23.09.16 с. Къырымтатар эдебият 6 сыныф
Дерснинъ мевзусы: ________________________________________________________________________
Дерснинъ макъсады: ______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
Талебелер не бильмек керек: ________________________________________________________________
______________________________________________________________________
Дерснинъ типи: ___________________________________________________________________________
Корьгезме васталар: _______________________________________________________________________
Иш шекиллери: ___________________________________________________________________________
ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ
1. Тешкилий къысым. Селямлашув. Невбетчи талебенинъ рапорты. Нутукъ дакъкъасы
2. Тербиевий дакъкъасы. Талебелернинъ дикъкъатыны джельп этмек ичюн вазифе илян этиле. (оджа метинни окъуй, талебелер дикъкъатнен динълейлер, къоюлгъан суаллерге джевап берелер)
Лугъат иши.
насиат — тенби, огют факъыр — фукъаре хаял — мында: арзу
тылсым — муджизе эксерий — чокъусы базиргян — алыш-веришчи
таз — сачсыз мусбет — яхшы, эйи деръал — шу арада, шу ань
къатланып — мында: чыдап, даянып текрар — мында: кене де, бир даа
менфий — ярамай шашмалагъан — мында: не япмагъа бильмеген
Вазифе:
Ашагъыдаки антоним сёзлеринен джумлелер тизинъиз: яхшы — яман, зенгин — фукъаре, мераметли — залым, ахмакъ — акъыллы.
Оджанынъ анълатмасы
Бегенген ве севген масалларынъыз акъкъында икяе этинъиз. Оларнынъ иштиракчи шахыс ве къараманларына къыймет кесинъиз.
Масалларны окъумагъа, динълемеге, я да телевизор, санада сейир этмеге севесинъизми?
Масал айтмагъа я да оны окъумагъа авесленесинъизми? Масалны кимлерге окъуйсынъыз?
МАСАЛ — халкъ тарафындан уйдурылгъан ве агъыз-агъыздан айтылгъан эсердир. Къырымтатар халкъынынъ зенгин агъыз яратыджылыгъы бар: халкъ йырлары, чынъ ве манелер, аталар сёзлери, тапмаджалар, эфсанелер, риваетлер, лятифелер, масаллар, дестанлар.
Масал — халкъ агъыз яратыджылыгъынынъ айрыджа меракълы ве балаларгъа уйгъун жанрыдыр. Эвель заманларда уйкенлер къартбаба-къартаналар, ана-бабалар акъшамлары, балаларны этрафларына топлап, масал айтып эглендире, зевкъландыра ве файдалы насиатлар бере эдил ер.
Лякин масаллар тек эглендирюв ичюн яратылмагъан. Асырлар бою халкъ масалларда озюнинъ арзу-истеклерини, дуйгъу хаялларыны, омюр акъкъында тюшюнджелерини акс эткен.
Масаллар несиль-несильден кечип халкънынъ бутюн омюрини, тарихыны къаплап алалар.
Масалларда яхшылыкъ, джесюрлик, догърулыкъ, мераметликйигитлик, достлукъ, бирлик, озь юртуна севги, адалетлик, эмексеверлик киби, мусбет чизгилер макътала ве алгъышлана. Яланджы, эки юзьлю, айнеджи, тенбель, ялтакъ, мераметсиз, намуссыз ве ахмакъ, урдумдуймаз адамлар кулюне ве мыскъылгъа алыналар.
РААТЛЫКЪ!!!
Халкъ масаллары учь чешитке болюне: айванлар акъкъында масаллар, тылсымлы масаллар ве инсанларнынъ аятынен, турмушынен багълы олгъан масаллар.
Айванлар акъкъында масалларда эсас къараманлар чешит айванлар олып, оларнынъ бири-бирине .
Бу сой масаллар энъ эски заманларда пейда олгъанлар. Къырымтатар масалларында энъ чокъ расткельген айванлар къашкъыр, тильки, аюв, йылан, хораз, эчки, къоян ве башкъаларыдыр. Масалларда дев ве аждерха эр шейден кучьлю ве къоркъунчлы косьтериле, къашкъыр йыртыджы бир джанавар, тавшан къоркъакъ, тильки айнеджи ола ве иляхри. Бу масалларда эсас къараманлар айванлар олса да, оларгъа инсанларгъа аит олгъан базы хусусиетлер де бериле.
Айванлар акъкъында масаллардан «Эйиликке кемлик япма», «Къашкъырнынъ анты», «Хан ве йылан», «Акъыллы кирпинен айнеджи тильки» ве дигерлерини мисаль оларакъ кетирмек мумкюн.
Тылсымлы масалларда, эсасен, инсанларнынъ табиат кучю ве афатнен курешюви, оны озюне табий этюви, бойсундырувы, чешит хасталыкълардан, олюмден, агъыр яшайыштан къуртулувы акъкъындаки хаяллары акс эттириле.
Бу сой масалларда мусбет баш къараманлар адден тыш къуветли, акъыллы, зийрек олып, олар джадыны да, девни де, аждерханы да мытлакъа енъип чыкъалар, я да оларнынъ тылсымыны ачалар. Бунда инсанларнынъ табиат сырларыны ачмагъа ынтылгъанларыны ве оларнынъ ачыладжагъына, яни табиат инсан- гъа бойсундырыладжагъына эминликлери тасвир олуна.
Адларындан корюнгени киби «Тылсымлы таз огълан», «Учь тылсым», «Алтын башнен хыяр баш», «Агълагъан нар ве кульген айва» ве дигерлери тылсымлы масаллардандыр.
Турмуш масаллары — бу турмуш мунасебетлерини акс эттирген масаллардыр. Бу масалларда адий йигит я да къызнынъ акъылы, джесарети, эр шейнинъ чаресини тапа билюви, эр сой къыйынлыкъларгъа къатланып, ахыр сонъу, оларнынъ тюбюнден чыкъувы ифаделене. Чобан олсун, факъыр бир йигит олсун, о, эр вакъыт падиша везирлеринден де, сарай кишилеринден де, падишанынъ озюнден де акъыллы олып чыкъа. Турмуш масалларында образлар, эсасен, мусбет я да менфий къараманлар олалар. Мусбет къараманлар — чобан, хызметчи, ыргъат, факъыр бир йигит я да къыз, адий бир койлю. Олар озь акъылы, усталыгъы ве чеберлигинен дайма устюн чыкъалар. Менфий къараманлар исе — падишалар, оларнынъезирлери, сарай кишилери, байлар — адалетсиз, залым, хаин, ахмакъ, акъылсыз оларакъ косьтерилелер.
Бутюн масалларда яхшылыкъ ве догърулыкъ яманлыкъны енъе, акъикъат ве адалет эр вакъыт устюн чыкъа.
Масалларда, эксерий алларда, айры бир джумле, ибарелер текрарлана. Къырымтатар масалларынынъ чокъусы: «Бир заманда бар экен, бир заманда ёкъ экен...», «Эски заманларнынъ биринде...», «Заман, заман экенде...», «Куньлерден бир кунь...» деп башлана ве «Асретине къавушып, акъ мурадына иришелер», «Къыркъ кунь, къыркъ гедже той ола ве яшнен къыз бири-бирине къавушалар» киби ве дигер ибарелернен бите.
Масаллар — уйдурма икяелердир. Олар эглендириджи ве халкъ омюринен сыкъ багълы олып эйи насиатлар бере ве яхшыиы ямандан айырмагъа ярдым этелер. Масалнынъ ифадели тили ве озюне хас тизилиши бар.
Алим ве базиргян масалнынъ окъувы.
Дерснинъ нетиджеси чыкъарыла. Субетлешейик.
– Насыл эсерге биз масал деймиз?
– Масалларда асырлар бою инсан нелерни акс эткен?
– Масаллар насыл чешитлерге болюнелер?
-–Турмуш масаллары тылсымлы масаллардан насыл фаркъ этелер?
– Насыл масалларгъа тылсымлы масал деймиз?
– Масалларда эр вакъыт не устюн чыкъа? Не ичюн?
–Бабасы ольген сонъ, Алим ве оларнынъ къорантасы насыл алгъа къалалар? Алим не япмагъа меджбур ола?
– Базиргян Алимни насыл этип алдата? Алим олюмден насыл къуртула?
–Алим базиргянны насыл джезалай?
– Насыл тюшюнесинъиз, Алим догъру яптымы? Бу масалнынъ эсас манасыны насыл анълайсынъыз?
– «Алим ве базиргян» масалыны масалларнынъ къайсы чешитине кирсетмек мумкюн? Не ичюн?
Эв вазифеси:1. Ёл алды, сёз алды, ер алды- сёзлеринен джумле тизинъиз.
2. Масалда тасвирленген левхаларнынъ бирине ресим япынъыз.
Баалав.
