетілген, назар аудар.

Жұрнақтар арқылы жасалатын

туынды үстеулер

Көнеленген формалар арқылы туған туынды үстеулер

-ша, жаңаша, балаша, т.б

-ше ескіше, әлдекімше, т.б

-лай, -лей, (-дай, -дей, -тай, -тей) осылай, екіншілей, жастай, күздей т.б.
-дайын(дай-ын), -дейін(-тайын,

-тейін) түлкідейін, тотыдайын, т.б

-шама, -шеме, -шалық осыншама, соншалық.
-майынша, -мейінше, -бойынша,

-бейінше, -пайынша, -пейінше оқымайынша (түсінбейді) көрмейінше (сенбейді) .

Барыс септігінің көнеленуінен

зорға, текке, бірге, кешке, ертеңіне, т.б.

Жатыс септігінің көнеленуінен

алда, артта, түнде, қапыда, т.б.

Шығыс септігінің көнеленуінен

жүресінен, қырынан, тосыннан, шалқасынан, т.б.

Көмектес септігінің көнеленуінен

жайымен, кезекпен, түйдегімен, т.б.

Мына сөздерге қандай жұрнақтарды (жоғарыдағының қайсысын) қоссаң, жаңа мағына береді және жаңа тіркес жаса.

Мысалдар: тірі, пісі, жаз, зат, жібек.

Үлгі: тірідей-(қалай?) жеткізілді.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ІІІ кезең

Деңгейлік тапсырмалар

І деңгей

Төмендегі мәтіннен үстеулерді теріп алып, негізгі түбір, туынды түбір үстеулер түрлеріне қарай топтастырып жаз.

Тойға барсаң, бұрын бар,

Бұрын барсаң, орын бар. (Мақал)

Түрік халқы, тыңдаңдар!…

Біресе ілгері шаптың,

Біресе кері шаптың,

Барған жерден не пайда таптың?

Бәрінің киімі бірдейі несі. Күйеуше неге киінбеген?- десіп, жақындап кеп, амандаса бастады. Сұңқардайын сыланған, тотыдайын таранған. ("Қыз жібек"). Ішкері енуге тырысатын сияқты. (Қ.Н).

Негізгі түбір үстеулер: ____________________________________________

________________________________________________________________

Туынды түбір үстеулер: ___________________________________________

________________________________________________________________

2. Мына сөздерге -ша, -ше жұрнағын қос, жаңа тіркес жаса, қимылдың мезгілдік, сындық, мекендік белгілерінің қайсысын білдіріп тұр? Сұрақ қойып табуға болады.

Кісі, күшік, қасқыр, өзбек.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ІІ деңгей

Тұлғалары бірдей сөздерге назар аудар. Қай сөйлемде үстеу болады? Мағынасына көңіл бөл.

Бүгінгі күн жаздай екен. 2. Біз жаздай шөп шаптық.

Тіркескен сөзімен ал, сұрақ қой.

________________________________________________________________________________________________________________________________

Мына сөздерге -ша, -ше жұрнағының тиістісін жалға, қандай сөз табы жасалады? Сөз тіркестіріп дәлелде.

Кітап, сандық, орыс, түлкі.

Үлгі: кітапша - не? Рең мағына беретін туынды зат есім; жұқа кітапша;

Мына сөздерден туынды үстеу жаса.

тыс __________, жасыр_________, үстірт __________, алтын_________.

ІІІ деңгей

Кешке, түнде, кенеттен, тез, енді

Мына үстеулерді қатыстырып, "Қысқы көрініс" атты шағын әңгіме құр, оған өзің ат қой.

ЕСІҢЕ САҚТА!

Үстеулер морфологиялық белгілеріне қарай екі топқа бөлінеді:

1) негізгі түбір үстеулер, 2) туынды түбір үстеулер.

Негізгі үстеулер морфемаға (қосымшасыз) бөлшектеуге келмейтін, белгілі бір формада қалыптасқан үстеулер жатады. Әбден, тым, әуелі, т.б.
Туынды үстеулер жұрнақ арқылы жасалған және кейбір септіктердің көнеленуінен туған үстеулер жатады.

(7-8 жұрнақ арқылы және барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерде тұрған көнеленген формадағы үстеулер)

Үстеулерді бірдей тұлғалас сөз таптарынан ажырата біл: үстеулер етістікпен тіркеседі, істің сынын, мезгілін, себебін, мақсатын, мекенін білдіреді.

Тест тапсырмалары

Туынды үстеуді тап.

Күз, ақыл.
Кел, көр
Бармайынша, сенбейінше.
Ертең, бүгін.
Мен, ол

Туынды үстеуді тап.

Көрген, білген.
Балалар, құстар.
Сақ, ұқыпты.
Арыстанша, құсша.
Біз, сіз.

Туынды үстеуді тап.

Ақылды, ұқыпты.
Жорғадайын, сұңқардайын.
Тосыннан, кеңінен.
Асық, әңгіме.
Атта, кешік.

Туынды үстеуді тап.

Осылай, шикілей.
Ақырын, ертте.
Жоғары, төмен.
Биыл, ертең.
Әрең, енді.

Туынды үстеуді тап.

Қалай, қашан.
Жібек, көңіл.
Қайтпады, қалмады.
Кеше, таңсәріде.
Соншама, осыншама.

Тақырыбы: Күрделі үстеулер, оның жасалуы мен емлесі

І кезең

Ұйымдастыру кезеңі

Үстеулерді тіркескен етістіктермен теріп ал, қалай жасалып тұрғанын жаз.

Алыста отырса да, Абайша сұғын қадап, бағып отырған Оразбай бар. (М.Ә). 2) Жібектейін жеңгемнен бір жауап әкеп бер, аға. ("Қыз Жібек"). 3) Мұншалық дінің қатты болар ма? (Қ.Н).

-ша жұрнағы қосылған сөздерге назар аудар, сұрағын қой, қай сөз табы екенін жанына белгіле. Ал үстеулерін етістігімен теріп алып, астына бөлек жаз.

Әке-ау, қайттым қаладан,

Асынғаным - тапанша,

Оқ жатары алты ұя.

Тапанша - мылтық тапалша.

Сүмбесі мынау сойылша,

Басары мынау бақанша…

Милиция болам мен-дағы

Жарқынбай мен Жақанша,

Үкімет ісін орындап,

Шапқылаймын шақарша. (І. Жансүгіров)

ІІ кезең

Мына үстеулерді жасалуына қарай топтастыр.

Баяғыдан, шалқасынан, көзімше, таңертең, бірталай, жаздыгүні, анда-санда, күні-түні, ала жаздай, қаннен қаперсіз, ит өлген жерде.

Қосымша арқылы жасалған жалаң туынды үстеу:___________________
________________________________________________________________________________________________________________________________

Сөздердің бірігуі арқылы жасалған күрделі үстеулер:________________

________________________________________________________________________________________________________________________________

Сөздердің қосарлануы арқылы жасалған күрделі үстеулер:

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Сөздерде тіркесіп жасалған не тіркесіп тұрақтанған үстеулер:

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Мына сөздерден қайталау арқылы үстеу жаса.

әрең - _______; зорға - ________, бірте - _________, сөйлей - ________.

Жаңа сабақты бекіту жұмысы

Екінші сыңарын өзің жаз.

Аунап - _________, жата - ___________, жол - _________, одан - ________.

Күрделі үстеулер дегеніміз:

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Күрделі үстеулерді тауып, олардың қандай тәсіл (бірігу, т.б) арқылы жасалғанын жаз.

Анда-санда салмақпен иттер даусы келеді. Дәл қазір екі абысынды оңаша қалдырып, ендігі тың сөзді емін-еркін сөйлестіруге де сырттан үйшік құрып жүрген Әзімбайдың өзі. (М.Ә). Балалар ертеден қара кешке дейін далада ойнайды.

Мына үстеулермен сөйлем құр.

Кеше кешке, апақ-сапақта, жазғытұрым.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4. Фразеологиялық сөздікті пайдаланып, төмендегі тұрақты тіркестердің қай сөзге балама екенін жаз.

Үлгі: ит арқасы қиянда - алыста.

Қас пен көздің арасында, ат шаптырым жер, түн баласында, құлан таза, елден ала бөтен.

________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ІІІ кезең

Деңгейлік тапсырмалар

І деңгей

1.Төмендегідей үстеулермен сөйлем құр. Олар қандай мағына үстейді екен? Сұрағы қандай?

Қолма-қол, бетпе-бет, алды-артын, көзбе-көз.

2. Үстеулерді құрамына қарай топтастыр, жасалу жолын жақшаға жаз (бірігу, қосарлану, тіркесу, қосымша).

Олар ертең ерте жүретін болды. Жылқы болса күндіз-түн қыр отына жайылып жүргендіктен, енді ылдиға қарай ұмтыла түсті. Түнде, қызыл іңірде… ұйқыға әдейі кеткен бұл топ күн шыққанша тұрмай жатқан. Үшеуі де жүзбе-жүз келгенде, Абайдан ығып жүретін туыстар. (М.Ә).

Үлгі: негізгі үстеулер:_____________________________________________

Туынды үстеулер: ________________________________________________

Күрделі үстеулер: ________________________________________________

ІІ деңгей

Тіркесу арқылы жасалған күрделі үстеу.
Қосарлану арқылы жасалған күрделі үстеу.
Біріккен күрделі үстеу.
Қалай? деген сұраққа жауап беретін күрделі үстеу.
Қосарлану арқылы жасалған күрделі үстеу.

Мақал-мәтелдерге үстеулерді қосып жаз.

Тиісті үстеулер: бұрын, бастан, жастан, тал түсте.

Адаспаймын деген адам ______________ адасады.
Келіннің бетін кім _____________ашса, сол ыстық.
Баланы __________, әйелді ____________.

ІІІ деңгей

Үстеулерді қатыстырып, ертегі жаз.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ЕСІҢЕ САҚТА!

Күрделі үстеулер - я бірігіп, я қосарланып, я көп сөздерден тіркесіп тұрақтанған үстеулер.
Идиомаланған тұрақты тіркестерден де үстеулер болады.

Мысалы: елден ала бөтен, томаға тұйық, т.б.

Қосарланған күрделі үстеулер дефис (-) арқылы жасалады.

Мысалы: күліп-ойнап,

Бірігу, тіркесу арқылы жасалған үстеулер жеке-жеке жазылады.

Қас қаққанша, сол бойда.

Тест тапсырмалары

Күрделі үстеуді тап

Шапшаң
Жоғарыдан
Әдейілеп
Бүрсігүні
Құсша.

Қосарлану арқылы жасалып тұрған үстеуді көрсетіңіз.

Келіп-кету
Бала-шаға
Он-он бес
Жол-жөнекей
Келсе-келер.

Күрделі үстеуі бар сөйлемді тап.

Ол қайта-қайта қарады, бірақ танымады.
Бәріміздің өміріміздің басталуы.
Жаздың көркі енеді жыл құсымен.
Қазір жалғызбын ғой.
Мұнда бір салқындық бар.

Қосарлану арқылы жасалған үстеуді табыңыз

Екіншәрі, таңертең
Бармайынша, келмейінше
Қысы-жазы, анда-санда
Қаланы, үйді
Тым жас.

Күрделі үстеуді тап.

Мұншалық, соншалық
Қас қағым сәтте; көзді ашып жұмғанша
Ата-ана, ауыл-аймақ
Бүгін, кеше
Келгелі, көргелі.

Тақырыбы: Үстеудің мағыналық түрлері

Мезгіл және мекен үстеулері

І кезең

Ұйымдастыру кезеңі

1. Төмендегі сызбаны күрделі үстеулердің жасалу жолына қарай өзің мысал келтіріп, толтыр.

Әрең, керемет үлкен , алға, әжептәуір, аса, тым, әдейі,былтыр, таңертең,талай, басқа, емін-еркін, әрі, амалсыздан, бірте-бірте, бүгін, жоғары, қазақша, ертеден кешке дейін.

артта қалды.

Ендеше , мезгіл үстеуі____________________________________________

_______________________________________________________ білдіреді.

Мынадай сұраққа жауап береді : ________, _________,

Мекен үстеуі ____________________________________________________

_______________________________________________ ________білдіреді.

Сұрағы:_________________, _______________________.

5. Мезгіл, мекен үстеулерді тіркескен сөздерімен теріп жаз да, сұрағын қойып, қай сөйлем мүшесі екенін анықта.

Жолшыбай жат ел. Ар жағы - Қызылжар. Кешірек ауа жел бәсеңдеп, бұлт ыдырай бастады… Біз ілгері жүріп кеттік. Есілдің тұс- тұсынан ағылған халық көз тұндырады.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Жаңа сабақты бекіту жұмысы

Үстеуді мағыналық тобына, тұлғасына қарай ажырат.

Бұдан бұрынғы екі күндік жолда үлкендер жылдам жүрмей, баланың шыдамын әбден тауысқан-ды. Құлағы көптен мүкіс тартқан кәрі әжесінің ең бір жақсы көретін немересі Абай-ды. Абай жалт қарап барып, жаңа көрді. (М.Ә). Тал түсте үйіне зорға жетті. Бәрі де Нұртаза мен Мұсабайдан төмен отырды. (М.Ә.). Күндіз өзіне жем іздейді, не өзінің басқаға жем болмауын көздейді.(Ғ.Мұст.).

Үлгі: жылдам - негізгі үстеу, қалай? сын-қимыл.

________________________________________________________________

ІІІ кезең

Деңгейлік тапсырмалар

І деңгей

1. Көп нүктенің орнына мезгіл үстеулерді қойып жаз.

Парк

… заманда адамдар үйлерінің маңына көкініс, жеміс ағаштарын, емдік өсірген. … олар көркімен көз тартатын небір әдемі өсімдіктерді еге бастады. ….. бастап, парктер дүниеге келген.

II деңгей

1. Мына тұрақты тіркестердің мағынасын анықтап жаз.

Кісі аяғы басылғанда, шай қайнатым, сүт пісірім, ит өлген жерде, ит арқасы қияңда, көз байлана.

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2. а) Мынадай үстеулер қай жұмбақтарда кездесетін еді? Мағынасына қарай бұлар қандай үстеулер?

а) Таңертең, түсте, кешке;

ә) Таң атқанша, таң атқан соң;

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

б) Кейін, содан үстеулерін бірде мекендік, бірде мезгілдік мағынада қолданып, әрқайсына екіден төрт сөйлем ойлап жаз.

________________________________________________________________

ІІІ денгей

Үстеудің мағыналық түрлерін қолдана отырып, «Таңғажайып оқиға» тақырыбына шағын әңгіме жаз.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ЕСІҢЕ САҚТА!

Үстеулер білдіретін мағынасына қарай мынадай түрлерге бөлінеді: 1) мезгіл үстеуі; 2) мекен үстеуі; 3) сын-қимыл (бейне) үстеуі; 4) мөлшер үстеуі; 5) күшейткіш үстеуі; 6) мақсат үстеуі; 7) себеп-салдар үстеуі.
Мезгіл үстеулері қимылдың жалпы мерзімін я дәлді мезгілін білдіреді де, қашан? Қашаннан сияқты сұрауларға жауап береді. Мысалы: әсте, ертеден, кейде, таңсәріде, әрқашан. т.б.

Мекен үстеулері қимылдың орнын(мекенін), бағытын білдіреді де, қайда?, қайдан? сияқты сұрауларға жауап береді. Мысалы: тысқары, жол-жөнекей, әріде, әрмен, жоғары, төмен, т.б.

Тест тапсырмалары

1. Мезгіл үстеумен тіркескен тіркесті тап.

а) Ежелден таныс.

в) Тауып алды.

с) Отыз адам.

д) Жаңа киім.

е) Жақсы белгі.

2. Мезгіл үстеулі тіркесті көрсет.

а) Жоғары өрледі.

в) Ышқына соқты.

с) Қысы-жазы үзілмейді.

д) Ілгері кетті.

е) Сабақ бітті.

3. Мекен үстеулі тіркесті көрсет.

а) Былтыр көрген.

в) Тағы да келді.

с) Ілгері жылжыды.

д) Ала жаздай ән салды.

е) Ән айтыпты.

4. Мезгіл үстеуді тап.

а) Тым.

в) Аса.

с) Жазда.

д) Шапшаң.

е) Сонша.

5. Мекен үстеуін тап.

а) Ертең.

в) Былтыр.

с) Жоғары.

д) Сонша.

е) Жедел.

6. Мекен үстеуін тап.

а) Әжептәуір.

в) Анағұлым.

с) Кенеттен

д) Амалсыздан.

7. Мезгіл үстеуін тап.

а) Тұс-тұстан.

в) Ежелден.

с) Әбден.

д) Осыншама.

е) Әдейі.

8. Мекен үстеулі тіркесті көрсет.

а) Биыл алды.

в) Осыншама ауыр.

с) Төмен түсті.

д) Ең биікке ұшты.

е) Әдейі айттым.

Тақырыбы: Мөлшер, бейне үстеулері

І кезең

Ұйымдастыру кезеңі

Берілген сызбаға тиісті үстеулерді жаз.

Мезгіл

Мекен

Сын-бейне

Күшейт-кіш

Мақсат

Себеп-салдар

Мөлшер

2. Көп нүктенің орнына тиісті мезгіл, мекен үстеулерді жаз, сөйлемде атқаратын қызметін анықта.

1. … Торғын шықты. 2. … жиын басталды. 3. Ішінен қалпақ киіп біреуі … шықты. 4. … әсіресе қатқан дария.

5. … киліккен жігіттердің аттары әп-сәтте ойнап шыға келеді. 6. … тарта жөнелді.

ІІ кезең

Оқушылардың оқулықпен жұмыс жасау дағдысын

қалыптастыру кезеңі

Төменде берілген екі бағандағы үстеулерді бір-бірімен салыстыр. Қай баған іс-әрекеттің мөлшерін, қайсысы қимылдың бейнесін білдіріп тұр. Сұрақ қой. Түрін анықта.

Сонша, бірен-саран,

Бірталай, онша,

Мұншама, осыншама,

Анағұрлым, көптеген

Осылай, олай-бұлай,

өзінше, әлінше,

лезде, шалқасынан,

жатпай-тұрмай, өздігінен

________________________________________________________________

2. Жоғарыда берілген әр бағаннан үш-үштен үстеулерді алып, алты сөз тіркесін жаса. Сұрақ қой.

Үлгі: көптеген жұмыс. Үлгі: әлінше көмектесті.

(қаншама жұмыс?) (қалай көмектесті?)

________________________________________________________________

3. Көп нүктенің орнына іс-әрекеттің мөлшерін және сын-қимылын (бейне) білдіретін үстеулерді жаз.

Дара Күрделі

………. тоқтады ……….. тоқтады

………. үлкен ……….. үлкен

.……….уақыт ……….. уақыт

……….. тосты ………… тосты

……….. қуанды ………… қуанды

Ендеше мөлшер үстеуі ______________ _____________ білдіреді.

_________ ________ сұраққа жауап береді.

Сын-қимыл (бейне) үстеуі ________ __________ білдіреді.

______ _______ сұраққа жауап береді.

Жаңа сабақты бекіту жұмысы

Деңгейлік тапсырмалар

І деңгей

Мәтінді оқып, көп нүктенің орнына мөлшер үстеулерін тауып жаз. Сөйлемнің қай мүшесі болып тұрғанын анықта.

Біз күткен поезд мезгілінен … кешігіп, түн ортасы ауа келді. Адам деген … қиындыққа төзеді деп кім ойлаған?! Түн әлі де … қараңғы. Күндіз … жобалап қойған тас жолмен вокзалға жаяу тартып келем. Вагон ішіндегі адамның көптігі…бөшкеге толтырып салған балықтай екен.

Көп нүктенің орнына сын-қимыл (бейне) үстеулерін қойып жаз.

Біз елден шықанда, күн де сәскелікке жақындап еді. Асан екеуіміз… әңгімелесіп келеміз. Жел … еді. … алдымыздан ауыл көрінді.…дегенде ауылдың шетіне таяу келіп тоқтадық.Қыз-бозбалалар …сөйлесіп тұр. Дереу бізді көріп, …үйге тарқаса бастады. Біз үйге кірдік. Үйдің іші…адам. Жастар бір… әзілдесіп отыр екен.(Б.Майлин.)

ІІ деңгей

1. Жұмбақтың шешуін тап. Құрамындағы үстеуді тауып, мағынасын, тұлғасын ажырат.

Қазша қанатын жазады,

Үйрекше мойнын созады.

Құсша қонады.

________________________________________________________________

2. Бір-біріне мағынасы жуық мөлшер үстеулерін тауып жаз. Олар сөздің бірігуі арқылы жасалған үстеулер болсын.

________________________________________________________________

ІІІ деңгей

Төменде берілген мөлшер, сын-қимыл (бейне) үстеулерін қолдана отырып, әңгіме құрастыр.

әжептәуір, лезде, біраз, осылай, өйтіп-бүйтіп, бірталай.

________________________________________________________________

ЕСІҢЕ САҚТА!

Мөлшер үстеулері түрлі қатынасты я жалпылап, я мөлшерлеп немесе қимылдың және сынның я теңдік, я кемдік дәрежесін білдіреді де, қанша?, қаншалық?, нешелеп?, қаншалап?, сияқты сұрауларға жауап береді.

Мөлшер үстеулеріне: онша, сонша, осынша, оншалық, соншалық,

осыншалық, мұншама сөздері жатады.

Сын-қимыл (бейне) үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің амалын, сынын, бейнесін, тәсілін білдіріп, қалай? қайтіп, қалай? кімше? деген сұрақтарға жауап береді. Сын-қимыл (бейне) үстеуі көбінесе етістікпен тіркесіп жасалады. Мысалы: ақырын жүрді, тез келді, бірден сөйледі, шалқасынан құлады, балаша мәз болды, емін-еркін отырды, бостан-бос жүрді т.б.

Сын-қимыл (бейне) үстеулері де құрамды жағынан негізгі я туынды түбір немесе күрделі түбір бола береді.

Тест тапсырмалары

Қайсысы мөлшер үстеуі?

А. Кеше, бүгін

В. Алыста, әріде

С. Осыншама, мұншама

Д. Аса, тым

Е. Әдейі, қасақана

Сын-қимыл (бейне) үстеуді белгіле

А. Жеті, он

В. Ақырын, жылдам

С. Аққу, көкқұтан

Д. Мен, біз

Е. Оқыды, сөйледі

Мөлшер үстеуі қандай сұрақтарға жауап береді?

А. Қаншама?, қаншалап?

В. Қалай?, қайтіп?

С. Қандай?, қай?

Д. Неге?, неліктен?

Е. Не үшін?, не мақсатпен?

Сын-қимыл (бейне) үстеуі қандай сұрақтарға жауап береді?

А. Кім?, не?

В. Қандай?, қай?

С. Қашан?, қайда?

Д. Кімше?, қалай?

Е. Не істеді?, қайтті?

Күрделі үстеуді белгіле

А. Онша, мұншама

В. Кеше, жаздыгүні

С. Бірталай, бірқыдыру

Д. Сонша, талай

Е. Мұнша, соншалық

Тақырыбы: Күшейткіш, мақсат, себеп-салдар үстеулері

І кезең

Ұйымдастыру кезеңі

1.Төменде берілген үстеулерді бағандарға топтастырып жаз.

Етбетінен, мұнша, соғұрлым, орысша, қазақша, бірталай, біраз, ақырын, тез, талай, қыруар, жүресінен, неғұрлым.

Сын-қимыл (бейне) үстеулері

Мөлшер үстеулері

2. Мөлшер, сын-қимыл (бейне) үстеулері қандай сөз табымен байланысады? Мысал келтіріп дәлелде.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ІІ кезең

Төменде берілген үстеулерді сұрақ қоя отырып, мағыналарына қарай бағанға топтастырып жаз.

Аса, өте, әдейі, босқа, бекерге, нағыз, керемет, лажсыздан, амалсыздан,

әдейілеп, қасақана, орасан, ерекше, құр босқа.

Күшейткіш үстеулер

Мақсат үстеулер

Себеп-салдар үстеулер

Төмендегі берілген сөйлемдердегі сұрақтардың орнына күшейткіш,

мақсат және себеп-салдар үстеулерін қойып жаз. Қандай сөйлем мүшесі болатынын анықта.

Біздің Мейрам (қалай?) сөйлейді. Әсем сөйлеуді (не мақсатпен?) үйренген.

Оның сөйлеу шеберлігіне (қандай?) қызыққан жолдастары одан бұның сырын сұрады. Көркем сөйлей білу (қандай?) көп оқуды, (қандай?) еңбектенуді талап етеді. Оның көп жылдар еңбектенгені (неге?) кеткен жоқ.

Керек сөздер: аса, әдейі, керемет, тым, құр босқа, ерен.

Әбден, нағыз, бекерге, амалсыздан, әдейі, қасақана деген күшейткіш, мақсат және себеп-салдар үстеулерін қатыстырып, бірнеше сөйлем құрап жаз.

Ендеше, күшейткіш үстеуі ________________________________________

________________________________________________________білдіреді.

Мақсат үстеуі ____________________________________________________

________________________________________________________білдіреді.

______, _________,_________, _________, ________сұрақтарға жауап береді.

Себеп-салдар үстеуі деп_______________________________________

__________________________________________________________білдіреді.

______, _________,_________, _________, ________сұрақтарға жауап береді.

Жаңа сабақты бекіту жұмысы

Деңгейлік тапсырмалар

І деңгей

Мәтіннен күшейткіш үстеулерді, мақсат үстеулерін тіркескен сөзімен бөлек-бөлек теріп жазып, сұрақ қой, сөйлемде қандай мүше болып тұр?

Жайлаудағы ең төрі өріс пен күзектегі ең жарық, шеткі қоныстар Құнанбай ауылдарына қарайды. Жаздыгүнгідей емес, ауыл үйлері біріне-бірі әдейі жақын қонған. Осындай сырт ажарында тіпті тірлік белгісі жоқ, суық қабақ, жабырқау ауылға үш салт атты келді…

Ауыл реңі мүлдем жүдеу еді… Мұнда бүгін аса үлкен әбігер бар. Абай мен оның барлық үй- іштері, әсіресе, іні- шәкірт, достары үшін ең бір қадірлі әбігер. Бұның себепшсі - Әбіш. Бүгін "туған аулына" келеді деп, әдейілеп тосушылардың барлығы да мүлдем шаршаған болатын. Абай жиынның қақ ортасында тұр. (М.Ә.)

Күшейткіш үстеулер:___________________________________________

_____________________________________________________________

Мақсат үстеулер:_______________________________________________

2. Тіркескен сөзімен себеп-салдар үстеулерді теріп жаз, құрамына талда, сұрақ қой.

Мана үйде бірер әнді айтқанда Балуанның дауысы зор сияқты емес еді, енді амалсыздан сол әнді қайта айтқанда, дауысы жас емес, мөлдір судай кіршіксіз дауыс. Әдемі әнді құмарта тыңдаған қалың жұрт лажсыздан таң ата у-шу болып тарқады.

Мұншама адамды сыйғызатын ешбір үй болмағандықтан, амалсыздан ән далада, қалың құмның арасында айтылды. Кененнің әнін сүйсіне тыңдағанда, Балуанның байқағаны ажырасқан аз жылда жас әнші бірталай ән шығарып тастапты. ( С.М.)

______________________________________________________________
_____________________________________________________________

_______________________________________________________________ _______________________________________________________________

ІІ деңгей

Төмендегі үстеулерге мағынасы жуық үстеулер тауып жаз.

Бекер. Амалсыздан. Жылдам. Ертеде. Орасан.

2. Сын есім сұрауларына, әрі сын есімнің алдына келетін үстеулерді ойлап жаз. Сөз тіркесін құра.

Үлгі: ерекше қиын тапсырма, кілең…

_____________________________________________________________

______________________________________________________________

3. Құрамында 2 т, 2 н, 3 е әріптері бар үстеулер тауып жаз.

________________________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________

ІІІ кезең

Күшейткіш, мақсат, себеп-салдар үстеулерін қатыстыра отырып, сықақ не қызық оқиғалы әңгіме жаз.

________________________________________________________________________________________________________________________________

Есіңе сақта!

Күшейткіш үстеу сынның немесе қимылдың, іс-әрекеттің белгісін я сапасын күшейтіп, я солғындатып көрсетеді.

Күшейткіш үстеулерге ең, сәл, тым, дәл, ылғи, әбден, кілең, аса, өте, өңкей, мүлдем, жөнсіз, орасан, т.б. сөздер жатады.

Құрамы жағынан негізгі түбір болып келеді.

2. Мақсат үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің болу мақсатын білдіреді де, қалай?, не мақсатпен? деген сұрақтарға жауап береді.

Мақсат үстелерге: әдейі, әдейілеп, жорта, қасақана, т.б. сөздер жатады.

3 Себеп-салдар үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің болу себебін білдіреді де, не себепті?, неге?, қалай? деген сұрақтарға жауап береді.

Себеп-салдар үстеуіне: босқа, бекерге, текке, құр босқа, құр бекерге, тектен-текке, т.б. сөздер жатады.

Тест тапсырмалары

1. Күшейткіш үстеумен тіркесіп тұрған сөзді көрсет.

А. Жаңа келді.

В. Осыншама кісі.

С. Сонша көп.

Д. Тіпті ұзақ.

Е. Көп халық.

2. Мақсат үстеулі тіркесті көрсет.

А. Қасақана тиісті

В. Зорға қозғалады.

С. Үдей соқты.

Д. Тез қимылдады.

Е. Әрқашан біргеміз.

3. Себеп-салдар үстеулі тіркесті көрсет.

А. Дереу жетті.

В. Етпетінен жығылды.

С. Амалсыздан көнді.

Д. Жорта сөйледі.

Е. Тез келді.

4. Күшейткіш үстеумен тіркесіп тұрған сөзді көрсет.

А.Соншалық ұзақ.

В. Онша ұзақ емес.

С. Тіпті ұзақ емес.

Д. Ұзақтан келді.

Е. Әдейі келді.

5.Себеп-салдар үстеулі тіркесті көрсет.

А. Бірден келді.

В. Бірен-саран адам.

С. Босқа келді.

Д. Жорта сөйледі.

Е. Тез келді.

6. Мақсат үстеулі тіркесті көрсет.

А. Тез айныды.

В. Нағыз қасқыр.

С. Алға түсті.

Д. Әдейі айтты.

Е. Тым ұзақ.

7. Себеп-салдар үстеуін тап.

А. Лажсыздан.

В. Қасақана.

С. Орасан зор.

Д. Ала жаздай.

Е. Күні-түні.

Өздік жұмысы

1. Үстеулерді тауып, мағынасына, тұлғасына қарай талда.

Ағасының баласы "сот" болғалы, бұл екеуі, айрықша қырғи қабақ (Ә.Нұрп). Көтеріңкі қырлы мұрын, жұқа еріндері мен Абайша біткен жіп-жіңішке қара қасы Әбішті өз тұқымының ең сұлу жасы дегізгендей. Мөлдір салқын жіңішке өзен жағасында оқта-текте кішілеу жас тал-теректер кездеседі. Жазға салым сүр жесу, қыдырып қонақ болысып, сақтаған сыбаға жеу бар ғой. (М.Ә.). Ойға шомып келе жатып, байқамай қалған екенмін, етпетінен құлаған Айдарбектің аяғын басып кеттім.

2. Мәтіннен көп нүктенің орнына сөздердің қосарлануынан жасалған үстеулерді қойып жаз. Оның емлесіне көңіл аудар.

_______ қара жерге жасыл кілем төсегендей. Топтанысып, _________ болып, әркім өзінің мерзімді жұмысына жөнелді. Жұмыскерлердің ә дегенде көбірек екпіндеп сыбырлаған сөздері, ________ сықақ қылған күлкілері _______ азайды. Әр жерден, _________сөздер, ат айдаған дыбыстар естіледі. Жаңбыр ________ашыла бастады. Бұлттың арасынан күннің көзі _______ дегенде көріне бастады.

3. Жаздыгүні, таңертең, ендігәрі, қыстыгүні, әлдекімше, әрең-әрең, ауызба-ауыз, алды-алдына, бірте-бірте, біртін-біртін үстеулерін қатыстырып сөйлем құра. Үстеулердің емлесін есте сақта.

4. Мына үстеулерге қарсы мәнді үстеулер тауып жаз.

Ілгері-… Жоғары-… Бұрын-… Әрі-… Мұнда-…

5. Төмендегі үстеулерге мағынасы жуық үстеулер тауып жаз.

Баяғыда. Тым. Тұтқиылдан. Жол-жөнекей. Жылдам.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Фразеологиялық және түсіндірме сөздіктерден 10 үстеу (беретін мағынасымен) теріп жаз.

Тақырыбы: Үстеулердің емлесі мен сөйлемдегі қызметі.

І кезең

Ұйымдастыру кезеңі

Үстеулердің категориялық мағыналарына 3 үстеуден жаз, сұрақтарын қойып отыр.

Сындық (бейнелік) үстеулері: (қалай?)____________________________
Мезгіл үстеулері: ______________________________________________
Мөлшер үстеулері:_____________________________________________
Күшейткіш үстеулері:___________________________________________
Себеп-салдар үстеулері:_________________________________________
Мекен үстеулері:_______________________________________________
Мақсат үстеулері:______________________________________________

ІІ кезең

Оқушылардың оқулықпен жұмыс жасау

дағдысын қалыптастыру кезеңі

Орфографиялық сөздікті пайдалан

а) Қосарлану арқылы жасалған үш үстеу жаз.

Үлгі: Боста-босқа, ________________________________________________

ә) Бірігу арқылы жасалған үш үстеу жаз.

________________________________________________________________

б) Сөздердің тіркесуі арқылы жасалған үш үстеу.

________________________________________________________________

Сонымен, қосарланған үстеулер (қалай?) __________________ жазылады.

Біріккен үстеулер ________________________ жазылады, сөздердің тіркесуі арқылы жасалған үстеу _____________________ жазылады.

Біріне-бірі мағынасы жуық мөлшер үстеулерін тауып жаз. Олар сөздердің бірігуі арқылы жасалған үстеулер болсын.

Үлгі: бірталай ___________________________________________________

________________________________________________________________

Мына сөздердің мағынасын білдіретін үстеу тауып жаз. Олар қалай жазылады?

Ертеңгі уақыт ____________________________________________________

Ертеңнен арғы күн________________________________________________

Бұдан былай_____________________________________________________

Осы жылы_______________________________________________________

Жұлдыз сияқты__________________________________________________

Жерге бетін бере жығылу__________________________________________

Мына үстеулермен сөйлем құра, емлесіне назар аудар.

Бір ауыздан, ішінара, ала жаздай.

________________________________________________________________

ІІІ кезең

Деңгейлік тапсырмалар

І деңгей

Төмендегі тапсырмадан үстеулерді тіркескен сөзімен әрі жазылу емлесіне қарай жіктеп жаз.

Мысалы: Дефис арқылы жазылған үстеулер:

Бірігу арқылы:___________________________________________________

Тіркесу арқылы: __________________________________________________

Дара үстеулер:___________________________________________________

Тапсырма: Бағана көңілін алаңдатып, алабұрта берген ой әлсін-әлсін қабаттасып келіп, тосыннан киліге жөнелді. (Б.Т.) Әр есіктің алдында бір-бір қазан ошақ таңертеңнен қара кешке дейін дамыл таппай түтіндеп, бықсып жатқаны. (Б.Т.) Күн сайын жазғытұрым шыққан гүлдей, жақсы түрге енемін өзім білмей. (С.Т.)

Мына тіркестерде үстеулер қай сөз табымен тіркесіп тұр, қандай сұрақ қойылады және қандай белгілерді аңғартады? Етістікпен, зат есіммен, сын есіммен тіркескендерді бөлек-бөлек жаз.

Шұғал тұрды, орасан үлкен, ерте оянды, жол-жөнекей айтылды, недәуір кітап, тым биік, әжептәуір киім.

Етістікпен тіркескен үстеу:_______________________________________

________________________________________________________________

Сын есіммен тіркескен үстеу: ______________________________________

________________________________________________________________

Зат есіммен тіркескен үстеу: ______________________________________

________________________________________________________________

Мәтіннен үстеулерді тап, сұрақ қой да, сөйлемдегі қызметін анықта.

Бұл бағана кеште Құнанбайдың қасында тұрған қаба сақал, қара Қамысбай еді. (М.Ә.) Бүгін бірінші рет әдейі алғызып отыр. (Б.Т.) Тал түсте үйіне зорға жетті.

________________________________________________________________

ІІ деңгей

1. Мына үстеулерді қатыстырып, сөйлем құра. Сұрағын қойып, сөйлемдегі қызметін анықта.

Аса, лек-легімен, алдыңғыгүні, әдейілеп, шарасыздан.

________________________________________________________________

Төмендегі үстеулердің әр түрлі сөйлем мүшесі болып тұрғанына назар аудар, сұрақ қой.

Мысалы: 1-баған қалай? 2-баған қанша?

Анағұрлым көбейді.

Осыншама ___________ жүрді.

Мүлдем _____________ шаршады.

Әбден ______________ шаршады.

Анағұрлым ұзын ____________.

Осыншама __________ ұзақ.

Мүлдем ____________ таза.

Әбден ____________ қонымды

1-бағандағы үстеулер ____________________ тіркесіп, _________________ деген сұраққа жауап беріп, сөйлемде ___________________ болады.

2-бағандағы үстеулер _________________ тіркесіп, ____________________ деген сұраққа жауап беріп, сөйлемде _____________________ болады.

Сонымен үстеулер етістікпен тіркесіп, _________________________.

Үлгі бойынша екі мысалды өзің жаз.

Мысалы: Бүгін келді _____________________________________________

Зат есіммен тіркесіп, зат мөлшерін білдіріп, ____________________ болады.

Мысалы: Нағыз жігіт, ____________________________________________

Сын есіммен тіркесіп, сын сапасын, мөлшерін білдіріп, _________________ болады.

Мысалы: Өте биік, ______________________________________________

________________________________________________________________

Мына сөйлемдердегі үстеулер сөйлемнің қай мүшесі болып тұрғанын анықта.

Еріншектің ертеңі бітпес. Ертең - ұстаздар мерекесі. Біздер жоғарыдамыз, олар төменде.

________________________________________________________________

ІІІ деңгей

Үстеудің мағыналық түрлерін қатыстыра отырып, "Таудағы серуен" деген тақырыпта фантастикалық әңгіме жаз.

________________________________________________________________

Үстеулер қандай сөз таптарымен (зат есім, сын есім, етістік) тіркесетініне байланысты сөйлем мүшесі де әртүрлі болады.

Үстеулер етістікпен тіркессе, пысықтауыш болады. Мысалы: Лезде түсіндім. Сын есіммен тіркессе, анықтауыш болады. Мысалы: Аса сапалы. Зат есіммен тіркессе, үстеу анықтауыш болады. Мысалы: Сонша кітап.

Үстеу бастауыш та, баяндауыш та болады, бірақ өте сирек құбылыс. Мысалы: Бүгін - Қазақстанның егеменді ел болған күні.

Қосарланған үстеулер дефис арқылы жазылады. Мысалы: Емін-еркін, ашықтан- ашық.

Бірігу арқылы жасалынған үстеулер бірге жазылады: таңертең.

Мына үстеулердің емлесін есіңе сақта: алдыңғыгүні, қыстыгүні, әнеугүні, т.б.

Тіркесу арқылы жасалынған үстеулер бөлек-бөлек жазылады. Мысалы: күні кеше, әуел баста. Күрделі үстеулер бір сұраққа жауап беріп, сөйлемнің бір мүшесі болады.

Әдебиеттер.

Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы
Г.Т.Тұрсынова

А.А.Касымбек «Қазақ тілі» 6 сыныпқа арналған оқу құралы.Астана «Арман ПВ» 2009 ж.

Алматы : Шың-кітап, 2009-399 б. Авторы Ибрагимов Қанат. 2009-2010
Ж.С.Қалиева «Жалпы білім беретін мектептердің мұғалімдеріне арналған оқу-әдістемелік құрал» Қарағанды, 2005.
«Қазақ тілі: мектепте, колледжде және ЖОО-да оқыту». 2006 ж. №1-3
«Қазақ тілі мен әдебиеті».2010-2015
Кеңесбаев С. «Қазақ тілі» морфология Алматы-1992 жыл
Ысқақов «Қазақ тілі» Алматы-1991 жыл
Исаев С. «Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты»
Қалыбаева А. Оралбаева Н. «Қазіргі қазақ тілінің морфемалар
Оралбай Н. «Қазақ тілінің сөз жасамы» Алматы –
Омарова А.К. «Қазіргі қазақ тіліндегі нөлдік морфема» Алматы
Омар Б. «Қазақ тілі» Шымкент -2005
Саралбаев Ж. «Сөзжасам мәселелері» Алматы – 2002 жыл