Укыту – методик комплекты
1. Рус телендә урта (тулы) гомуми белем бирү мәктәпләре өчен татар теле һәм әдәбиятыннан үрнәк программалар:1-11нче с-лар. Казан: Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгы,Татар кит.нәшр.,2011.
2. Татар теленнән гомуми белем бирүнең дәүләт стандарты Казан 2008.
3. Р.З.Хәйдәрова, Р. Л. Малафеева . Татар теле. Рус телендә урта гомуми белем бирүче мәктәпнең 8нче сыйныфы өчен дәреслек (рус телендә сөйләшүче балалар өчен).-Казан:Мәгариф, 2008.
8 нче сыйныфның рус телендә сөйләшүче балалар өчен татар теле дәресләрен укытуның
календарь - тематик планы.
Дәрес саны
ТЕМА
Сәг.
саны
Дәреснең предмет нәтиҗәсе
Үткәрелү вакыты
Күп укыган күп белгән.
Лексика
План буенча
факт
1
1нче сентябрь – Белем көне.
1
"Мәктәп”темасына кагылышлы лексиканы белү
01.09.
2
Хикәя фигыльнең хәзерге заман формасы.
1
Хикәя фигыльне, чөнки, шуңа күрә теркәгечләрен сөйләмдә куллана белү
03.09.
3
Каюм Насыйриның биографиясе буенча лексик-грамматик материал.
1
Исем ясаучы кушымчаларны
кабатлау, практикада куллана белү
04.09.
4
Каюм Насыйриның "Әбүгалисина" әсәрендәге лексик-грамматик материал.
1
Хикәя фигыльнең заман формаларын искә төшерү, сөйләмдә куллана белү
08.09.
5
6
Хәл фигыль.,аның ясалышы.
2
Хәл фигыль формаларын искә төшерү, сөйләмдә куллана белү
10.09.
11.09.
7
Тезмә фигыль.
1
Тезмә фигыльнең ясалышын искә төшерү, ситуатив күнегүләр эшли белү
15.09.
8
9
Билгесез үткән заман хикәя фигыль.
Билгесез үткән заман хикәя фигыльнең зат-сан белән төрләнеше.
2
Затланышлы, затланышсыз фигыльләр; билгесез үткән заман хикәя
фигыльләрне искә төшерү, сөйләмдә куллана белү
17.09.
18.09.
10
В.Нуриевның "Өлгерәм әле" хикәясенең I өлешендәге лексик-грамматик материал
1
Текстны аңлап укый белү, текст эчтәлеге буенча фикер йөртә алу
22.09.
11
Билгеле киләчәк заман хикәя фигыль
1
Фигыльләрнең ясалышын истә калдыру, сөйләмдә куллана белү
24.09.
12
Административ контроль эш.
1
Мөстәкыйль эшли белү күнекмәләрен камилләштерү, алган белемнәрне практикада куллна белү
25.09.
13
14
Хаталар өстендә эш. Шарт фигыль.
Аның зат-сан белән төрләнеше.
2
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш Шарт фигыль, аның зат-сан белән төрләнешен белү
29.09.
01.10.
15
Үткәннәрне кабатлау. Фигыль төркемчәләре
1
Затланышлы, затланышсыз фигыльләрне сөйләмдә куллана белү
02.10.
16
В.Нуриевның "Өлгерәм әле" хикәясенең II өлешендәге лексик-грамматик материал
1
Текстны аңлап укый белү, текст эчтәлеге буенча фикер йөртә алу
06.10.
17
В. Нуриев “Өлгерәм әле" хикәясе буенча диалогик сөйләмгә чыгу
1
Өйрәнелгән лексиканы кулланып монологик һәм диалогик сөйләм оештыра белү
08.10.
18
Җөмләнең баш һәм иярчен кисәкләре
1
Җөмлә кисәкләрен җөмләдә таба белү
9.10.
19
“Татарстанның Милли китапханәсе” текстындагы лексик-грамматик материал
1
Ия белән хәбәр арасында сызык кую очракларын белү
13.10.
20
Боерык фиг.зат-сан белән төрләнеше.
1
Төрле заттагы боерык фигыльләрне сөйләмдә куллана белү
15.10.
21
Л. Леронның “Пирамида” әсәренең лексик-грамматик материалы
1
Хикәя фигыль, бәйлек сүзләрне җөмләләр төзүдә куллана белү
16.10.
22
“Яхшы уку җиңелме? темасы буенча сөйләшү
1
Тема буенча алган белемнәрне практикада куллана белү
20.10.
23
Диалогик һәм монологик сөйләм үстерү
1
Ситуатив күнегүләр эшли белү, тема буенча диалогик һәм монологик сөйләмгә чыгу
22.10.
24
Контроль эш №2
1
Мөстәкыйль эшли белү күнекмәләрен камилләштерү, алган белемнәрне практикада куллана белү
23.10.
Мин һәм минем яшьтәшләрем.
25
Хаталар өстендә эш. Теләк фигыль формасы.
1
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш Таблица белән эшли белү.
26.10.
26
Н. Гыйматдинованың “Болын патшасы” хикәясенең I-II өлешендәге лексик-грамматик материал.
1
Текст һәм сүзлек белән эшли белү
27.10.
27
Бәйлекләр, бәйлек сүзләр.
1
Бәйлекләрне һәм бәйлек сүзләрне җөмләдән табу һәм аларны җөмлә төзүдә куллану
29.10.
28
Юклык, билгеләү алмашлыклары.
1
Юклык, билгеләү алмашлыкларын тексттан таба белү
30.10.
29
-п, -ып/-еп формалы хәл фигыльләрнең юклык формасы.
1
-п, -ып/-еп формалы хәл фигыльләрнең юклык формасын җөмләләр төзүдә куллана белү
9.11
30
31
Исем фигыль, аның килешләр белән төрләнеше.
2
Исем фигыльнең килешләр белән төрләнүен аңлау, аларны сөйләмдә куллана белү
10.11
32
Сыйфат фигыль.
1
Җөмләдән сыйфат фигыльне таба белү, аның рус телендә причастие булуын аңлау
12.11
33
Ш.Галиевның “Безнең йорт малайлары” әсәрендәге лексик-грамматик материал
1
Сыйфат фигыльнең ясалу тәртибен искә төшерү, тексттан таба белү
16.11
34
Әсәр буенча сөйләмгә чыгу
1
Ситуатив күнегүләр эшли белү
17.11
35
Ш. Галиевның"Ялгыш адым" шигырендәге лексик-грамматик материал
1
Исем фигыльнең ясалу тәртибен искә төшерү, тексттан таба белү
19.11
36
Исемнәрнең баш килешен сораучы бәйлекләр
1
Исемнәрнең баш килешен сораучы бәйлекләрне белү
23.11
37
-лы/-ле кушымчасы белән ясалган сыйфатлар
1
лы/-ле
кушымчасы белән
сыйфатлар ясый белү
24.11
38
Исемнәргә кушымчалар ялгану тәртибе
1
Исемнәргә кушымчалар ялгану тәртибен аңлау
26.11
39
“Безнең йортның подъезды” дигән темага сөйләшү
1
Бирелгән темага хикәя яза белү
30.11
40
41
Әйтү максаты буенча җөмлә төрләре
2
Җөмлә төрләрен аера белү, бирелгән темаларга төрле максаттагы җөмләләр төзи алу
1.12
3.12
42
43
Җыйнак һәм җәенке җөмләләр.
Үткәннәрне кабатлау.
2
Җыйнак һәм җәенке җөмләләрне сөйләмдә куллана белү; ситуатив күнегүләр эшли белү
7.12
8.12
44
Контроль эш №3 (2 чирек өчен)
1
Мөстәкыйль эшли белү күнекмәләрен камилләштерү, алган белемнәрне практикада куллна белү
10.12
45
Хаталар өстендә эш. Бер составлы җөмләләр
1
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш. Бер составлы җөмләләрне таба белү
14.12
46
47
Бер составлы җөмләләр.Билгеле үтәүчеле, билгесез үтәүчеле, гомуми үтәүчеле, үтәүчесез җөмлә төрләре.
2
Бер составлы җөмлә төрләрен аера белү, аларны сөйләмдә куллана алу
15.12
17.12
48
“Минем яшьтәшләрем-дусларым” темасы буенча сөйләшү
1
Тема буенча монологик һәм диалогик сөйләмгә чыгу
21.12
Буш вакытымны мин ничек үткәрәм.
49
50
“Өзелгән чәчәкләр” әсәрендәге лексик-грамматик материал.
2
Хәл фигыль формаларын җөмлә төзүдә куллана алу; текст белән эшли белү
22.12.
24.12
51
Рәвеш, аның сораулары.
1
Рәвешнең сорауларын искә төшерү, тексттан рәвешләрне таб белү
16.01.
52
“Җиңәсем килде” әсәрендәге лексик-грамматик материал.
1
Текстны аңлап укуга ирешү
18.01.
53
54
Сыйфат фигыль, аның заман формалары.
2
Сыйфат фигыль, аның заман формаларын сөйләмдә куллана белү
21.01.
23.01.
55
Текст өстендә эш.
Сүзлек диктанты.
1
Текст белән эшли белү. Мөстәкыйль эшли белү күнекмәләрен камилләштерү, алган белемнәрне практикада куллана белү
25.01.
56
57
Хаталар өстендә эш. Инфинитив + предикатив сүзләр конструкциясе.
2
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш Инфинитив + предикатив сүзләр конструкциясен сөйләмдә куллана алу
27.01.
29.01.
58
А. Алишның “Алдакчы Наил” хикәясендәге лексик-грамматик материал
1
Сүзләрнең синоним, антоним парларын, сыйфат фигыльләрне җөмләләрдә куллана алу
01.02.
59
Ярдәмче фигыльләр.
1
Ярдәмче фиг.таба,таный белү
03.02.
60
Кабатлау. Тема буенча сөйләмгә чыгу
1
Ситуатив күнегүләр эшли белү
05.02.
61
Тест биремнәрен үтәү. Мөстәкыйль эш.
1
Мөстәкыйль эшли белү күнекмәләрен камилләштерү, алган белемнәрне практикада куллана белү
08.02.
Табигать һәм кеше.
62
Хаталар өстендә эш. Н. Дәүлинең “Бәхет кайда була?” шигырендәге лексик-грамматик материал.
1
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш. Текст һәм сүзлек белән эшли белү
10.02.
63
64
Исемнәрнең ясалышы.
2
Исемнәрнең
ясалышын искә төшерү, төрле исемнәр кулланып сөйләм оештыру күнекмәләре булдыру
12.02.
15.02.
65
Бәйлек сүзләр.
1
Бәйлек сүзләрне таба белү,таблица белән эш итү
17.02.
66
67
Дәрдмәнднең “Бер хәзинә” әсәрендәге лексик-грамматик материал
2
Текст һәм дәреслек белән эшли белү
19.02.
22.02.
68
“Бер хәзинә” әсәре буенча диалогик сөйләмгә чыгу
1
Бирелгән темага диалог оештыра белү
24.02.
69
Н. Дәүлинең "Хезмәткә -хөрмәт" әсәрендәге лексик- грамматик
1
-лы/-ле, -сыз/-
сез сыйфат ясаучы
кушымча ларны искә төшерү, сорауларга җавап бирә белү.
26.02
70
Текст өстендә эш.
1
Текст өйстендә эшләү күнекмәләре булдыру
02.03.
71
Мөстәкыйль эш. “Табигать һәм кеше” темасы буенча
1
Мөстәкыйль эшли белү күнекмәләрен камилләштерү, алган белемнәрне практикада куллана белү
04.03.
72
Хаталар өстендә эш. Хезмәткә - хөрмәт турында сөйләшү.
1
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш. Кешенең хезмәтен хөрмәтләү турында сөйләм оештыра алу
07.03.
Без Татарстанда яшибез.
73
Р.Фәйзуллинның "Онытма син! " шигырендәге лексик-граммматик материал
1
Чөнки, шуңа күрә теркәгечләрен җөмләләр төзүдә куллана белү
09.03.
74
Ия белән хәбәр арасында сызык куелу очраклары.
1
Таблица белән эш итә белү, ия белән хәбәр арасында сызык кую очракларын искә төшерү
11.03.
75
Р.Фәхретдиновның "Идел суы ага торыр" әсәрендәге .лексик-грамматик материал
1
Таблица белән эш итә белү, текст белән эшләү күнекмәләре булдыру
14.03.
76
Контроль язма эш. (3 чирек өчен)
1
Мөстәкыйль эшли белү күнекмәләрен камилләштерү, алган белемнәрне практикада куллана белү
16.03.
77
Хаталар өстендә эш. Сөембикә турындагы текстның лексик-грамматик материалы.
1
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш. Тамырдаш сүзләрне искә төшерү,
текст һәм сүзлек белән эш итә белү
18.03.
78
Алмашлыклар.
1
Алмашлыкларның төрләрен белү
21.03.
79
Билгесезлек алмашлыклары
1
Билгесезлек алмашлыкларын җөмләләрдән таба белү
01.04.
80
Билгеләү алмашлыклары
1
Билгеләү алмашлыкларын җөмләләрдән таба белү
04.04
81
Туган жирем -Татарстан" текстындагы лексик-грамматик материал
1
Алмашлыкларны кабатлау, текст һәм дәреслек белән эш итә белү
06.04.
82
Татарстанның Милли музеенда" текстындагы лексик-грамматик материал
1
Изафә
бәйләнешне искә төшерү,тәрҗемә итә белү
08.04.
83
“Татарстанның Милли музеенда" тексты өстендә эш.
1
Монологик сөйли белү
Мөстәкыйль эшли белү
11.04.
84
Язма эш. Хат язарга өйрәнү
1
Белемнәрне практикада куллана белү; бирелгән тема буенча монологик сөйләм оештыра алу
13.04.
Татарстанның күренекле әдипләре.
85
86
Хаталар өстендә эш. Г. Тукай биографиясе буенча лексик-грамматик материал
2
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш. -дыр/-дер кисәкчәсен сөйләмдә куллану; җөмләнең баш кисәкләрен таба белү
15.04.
18.04.
87
88
Ә. Фәйзинең "Асрарга бала бирәм" әсәрендәге лексик-грамматик материал
2
Текст һәм сүзлек белән эш итә белү.
20.04.
22.04.
89
Тукайның тормыш юлы турында сөйләшү
1
Диалог һәм монолог төзү күнекмәләре булдыру.
25.04.
90
Сүзлек диктанты.Грамматик материалны кабатлау.
1
Тыңлап хатасыз яза белү; өйрәнелгән грамматик конструкцияләрне сөйләмдә куллана белү
27.04.
91
92
Г. Тукайның 'Су анасы" әсәрендәге лексик-грамматик материал
2
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш. Сүз төркемнәрен аера белү; кушма,парлы, тезмә
сүзләрне таба белү
29.04.
02.05.
93
94
Исем фигыль.
Алишев “Нәни батыр хикәясендәге лексик-грамматик материал
2
Исем фигыльне искә төшерү, текст һәм сүзлек белән эш итә белү.
04.05.
06.05.
95
96
Г.Ибраһимовның "Алмачуар" әсәрендәге лексик-грамматик материал
2
Синонимнар, антонимнар таба алу; Сыйфат фигыльне кабатлау,текст белән эш итә белү
09.05.
11.05.
97
М.Җәлил иҗаты буенча лексик-грамматик материал.
1
текст һәм сүзлек белән эш итә белү.
13.05
98
Г.Ибраһимовның "Алмачуар" әсәренеп П кисәгендәге лексик-грамматик материал
1
Бәйлек, бәйлек сүзләрне сөйләмдә куллана алу
16.05.
99
Контроль язма эш . ( 4 чирек һәм еллык)
1
Мөстәкыйль эшли белү күнекмәләрен камилләштерү, алган белемнәрне практикада куллана белү
18.05.
100
Хаталар өстендә эш.
“Татарстанның күренекле әдипләре” темасын кабатлау.
1
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш. Үткән грам. материал буенча ситуатив күнегүләр эшли белү
20.05.
101
Ымлыклар
1
Ымлыклар кагыйдәсен аңлау,сөйләмдә куллана алу
23.05.
102
БСҮ.Күренекле әдипләребез.
1
Бирелгән тема буенча монологик сөйли белү.
25.05.
103
104
Үткәннәрне кабатлау дәресләре.
(Өйрәнелгән грамматик конструкцияләр һәм лексика)
2
Үткән грам. материал буенча кабатлау.
Парларда эшли белү
27.05.
29.05.
105
Йомгаклау дәресе.
1
Өйрәнелгән материалны сөйләмдә куллана белү
31.05.
Татар теленнән эш программасы
8 нче сыйныф, татар тѳркеме
Аӊлатма язуы
Эш программасы түбәндәге документларны исәпкә алып төзелде:
Россия Федерациясенең “Мәгариф турында” законы (Федеральный закон “ Об образовании в Российской Федерации”, приказ №273/ФЗ от 29.12.12 г.);
Татарстан Республикасының “Мәгариф турында” законы.22.06.2013 №68 – РТ;
Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгының (Белем бирүнең вакытлы дәүләт стандартларын раслау турында боерыгы – 4.03.09 ел №499/09);
”Татар теле һәм әдәбиятыннан гомуми белем бирүнең дәүләт стандарты”, 2008 ел;
Татарстан Республикасының “Дәүләт телләре һәм Татарстан республикасында башка телләр” турындагы законы; ( 8.07.1992 N 1560-XII(ред.3.03.2012));
Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгының “Татарстан Республикасының гомуми белем бирү оешмаларында татар телен дәүләт теле буларак укыту турында методик хаты ( 13.08.12 ел №1291520/1);
“Рус телендә (тулы) гомуми белем бирү мәктәпләре өчен татар теле һәм әдәбиятыннан үрнәк программалар: 1-11 нче сыйныфлар”, Казан: Татар китап нәшрияты,2011;
11 нче мәктәпнең гомуми белем бирү программасы (ООП МБОУ “СОШ №11” на 2012-2017 уч.год, приказ №171 от 01.09.12г.);
11 нче мәктәпнең 2015 – 2016 уку елына укыту планы;
“Укыту фәне, электив курслар, түгәрәкләрнең эш программасы тәртибе һәм структурасы” турында локаль акт (локальный акт «О структуре, порядке разработки и утверждения рабочих программ учебных предметов, элективных курсов, кружков», приказ №164 от 01.09.11г.);
11 нче мәктәпнең 2015 – 2016 уку елына еллык календарь укыту графигы;
11 нче мәктәпнең 2015-2016 уку елына дәресләр расписаниесе;
“Татар теле һәм әдәбиятыннан региональ исемлеккә кертелгән дәреслекләр һәм уку кулланмалары турында” (Приказ МО и Н РФ «О предварительном заказе на региональные и этнокультурные учебные издания на 2014/2015 учебный год» № 283 от 29.01.2014 г.).
Татар теленнән эш программасы өч өлештән тора: аңлатма язуыннан, төп бүлекләрне, белем һәм күнекмәләрне үз эченә алган программаның эчтәлегеннән, укучыларның әзерлек дәрәҗәсенә таләпләреннән.
Татар теле укытуның максатлары:
Укучыларда татар теленә хөрмәт һәм аны ярату, рухи кыйммәт һәм кешелек дөньясының аралашу, белем алу чарасы буларак аңлы караш тәрбияләү;
Укучыларның сөйләү һәм фикерләү сәләтен үстерү, аларны татар әдәби телен тормышның төрле өлкәләрендә ирекле куллана алырлык шәхесләр итеп тәрбияләү; дөрес сөйләм эшчәнлегенең үзара аралашу чарасы икәнен белдерү;
Татар теле, аның төзелеше, кулланылышы турында мәгълүмат алу; татар әдәби теленең төп нормаларын һәм стилистик мөмкинлекләрен ачык күзаллау, аларны тиешенчә куллана белү; сүз байлыгын арттыру, сөйләмдә кулланыла торган грамматик чараларны төрлеләндерү;
Телне өйрәнгәндә үзләштергән белем һәм күнекмәләрне сөйләмдә дөрес куллана белү.
Белем бирү эчтәлегенең мәҗбүри минимумы.
Коммуникатив компетенция. Сөйләм. Телдән һәм язма сөйләм. Диалогик һәм монологик сөйләм. Сөйләм стильләре. Матур әдәбият теле.
Телдән һәм язма сөйләмне аеру. Тел берәмлекләрен аралашуны ситуация үзенчәлекләренә карап сайлый белү. Аралашу өлкәсенә һәм ситуациясенә бәйле рәвештә телдән һәм язма сөйләмне дөрес файдалану.
Текстның темасы, төп фикере һәм төзелеше. Аларның стильләрендә жанр төрлелеге.
Татар әдәби теле һәм аның нормалары турында төшенчә.
Сөйләм эшчәнлеге төрләрен (тыңлап аңлау, сөйләү, уку һәм язу) үзләштерү.
Укуның төрле төрләрен (танышу, өйрәнү һ.б.)үзләштерү. Уку киталары, масса күләм мәгълүмат чаралары, интернет һ.б. чаралар белән эшләү алымнарын үзләштерү.
Иҗтимагый-мәдәнии, әхлакый, көнкүреш, уку темаларына бәйле булган монологик һәм диалогик сөйләм үрнәкләрен төзү.
Текстның эчтәлеген кыскача , тулы яки сайлап алып сөйләү. Диктантлар, изложениеләр һәм сочинениеләр язу. Төрле стиль һәм жанрдагы текстлар төзү: бәяләмә, аннотация, хат, ышаныч кәгазе, гариза, тезис, конспект һ.б.ш.
Лингвистик компетенция. Телнең кеше тормышында һәм җәмгыятьтә тоткан урыны. Татар теле – Татарстан Республикасының дәүләт теле. Татар теле – татар халкының милли теле.
Матур әдәбият һәм аның нормалары турында төшенчә.
Татар теленең үсештә булуы. Соңгы елларда татар теле лексикасындагы үзгәрешләр.
Тел белеменә караган сүзлекләр һәм алардан файдалану.
8Б сыйныфының татар төркемендә барлыгы 11 бала.Төркемдә татарча үз фикерләрен ачык һәм тулы әйтеп бирүчеләр саны шактый.Шулай да өйдә татар телендә сөйләшмәүче гаиләләрдән килүче балалар бар. Алар җөмлә төзелешендә хата җибәрә, бирелгән сорауга җавапны кыска, ләкин аңлап җавап бирәләр.
Татар теле дәресләрендә 7 нче сыйныфта үтелгәннәрдән чыгып, мөстәкыйль сүз төркемнәрен беләләр, сүзләргә фонетик һәм морфологик анализ ясый, сүз төзелешен тикшерү күнегүләрен эшли, сүзләрнең тамыр һәм кушымчасын таба, сүзләрнең туры һәм күчерелмә мәгънәләрен аера, фразеологизмнар куллана беләләр. Исемнәрне килеш һәм тартым белән төрләндерү, .шулай ук фигыльләрнең заманнарын билгели, зат-сан белән төрләндерә беләләр.
Укыту планында 8 нче сыйныфта татар теленнән атнага 3 сәгать вакыт бирелә. Татар теленнән тематик план “Рус телендә урта (тулы) гомуми белем бирү мәктәбендә татар әдәбиятын укыту программасы (татар балалары өчен) ”на (төзүче-авторлар – Ф.Г. Галимуллин, З.Н. Хәбибуллина, Х.Г. Фәрдиева) (Казан, Татарстан китап нәшрияты, 2011) нигезләнеп төзелде. Программада 105 сәгать каралган. Дәреслек: Татар теле: рус телендә төп гомуми белем бирү мәктәбенең 8 нче сыйныфы өчен дәреслек (татар балалары өчен) / Р.Ә. Асылгәрәева, Р.А. Юсупов, М.К. Зиннуров .- Казан, Татарстан китап нәшрияты , 2011)
Изложение
105
65
13
27
7 (2)
6 (1)
5 (2)
Өстәмә әдәбият
1. “Рус телендә урта (тулы) гомуми белем бирү мәктәбендә татар әдәбиятын укыту программасы (татар балалары өчен) ”на (төзүче-авторлар – Ф.Г. Галимуллин, З.Н. Хәбибуллина, Х.Г. Фәрдиева) . Казан, Татарстан китап нәшрияты, 2011
2. Ф.С. Вәлиева, Г.Ф. Саттаров. “Урта мәктәп һәм гимназияләрдә татар телен укыту методикасы”. Казан, “Раннур”, 2000.
3. Ф.С. Сафиуллина, М.З. Зәкиев.“Хәзерге татар әдәби теле”. Казан, “Мәгариф”, 1994.
4. М.З.Зәкиев. “Хәзерге татар әдәби теле синтаксисы һәм пунктуациясе”. Казан, “Татарстан китан нәшрияты”, 1984.
5. Ф.М. Хисамова. “Татар теле морфологиясе”. Казан, “Мәгариф” , 2006.
6. Татар теле грамматикасы. Фонетика һәм морфология. Казан, “Татарстан китап нәшрияты”, 1970.
7. Ф.Ф. Харисов, Ч.М.Харисова. Татар теленнән күнегүләр һәм тестлар. Казан, “Яңалиф”, 2006.
8. Н.В. Максимов. Татар теленнән тестлар. Казан, “Мәгариф”, 2002, 2008.
9. Бердәм республика имтиханына әзерләнәбез. “Татар теле”. Казан, ”Школа”, 2007.
10. Татар теле. БДИга әзерләнү өчен кулланма. Казан, “Школа”, 2008.
11. Татар теле. БДИга әзерләнү өчен ярдәмлек. Казан, “Школа”, 2008.
12. Ф.М. Хисамова. “Татар теле морфологиясе”. Казан, “Мәгариф” , 2006.
13.З.Н. Хәбибуллина, И.Г. Гыйләҗев. Изложениеләр җыентыгы, Казан, “Мәгариф”, 2003.
14. З.Н. Хәбибуллина, М.А. Вәлиул -лин, Х.Г. Фәрдиева. V-XI сыйныфлар өчен язма эшләр, Казан, 2003. Ч.М. Харисова. Язма эшләр җыентыгы. Казан, “Мәгариф”, 2004.
Программаның эчтәлеге
җөмлә кисәкләре, ия һәм аның белдерелүе, хәбәр һәм аның белдерелүе, кушма хәбәр һәм аның белдерелүе, ия белән хәбәр арасында сызык;
5
Җөмләнең иярчен кисәкләре
20
аергыч һәм аның белдерелүе, аергыч белән аерылмыш арасында бәйләнеш;
тәмамлык һәм аның белдерелүе,туры һәм кыек тәмамлыклар;
хәл һәм аның төрләре: урын хәле, вакыт хәле, рәвеш хәле, күләм хәле, сәбәп хәле, максат хәле, шарт хәл, кире хәл;
аерымланган хәлләр һәм алар янында тыныш билгеләре, төрле хәлләрнең аерымлануы;
аныклагыч; аерымланган аныклагычлар, алар янында тыныш билгеләре,
6
Җөмләнең модаль кисәкләре
3
эндәш сүзләр һәм алар янында тыныш билгеләре;
кереш сүзләр һәм алар янында тыныш билгеләре;
кереш җөмләләр һәм алар янында тыныш билгеләре;
7
Җөмләнең тиңдәш кисәкләре
4
8
Җөмләдә сүз тәртибе
2
- сүзләрнең уңай һәм кире тәртибе, логик басым;
9
Гади җөмлә
4
- әйтү максаты ягыннан җөмлә төрләре: хикәя җөмлә, сорау җөмлә, боеру җөмлә, тойгылы җөмлә;
10
Ике составлы һәм бер составлы җөмләләр
6
җыйнак һәм җәенке җөмләләр, гади җөмләгә синтаксик анализ;
бер составлы җөмләләр: исем җөмлә, фигыль җөмлә, сүз җөмлә;
11
Тулы һәм ким җөмләләр.
Раслау һәм инкарь җөмләләр
3
тулы һәм ким җөмләләр турында төшенчә;
раслау һәм инкарь җөмләләр, раслау һәм инкарь җөмләләрнең кулланлышы;
12
Туры һәм кыек сөйләм
4
- туры һәм кыек сөйләм турында төшенчә, диалог, туры сөйләм янында тыныш билгеләре, туры сөйләмне кыек сөйләмгә әйләндерү;
13
Кабатлаулар
13
14
Бәйләнешле сөйләм үстерү
27
15
барлыгы
105
Укучыларның әзерлек дәрәҗәсенә таләпләр:
ана теленең төп берәмлекләрен һәм аларның билгеләрен белү;
телдән һәм язма сыйләм, диалог, монолог, аралашу ситуацияләрендә тел стильләре, текст төшенчәләрен аңлау һәм гамәлдә дөрес куллану;
тыңлап аңлау һәм уку буенча телдән һәм язма рәвештә (радио, телеведениедән һ.б.) хәбәр ителгән мәгълүматны аңлау;
сөйләү һәм язуда татар әдәби теленең төп нормаларын (орфоэпик, лексик, грамматик, орфографик һәм пунктацион)саклау һәм сөйләм әхлагы нормаларын үтәү;
татар теленең фонетик, лексик системаларын һәм грамматик төзелешен үзләштерү;
сүзләрне төзелеше һәм ясалышы буенча тикшерә белү;
текст төзелешен һәм тел үзенчәлекләрен билгели белү;
сөйләм стиле, фәнни, публицистик, рәсми-эш, матур әдәбият стильләрен аерырга өйрәтү;
ана теленең грамматик категорияләрен белү;
грамматик үзенчәлекләренә карап, сүз төркемнәрен аера белү;
сүз төркемнәренә морфологик анализ ясау;
сүз, сүзтезмә, җөмләләрдәге хаталарны төзәтү;
җөмләгә синтаксик анализ ясау;
төрле стиль һәм жанрдагы текстларны тиешенчә уку күнекмәләре булдыру;
төрле сүзлекләрдән һәм белешмә характерындагы китаплардан, массакүләм мәгълүмат чараларыннан урынлы файдалану;
текстның эчтәлеген телдән яки яәмача төгәл итеп, сайлап яки кыскача, гади һәм кушма җөмләләр кулланып сөйли белү;
бирелгән темага, куелган максатка ярашлы рәвештә, төрле ситуацияләрдән чыгып, сурәтләү яки хикәяләү характерындагы текстларны телдән яки язмача әзерлзү;
җөмләнең тиңдәш кисәкләрен, аерымланган кисәкләрен тиешенчә куллана белү, алар янында тыныш билгеләрен кую;
сорауларга тулы һәм дөрес итеп җавап бирү;
тормыш-көнкүреш, уку, иҗтимагый, мәдәни темаларга әңгәмә кору, үз фикереңне яклап, әңгәмә-бәхәс формасында сөйләшү күнекмәләренә ия булу;
туры һәм кыек сөйләмнән урынлы файдалану, алар янына тиешле тыныш билгеләрен кую;
текстның планын төзү яки аның эчтәлеген конспект формасында язу;
тәкъдим ителгән текстларны рус теленнән татар теленә һәм татар теленнән рус теленә тәрҗемә итү;
ана теленең башка фәннәрне өйрәнү һәм белем алу чарасы икәнен аңлау;
татар теле дәресләрендә алган белем һәм күнекмәләрне ана теленең кеше һәм җәмгыять тормышында алып торган урынын адлап куллана һәм бәяли белергә өйрәнү, татар теленең Татарстан Республиуасында дәүләт теле буларак өйрәнелүен, аның иҗтимагый әһәмиятенең артуын аңлау.
VIII нче сыйныфта татар теленнән үзләштерелергә һәм камилләштерелергә тиешле гомумкүнекмәләр
1. Уку мәсьәләләрен мөстәкыйль билгеләү 2. Уку операцияләрен планлаштыру.
3. Белем алуның рациональ ысулларын сайлау.
4Үзеңнең уку һәм танып-белү эшчәнлегеңне анализлау, аңа бүя бирү.
5.Мөстәкыйль белем алу буенча эшне планлашты -рырга өйрәнү.
1. Дәреслек белән эш итә белү.
2. Төрле чыганаклар белән мөстәкыйль эш итә белү
3. Төрле текстлардан төп фикер не аерып ала белү, текстның логик схемасын билгеләү, гади һәм катлаулы план белән эш итү.
4. Белемнәрне системалаштыру өчен таблица, график, схемалар -дан файдалану. .
5. Эчтәлекне аңлап, тиешле тизлектә, дөрес уку:
-уку елы башында -90-110 сүз
-уку елы ахырында-90-110 сүз
6. Сүзлекләрдән файдалана белү, белешмә әдәбият белән система- лы эшләү.
7. Вакытлы матбугат басмалары белән даими эшли белү
1.Уку мәсьәләсен куя белү.
2. Яңа теманы аңлауга мотив тудыру.
3. Танып белү активлыгын үстерү.
4, Төшенчә, термин, кагыйдә, закончалыкларны аңлап кабул итү күнекмәләрен камилләштерү.
5. Грамматик анализ төрләрен үзләштерү:
- мөстәкыйль сүз төркемнәренә морфологик анализ;
- ярдәмлек сүз төркемнәренә морфологик анализ;
-гади җөмләгә синтаксик анализ;
6. Тикшеренү ысуллары:
- модельләштерү;
-охшатып эшләү.
7. Логик алымнардан чагыштыру, анализ, гомумиләштерү, нәтиҗә ясау күнекмәләре булдыру.
1. Телдән сөйләм:
-Кагыйдәләрне аңлап эзлекле сөйли белү күнекмәсе;
- Сорауны формалаштыра белү һәм тулы җавап бирә белү күнекмәсе;
- Диалоглар төзү күнекмәсе;
2. Язма сөйләм:
-күчереп язу;
-фикер йөртү элементлары кертеп, әзер план буенча бирелгән темага сочинение язу- 6 (1)
-катлаулы план буенча изложение язу- 5 (2)
уку елы башында 270-310 сүзле текст (язма күләме 125-130 сүз) уку елы ахырында 270-280 сүзле текст (язма күләме115-125 сүз);
-сүзлек диктанты – 26-34 сүз
-контроль диктант- 2 (85-110 сүз);
-эш кәгазьләре язу ( гариза, хат, акт)
Укыту – методик комплекты
Татар теленнән гомуми белем бирүнең дәүләт стандарты
“Рус телендә урта (тулы) гомуми белем бирү мәктәбендә татар әдәбиятын укыту программасы (татар балалары өчен) ”на (төзүче-авторлар – Ф.Г. Галимуллин, З.Н. Хәбибуллина, Х.Г. Фәрдиева) - Казан, Татарстан китап нәшрияты, 2011;
3. Татар теле: рус телендә төп гомуми белем бирү мәктәбенең 8 нче сыйныфы өчен дәреслек (татар балалары өчен) / Р.Ә. Асылгәрәева, Р.А. Юсупов, М.К. Зиннуров .- Казан, Татарстан китап нәшрияты , 2011)
4. Татар теле морфологиясе. /Ф.М. Хисамова. - Казан, “Мәгариф” , 2005.
Хәзерге татар әдәби теле. / Ф.С. Сафиуллина, М.З.Зәкиев.- Казан, “Мәгариф” , 1994.
Урта мәктәп һәм гимназияләрдә татар телен укыту методикасы. / Ф.С.Вәлиева, Г.Ф. Саттаров. – Казан: “Раннур”, 2000.
12
Җөмләдә сүзләр бәйләнеше
1
Җөмләдә сүзләрнең түбәндә саналган грамматик чаралар ярдәмендә бәйләнүе: килеш кушымчалары, бәйлек яки бәйлек сүз, теркәгеч һәм санау интонациясе яки бары тик санау интонациясе, сүзләрнең урнашу тәртибе, ия белән хәбәрнең бер үк зат-сан формасында килүне аңлау
Нинди грамматик чара ярдәмендә формалашудан чыгып, җөмләдә сүзләр бәйләнешенең икегә: тезүле һәм ияртүле бәйләнешләргә бүленүен белү
28.09
13
Тезүле бәйләнеш
1
Тезүле бәйләнешнең җөмләнең тиңдәш кисәкләр арасында гына булуы; теркәгечләр ярдәмендә дә, алардан башка да формалаша алуы, санау интонациясе белән әйтелүе. Тезүле бәйләнеш санау интонациясе ярдәмендә белдерелсә, сүзләр арасында өтер, ә каршы кую интонациясе белән белдерелгәндә, сызык куелу. Тезүле бәйләнешне тексттан таба белү
30.09
14
Тезүле бәйләнеш
1
Тезүле бәйләнешкә кергән җөмлә кисәкләренең рус һәм татар телләрендә туры килү-килмәвен тикшерү, нәтиҗә ясый белү
2.10
15
Бсү. Тәрҗемә күнегүләре
1
Тәрҗемә иткәндә татар һәм рус телләренең җөмлә төзелешенә игътибар итү, җөмләләрне дөрес итеп төзи белү
5.10
16
Ияртүле бәйләнеш
1
Җөмләдә бер-берсенә буйсынып килгән мөстәкыйль сүзләр арасындагы бәйләнешнең ияртүле бәйләнеш дип аталуы. Ияртүле бәйләнешкә кергән сүзләрнең берсе ияртүче, икенчесе иярүче сүз булуын аңлау
7.10
17
Ияртүле бәйләнеш
1
Ияртүле бәйләнешнең ия белән хәбәр арасында да булуы. Ияртүле бәйләнешнең түбәндәге чаралар белән белдерелүе: кушымчалар (килеш, хәл фигыль, шарт фигыль кушымчалары) бәйлек һәм бәйлек сүзләр, сүз тәртибе, ия белән хәбәр арасында ияртүле бәйләнешнең зат-сан кушымчалары икәнен белү
12.10
18
Бсү.Тәрҗемә күнегүләре
1
Тәрҗемә иткәндә татар һәм рус телләренең җөмлә төзелешенә игътибар итү, дөрес җөмлә төзеп тәрҗемә итү күнекмәләрен булдыру
14.10
19
Бсү.Сочинение язуга материал туплау, әзерләү
1
Тема буенча материал таба белү, төрле мәгълүмат чаралары белән эшли белү
19.10
20
Бсү. Сочинение “Минем туган телем”
1
Сочинение язганда фикерләрнең эзлеклелегенә, җөмләдә сүзләр бәйләнешенә игътибар итү, тема буенчаязма сөйләм оештыра белү
16.10
21
Хаталар өстендә эш. Сүзтезмә
1
Кимендә ике мөстәкыйль сүзнең үзара бәйләнешкә керү нәтиҗәсендә сүзтезмә барлыка килүен, сүзтезмәнең аерым бер төшенчәгә конкретлык, төгәллек бирүен аңлау..
21.10
22
Сүзтезмә
1
Ияртүче кисәкнең кайсы сүз төркеменнән булуына карап, сүзтезмәләрне 6 төркемгә: исем сүзтезмә, сыйфат сүзтезмә, сан сүзтезмә, алмашлык сүзтезмә, фигыль сүзтезмә, рәвеш сүзтезмәгә бүленүен белү
23.10
23
Сүзтезмәләрне тикшерү
1
Тема буенча алган белемнәрне практикада куллана белү
26.10
24
Рус һәм татар телләрендә сүзләр бәйләнеше
1
Татар телендә ияртүле бәйләнешкә кергән сүзләрнең бәйләүче чара (килеш, хәл фигыль, шарт фигыль кушымчалары, бәйлек һәм бәйлек сүзләр, сүз тәртибе, ия белән хәбәр арасында ияртүле бәйләнешнең зат-сан кушымча –лары һ.б.) әйтелүе, ә рус телендә иярүче кисәкнең ияртүче кисәккә бәйләнү ысулы гына (соглосование, управление, примыкание) күрсәтелүен аңлау
28.10
25
Диктант “Лагерьда Сабантуй”
1
Өйрәнелгән темаларны практикада куллана белү. Мөстәкыйль эшли белү күнекмәләрен камилләштерү
30.10
26
Хаталар өстендә эш. Җөмләдә сүзләр бәйлә
неше темасын кабатлау
1
Татар телендә тезүле һәм ияртүле бәйләнешкә кергән сүзләрнең бәйләүче чаралары турында алган белемнәрне ныгыту.
9.11
27
Тезүле һәм ияртүле бәйләнешне кабатлау
1
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш . Тезүле һәм ияртүле бәйләнешне тексттан таба белү
10.11
28
Җөмләнең баш кисәкләре турында мәгълүмат
1
Җөмләдә мөстәкыйль мәгънәле һәм аерым сорауга җавап бирә торган сүзнең җөмлә кисәге дип аталуын, ия белән хәбәр – җөмләнең баш кисәкләре булуны белү
12.11
29
Ия һәм аның белдерелүе.
1
Түбәндәге кагыйдәләрне үзләштерү: баш килештә килеп, җөмләдә башка сүзләргә буйсынмыйча, кем? нәрсә? яки ни? сорауларына җавап бирә торган кисәкнең ия дип аталуы. Җөмләдә баш килештә килгән исем яки алмашлыкның ия булуы. Сыйфат, исем фигыль, сан һәм алмашлыкларның да исем мәгънәсендә килгәндә ия була алулары.
16.11
30
Хәбәр һәм аның белдерелүе.
1
Ия турында ни дә булса хәбәр итә торган җөмләнең баш кисәгенең хәбәр дип аталуы. Хәбәрнең нишли? нишләде? нишләр? нишләгән? ул кем? ул нәрсә? ул нинди? ул ничек? ул кайдан? ул ничә? кебек сорауларга җавап булуы. Ниниди сүз белән белдерелүенә карап, хәбәрләрнең фигыль хәбәр һәм исем хәбәргә бүленүе. Ничә сүз белән белдерелүеннән чыгып, хәбәрләрнең ике төрле булулары: гади хәбәр һәм кушма хәбәр. Гади хәбәрнең бер сүздән, ә кушма хәбәрнең ике яки берничә сүздән торуы. Боерык, хикәя, шарт фигыльләрнең берсе белән яки исем һәм ярдәмче фигыль белән белдерелгән хәбәрнең ия белән бер үк затта һәм санда килүе. Тиңдәш ияләргә караган һәм боерык, хикәя һәм шарт фигыльләрнең берсе белән белдерелгән хәбәрнең берлектә дә, күплектә дә килә алуын үзләштерү
17.11
31
Кушма хәбәр һәм аның белдерелүе.
1
Кушма хәбәрнең ике яки берничә сүздән торуы. Кушма хәбәрнең барлык мөстәкыйль сүзләргә, ымлыкларга һәм хәбәрлек сүзләргә ярдәмче фигыль өстәп ясалуын аңлау
19.11
32
Ия белән хәбәр арасында сызык
1
Җөмләнең хәбәре баш килештәге исем яки исем урынына килгән башка сүз төркеме белән белдерелгәндә, ия белән хәбәр арасына сызык куелуын белү
23.11
33
Кабатлау. Ия һәм хәбәр
1
Ия белән хәбәр турында белемнәрне ныгыту. Белемнәрне практикада куллана белү
24.11
34
Бсү. Изложение “Яхшылык кире кайта”
1
Укучыларның җөмлә кисәкләре турында алган белемнәрен барлау. Язма сөйләм оештыра белү
26.11
Җөмләнең иярчен кисәкләре
35
Хаталар өстендә эш. Җөмләнең иярчен кисәкләре. Аергыч һәм аның белдерелүе.
1
Баш кисәкне ачыклап, аңа ияреп килә торган кисәкнең иярчен кисәк дип аталуы. Иярчен кисәкләр: аергыч, тәмамлык, хәл, аныклагычлар. Аларга баш кисәкләрнең берсеннән чыгып сорау бирелү. Җөмләдә исем белән белдерелгән кисәкне ачыклап килүче нинди? кайсы? кемнең? нәрсәне? ничә? ничәнче? сорауларының берсенә җавап булган кисәкнең аергыч дип аталуы. Аергыч ачыклап килгән сүзнең аерылмыш булуын үзләштерү
30.11
36
Аергыч белән аерылмыш арасында бәйләнеш.
Бсү. Эш кәгазьләре: характеристика
1
Аергычның аерылмышына ике төрле юл ярдәмендә бәйләнүе: сүз тәртибе һәм иялек килеше кушымчасы ярдәмендә. Сүз тәртибе белән бәйләнгәндә аергычның аерылмыш алдыннан янәшә килүе. Зат алмашлыклары, исем һәм исем мәгънәсендә килгән башка сүзләр белән белдерелгән аергычларның аерылмышларына иялек килеше кушымчасы ярдәмендә бәйләнүе. Предметны бер генә яктан ачыклап килгән аергычларның тиңдәш аергычлар дип аталуы. Предметны төрле яктан ачыклап килгән аергычларның тиңдәш булмаган аергычлар дип аталуын аңлау
Эш кәгазьләреннән характеристика язарга өйрәнү
1.12
37
Бсү. Сочинение “Яхшылыкка – яхшылык”
1
Эчтәлекне аңлау, гади план нигезендә төгәл итеп язып бирә алу
3.12
38
Хаталар өстендә эш.Бсү. Тәрҗемә күнегүләре
1
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш . Тәрҗемә иткәндә татар һәм рус телләренең җөмлә төзелешенә игътибар итү. Сүзлекләр белән эшли белү
7.12
39
Тәмамлык һәм аның белдерлүе
1
Җөмләнең фигыль белән белдерелгән кисәген ачыклап, кемгә? нәрсәгә? кемнән? нәрсәдән? кемдә? нәрсәдә? кем белән? нәрсә белән? кем тарафыннан? нәрсә тарафыннан? ничәне? ничәдән? кебек сорауларының берсенә җавап булган кисәкнең тәмамлык дип аталуы. Тәмамлыкның исем һәм исем мәгънәсендә килгән башка сүз төркеме белән белдерелүе. Тәмамлыкның үзен иярткән сүзгә төрле килеш кушымчалары, бәйлек һәм бәйлек сүзләр ярдәмендә бәйләнүен аңлау
8.12
40
Туры һәм кыек тәмәмлыклар
1
Җөмләдә төшем килешендәге исем һәм исем мәгънәсендә килгән башка сүз төркеме белән белдерелгән тәмамлыкның туры тәмамлык дип аталуы. Ияртүче сүзгә юнәлеш, чыгыш һәм урын-вакыт килеше кушымчалары яки бәйлек (бәйлек сүз) белән бәйләнгән тәмамлыкларның кыек тәмамлыклар дип аталуларын белү
10.12
41
Бсү. Изложение (контроль) “Китап җене кагылган малай”
1
Эчтәлекне аңлау, гади план нигезендә төгәл итеп язып бирә белү
14.12
42
Хаталар өстендә эш. Хәл һәм аның төрләре. Урын хәле
1
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш . Җөмләдә эш яки хәлнең кайда? ничек? кайчан? ниниди шартларда үтәлүен яки үтәлмәвен белдерә торган иярчен кисәкнең хәл дип аталуы. Хәлләрнең күбрәк фигыль белән белдерелгән җөмлә кисәген ачыклап килүе.
Җөмләдә эш яки хәлнең урынын белдереп, кайда? кая? кайда? сорауларының берсенә җавап бирә торган хәлнең урын хәле булуы. Урын хәленең юнәлеш, 17.12чыгыш, урын-вакыт килешендәге исемнәр, шулай ук бәйлек (бәйлек сүз) белән килгән исемнәр ярдәмендә белдерелүен аңлау
15.12
43
Вакыт хәле
1
Җөмләдә эш яки хәлнең вакытын белдереп, кайчан? кайчанга чаклы? кайчаннан бирле? сорауларының берсенә җавап бирә торган хәлнең вакыт хәле булуы. Вакыт хәленең вакыт рәвешләре, хәл фигыльнең өченче һәм дүртенче төре, урын-вакыт килешендәге исемнәр, шулай ук бәйлек (бәйлек сүз) белән килгән исемнәр һәм башка сүз төркемнәре ярдәмендә белдерелүе
21.12
44
Рәвеш хәле
1
Җөмләдә эш яки хәлнең рәвешен белдереп, ничек? ни рәвешле? сорауларының берсенә җавап бирә торган хәлнең рәвеш хәле булуы. Рәвеш хәленең хәл фигыльнең 1-2 төрләре, рәвешләр, бәйлек (бәйлек сүз) белән килгән исемнәр яки исем мәгънәсендә килгән башка сүз төркемнәре, төрле сүз төркемнәреннән –дай/ -дәй кушымчасы ялганып ясалган рәвешләр белән белдерелүе. Сирәгрәк рәвеш урынында килгән сыйфат, чыгыш яки урын-вакыт килешендәге исемнәр һәм мөнәсәбәтле сүзләр белән белдерелүен белү
22.12
45
Күләм хәле
1
Җөмләдә эш яки хәлнең, яисә билгенең күләмен, дәрәҗәсен белдереп, күпме? күпмегә? күпмедән? никадәр? ннчә тапкыр? ни дәрәҗәдә? сорауларының берсенә җавап бирә торган хәлнең күләм хәле булуы. Күләм хәлләренең күләм-чама рәвешләре белән, сан белән ачыкланган исем яки исемләшкән сүзләр ярдәмендә, составында тапкыр, мәртәбә, дәрәҗәдә кебек сүзләр килү белән, мөнәсәбәтле сүзләр белән белдерелүен аңлау
24.12
46
Сәбәп хәле
1
Җөмләдә эш яки хәлнең, сәбәбен белдереп, ни сәбәпле? ник? нигә? ни (нәрсә) аркасында? ни өчен? кебек сорауларының берсенә җавап бирә торган хәлнең сәбәп хәле булуы. Сәбәп хәленең күбрәк өчен, күрә бәйлекләре һәм сәбәпле , аркасында кебек бәйлек сүзләр белән килгән исем фигыль һәм сыйфат фигыль ярдәмендә; чыгыш килешендә килгән кайбер исем, исем фигыль һәм сыйфат фигыль белән; юнәлеш килешендәге исемнәр, исемләшкән сыйфат фигыль белән белдерелүен белү
47
Контроль диктант “Авылдагы беренче көн”
1
Грамоталылык дәрәҗәсен тикшерү. Өйрәнелгән темаларны практикада куллана белү. Мөстәкыйль эшли белү күнекмәләрен камилләштерү
48
Хаталар өстендә эш. Иярчен кисәкләрне кабатлау
1
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш. Тексттан иярчен кисәкләрне таба белү
III чирек
49
Максат хәле
1
Җөмләдә эш яки хәлнең, яисә билгенең максатын белдереп, нигә? ни өчен? нинди максат белән? кебек сорауларының берсенә җавап бирә торган хәлнең максат хәле булуы. Максат хәленең инфинитив фигыльләр, юнәлеш килешендәге исем, шулай ук өчен бәйлеге, дип ярдәмлек сүзе белән килгән башка сүз төркемнәре ярдәмендә белдерелүен үзләштерү
50
Шарт хәле
1
Җөмләдә эш яки хәлнең шартын белдереп, нишләсә? нинди шартта? сорауларының берсенә җавап бирә торган хәлнең шарт хәле булуы. Шарт хәленең җөмләдә шарт фигыль, икән ярдәмче фигыле яки сорау кисәкчәсе белән бергә килгән хикәя фигыльләр белән белдерелүен аңлау
51
Кире хәл
1
Җөмләдә көтелгән эш яки хәлнең киресе булачагын белдереп, нишләсә дә? нәрсәгә карамастан? сорауларының берсенә җавап бирә торган хәлнең кире хәл булуы. Кире хәлләрнең да/дә, та/тә кисәкчәләренең берсен алган шарт фигыль яки карамастан бәйлек сүзе белән килгән башка сүз ярдәмендә белдерелүен белү
52
Бсү. Сочинение.МРК. “Туган ягым табигате”
1
Укучыларның җөмлә кисәкләре турында алган белемнәрен барлау. Язма сөйләм оештыра белү
53
Хаталар өстендә эш. Аерымланган хәлләр һәм алар янында тыныш билгеләре
1
Аерым бер мәгънәгә ирешү өчен, интонацион яктан бүленеп әйтелгән иярчен кисәкләрнең аерымланган иярчен кисәкләр дип аталуы.
Үзләре буйсынган җөмлә кисәгеннән ераклашкан һәм аерым хәбәрлек төшенчәсенә ия булган хәлләрнең аерымлануы.
Аерымланган хәлләрнең башка җөмлә кисәкләреннән өтер яки өтерләр белән аерып алынуы н аңлау.
54-55
Төрле хәлләрнең аерымлануы
2
Үзләре бәйләнгән җөмлә кисәгеннән ераклаштырылган һәм ярым хәбәрлек төшенчәсенә ия булган вакыт, рәвеш, сәбәп, максат, шарт һәм кире шарт хәлләренең аерымлануы. Аерымланган хәлләрнең җөмләдә төрле урында килүләрен белү
56
Хәлләрне кабатлау
1
Хәлләрне кабатлау. . Өйрәнелгән темаларны практикада куллана белү. Мөстәкыйль эшли белү күнекмәләрен камилләштерү
57
Аныклагыч
1
Җөмләдә иярчен кисәктән соң килеп, аның мәгънәсенә өстәмә аныклык, төгәллек биргән иярчен кисәкнең аныклагыч дип аталуы. Аныклагыч белән ачыкланып килгән җөмлә кисәгенең аныкланмыш дип аталуы. Аныклагычның, гадәттә, аныкланмышлары белән бер үк грамматик формада белдерелүе. Аныклагычның аныкланмыш соравына ягъни сүзен өстәп куелган сорауга җавап булуын белү
58
Аерымланган аныклагычлар. Алар янында тыныш билгеләре.
1
Аныкланмышы белән нинди дә булса грамматик формада гына ярашкан аныклагычларның аерымлануы.
Аныкланмышы бер грамматик формада килмәгән аныклагычларның аерымлан- мавы. Билгеләү алмашлыклары һәм җыю саны белән белдерелгән аныклагычларның аерымланмавын үзләштерү
59
Кабатлау. Җөмлә кисәкләре.
1
. Өйрәнелгән темаларны практикада куллана белү. Мөстәкыйль эшли белү күнекмәләрен камилләштерү
60
Иҗади диктант
1
Грамоталылык дәрәҗәсен тикшерү. . Өйрәнелгән темаларны практикада куллана белү. Мөстәкыйль эшли белү күнекмәләрен камилләштерү
Җөмләнең модаль кисәкләре
61
Хаталар өстендә эш. Эндәш сүзләр һәм алар янында тыныш билгеләре.
1
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш. Сөйләм төбәп әйтелгән затны яки предметны белдерә торган сүз яки сүзләр тезмәсенең эндәш сүз дип аталуы. Кешедән кала башка предметларга төбәп эндәшү сынландыру (сурәтләү чарасы) дип аталуы. Эндәш сүзләрнең баш килештәге зат яки сынландырылган предмет исемнәре белән белдерелүе; җыйнак та, җәенке дә була алулары. Зат алмашлыкларының бер вакытта да эндәш сүз була алмаулары. Эндәш сүзләрнең җөмләнең гомуми интонациясеннән аерымрак әйтелүләре. Эндәш сүзләр янында өтер, өндәү билгеләре куелу. Бер гомуми интонация астында әйтелгән и, ай, әй, о ымлыклары белән эндәш сүзләр арасында өтер куелмавын белү.
62
Кереш сүзләр һәм алар янында тыныш билгеләре.
1
Сөйләүченең җөмләдәге уйга булган мөнәсәбәтен (ышану һәм раслауны; шикләнү, икеләнү яки чама белән әйтүне; үтенү яки үз фикереннән чигенүне; фикер чыганагын, фикер нәтиҗәсен яки йомгагын, яисә аның алдагы фикергә бәйләнешен; фикер тәртибен, фикергә бәйле тойгыларны) белдерә торган сүзләрнең кереш сүзләр дип аталуы. Кереш сүзләрнең җыйнак та, җәенке дә була алулары. Кереш сүзләрнең җөмләнең башка кисәкләреннән өтер белән аерылуларын аңлау.
63
Кереш җөмләләр һәм алар янында тыныш билгеләре.
1
Сөйләүченең үз уена мөнәсәбәтенең төп җөмлә составында килгән бөтен бер җөмлә белән белдерелә алуы. Андый җөмләнең кереш җөмлә дип аталуы. Кереш җөмләләрнең күбрәк җөмлә уртасында килүләре; аларның өтер, сызык, җәяләр беләдән аерылып күрсәтелүен үзләштерү
64
Бсү. Изложение “Бәйрәм”
1
Иҗади фикерләү сәләтләрен тикшерү. Эчтәлекне аңлау, гади план нигезендә төгәл итеп язып бирә белү
Җөмләнең тиңдәш кисәкләре
65
Хаталар өстендә эш. Тиңдәш кисәкләр. Тиңдәш кисәкләр янында бәйләүче чаралар.
1
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш . Җөмләдә бер үк сүзгә (җөмлә кисәгенә) караган һәм бер үк сорауга җавап булган кисәкләрнең тиңдәш кисәкләр дип аталуын аңлау.
Тиңдәш кисәкләрнең тезүче теркәгечләр (җыючы, каршы куючы, бүлүче теркәгечләр) белән дә теркәгечләр булмыйча, тик санау интонациясе ярдәмендә дә үзара бәйләнүен белү
66
Тиңдәш кисәкләр янында тыныш билгеләре.
1
Теркәгечләрдән башка гына бәйләнгән тиңдәш кисәкләр арасына өтер, нокталы өтер, сызык куелу очраклары. Тиңдәш кисәкләр янында һәм, яки теркәгечләре кабатланмаса, өтернең куелмавы. Исемне төрле яктан ачыклап килгән аергычларның тиңдәш түгел аергычлар дип йөртелүе, алар арасына өтер куелмавын белү
67
Тиңдәш кисәкләр янында гомумиләштерүче сүзләр.
1
Җөмләдә тиңдәш кисәкләрнең я алдында, яки соңында аларны тулысынча алыштыра торган сүзләрнең гомумиләштерүче сүзләр дип аталуы. Тиңдәш кисәкләр алдыннан килгән гомумиләштерүче сүздән соң ике нокта куелу, тиңдәш кисәкләрдән соң килгән гомумиләштерүче сүз алдыннан сызык куелуын белү
68
Тиңдәш кисәкләрне кабатлау.
1
Өйрәнелгән темаларны практикада куллана белү. Мөстәкыйль эшли белү күнекмәләрен камилләштерү
Җөмләдә сүз тәртибе
69
Сүзләрнең уңай һәм кире тәртибе
1
Татар телендәге сүз тәртибенең рус телендәге сүз тәртибеннән аерылуы. Иянең хәбәрдән алда килүе, ә хәбәрнең җөмләне тәмамлап куюы. Җөмләдә сүзләрнең уңай һәм кире (инверсия) тәртибен белү, тексттан таба алу.
70
Логик басым
1
Җөмләдә мәгънәсе ягыннаниң әһәмиятле сүзнең логик басым төшкән булуы. Логик басым төшкән сүзнең тыңлаучы өчен күпмедер дәрәҗәдә яңалык бирүе. Гадәттә логик басымның хәбәргә төшүе. Башка кисәккә төшкәндә, ул кисәкнең хәбәр алдыннан куелуын аңлау
71
Татар һәм рус сүзләренең урнашу тәртибе үзенчәлекләре. Бсү. Тәрҗемә күнегүләре
1
Тәрҗемә иткәндә татар һәм рус телләренең җөмлә төзелешенә игътибар итү. Сүзлекләр белән эшли белү
72
Бсү. Изложение (контроль) “Күңел күзе”
1
Текстны җәенкеләндереп, төрле дәрәҗәдәге сыйфатларны файдаланып яза алу
Гади җөмлә
73
Хаталар өстендә эш. Гади җөмлә турында гомуми мәгълүмат
1
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш . Гади җөмләләрнең, төркемләүнең нигезенә нинди билге салынуына карап, берничә төркемгә бүленүе: хикәя сорау, тойгылы җөмләләр; бер составлы, ике составлы; җыйнак һәм җәенке җөмләләр; тулы һәм ким җөмләләр; раслау һәм инкарь җөмләләр. Аларны тексттан таба белү
7.03
74
Әйтү максаты ягыннан җөмлә төрләре. Хикәя җөмлә. Сорау җөмлә.
Бсү. Гариза язу.
1
Сөйләүченең нинди максат белән әйтүеннән чыгып, җөмләнең төрләре: хикәя җөмлә, сорау җөмлә, боеру җөмлә, тойгылы җөмлә. Берәр эш яки хәл турында хәбәр итә торган җөмләрең хикәя җөмлә дип аталуы. Сорауны эченә алган һәм сорау интонациясе белән әйтелә торган җөмләнең сорау җөмлә дип аталуын аңлау. Эш кәгазьләреннән гариза яза белү
75
Боеру җөмлә. Тойгылы җөмлә
1
Сөйләүченең берәр эшне кушарга яки аннан тыелырга кушуын белдергән җөмләнең боеру җөмлә дип аталуы. Боеру җөмләнең хәбәре күбрәк боерык фигыльләр белән белдерелүе. Көчле хис белән әйтелгән җөмләнең тойгылы җөмлә булуы. Аның соңында өндәү билгесе куелу. Тойгылы җөмләдә көчле тойгы интонациясе, эмоциональ бизәк өсти торган сүзләрне белү һәм практикада кллана белү.
76
Кабатлау.Җөмлә төрләре
1
Әйтү максаты ягыннан җөмлә төрләрен кабатлау.
77
Диктант. “Шаулагыз, имәннәр”
1
Грамоталылык дәрәҗәсен тикшерү. Өйрәнелгән темаларны практикада куллана белү. Мөстәкыйль эшли белү күнекмәләрен камилләштерү
78
Хаталар өстендә эш Җөмлә төрләрен кабатлау
1
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш . Өйрәнелгән темаларны практикада куллана белү. Мөстәкыйль эшли белү күнекмәләрен камилләштерү. Төрле җөмлә төрләрен кулланып сөйләм оештыра белү
Ике составлы җөмләләр
79
Җыйнак һәм җәенке җөмләләр
1
Иясе һәм хәбәре булган яки алар сүз сөрешеннән беленә торган җөмләнең ике составлы җөмлә булуы. Баш кисәкләрнең берсе генә булып, икенчесе сүз сөрешеннән дә беленмәсә, андый җөмләнең бер составлы җөмлә булуы.
Баш кисәкләрдән генә торган җөмләнең җыйнак җөмлә дип, баш кисәкләрдән башка иярчен кисәкләре дә булган җөмләнең җәенке җөмлә дип аталуын аңлау.
80
Гади җөмләгә синтаксик анализ ясау
1
Гади җөмләгә синтаксик анализ ясау тәртибен үзләштерү.
IV чирек
Бер составлы җөмләләр
81
Бер составлы җөмләләр. Исем җөмлә
1
Бер генә баш кисәге булган (икенчесен өстәп булмый торган) җөмләнең бер составлы җөмлә дип аталуы. Бер составлы җөмләләрнең исем җөмлә, фигыль җөмлә, сүз җөмләләргә бүленүе. Баш кисәкләрдән тик иясе генә булган җөмләнең исем җөмлә дип аталуы. Исем җөмләнең предметның булуын атап әйтүе, ә аның эше яки хәрәкәте турында берни дә белдермәвен үзләштерү.
82
Искәртмәле диктант
1
Грамматик биремле диктант. Грамоталылык дәрәҗәсен тикшерү. Өйрәнелгән темаларны практикада куллана белү. Мөстәкыйль эшли белү күнекмәләрен камилләштерү
83-84
Хаталар өстендә эш. Фигыль җөмлә
2
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш . Иясе булмаган җөмләнең (аны сүз сөрешеннән дә табып булмый) фигыль җөмлә дип аталуы. Фигыль җөмләләрнең хәбәрләре күбрәк түбәндәгечә белдерелүе: я табигать күренешен, яки эчке сиземләүне белдергән хәбәрләр белән; инфинитив ярдәмендә; я хәбәрлек сүз, яки ярдәмче фигыль белән килгән инфинитив ярдәмендә; хәл фигыльгә бул ярдәмче фигыле өстәү белән; барылды, йөрелде кебек фигыльләр белән. Бер составлы фигыль җөмләләрнең, үтәүчегә бәйле рәвештә, түбәндәге төркемнәргә бүленүе: билгеле үтәүчеле җөмлә, билгесез үтәүчеле җөмлә, гомуми үтәүчеле җөмлә, үтәүчесез җөмлә икәнен аңлау
85
Сүз җөмлә
1
Бер составлы җөмләләрнең баш кисәге булып, үзләренә башка сүзләрне ияртми торган сүзләрнең килүе, сүз җөмлә дип аталу. Сүз җөмләләрнең күбрәк диалогларда кулланылуын белү
86
Бсү. Сочинение (контроль). Укыган әдәби әсәр героена адресланган хат язу
1
Өйрәнелгән темаларны практикада куллана белү. Мөстәкыйль эшли белү күнекмәләрен камилләштерү Хат язу күнекмәләрен булдыру
Тулы һәм ким җөмләләр
87
Хаталар өстендә эш. Тулы һәм ким җөмләләр турында төшенчә
1
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш . Җөмләдә кирәкле кисәкләрнең барысы да булу-булмавыннан чыгып, җөмләләрнең тулы һәм ким җөмләләргә бүленүе. Мәгънә ачыклыгы өчен кирәкле барлык кисәкләре дә булган җөмләнең тулы җөмлә дип аталуы. Алдагы җөмләләрдән яки сүз сөрешеннән җиңел аңлашыла торган бер яки берничә кисәге төшереп калдырылган җөмләнең ким җөмлә дип аталуын аңлау.
88
Бсү. Тәрҗемә итү.
1
Тәрҗемә иткәндә татар һәм рус телләренең җөмлә төзелешенә игътибар итү. Сүзлекләр белән эшли белү.
Раслау һәм инкарь җөмләләр
89
Раслау һәм инкарь җөмләләр
1
Чынбарлыктагы күренешләрне раслау яки инкарь итүгә бәйле рәвештә җөмләләрнең раслау һәм инкарь җөмләләргә бүленүе. Раслау җөмләләрнең нәрсә дә булса раславы. Инкарь җөмләләрнең нәрсә дә булса инкарь итүләрен белү.
90
Раслау һәм инкарь җөмләләрнең кулланылышы
1
Раслау һәм инкарь җөмләләрнең телебездә күп төрләре булу. Аларның кара-каршы сөйләшкәндә күзәтелүе. Раслау һәм инкарь җөмләләрне сөйләмдә куллана белү
91
Бсү. Изложение “Нигә мине татарча өйрәтмәдегез?”
1
План нигезендә текстның стилен саклап яза белү
Туры һәм кыек сөйләм
92
Хаталар өстендә эш. Туры һәм кыек сөйләм турында төшенчә
1
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш . Сөйләмне башкаручының сөйләүче яки автор дип аталуы. Сөйләүченең үз сүзләре-автор сөйләме, ә сөйләүче кулланган башка кеше сүзләренең чит сөйләм дип аталуы. Үзгәртелмичә кулланылган чит сөйләмнең туры сөйләм дип, ә үзгәртелеп кулланылган чит сөйләмнең кыек сөйләм дип аталуын аңлау.
93
Диалог
1
Туры сөйләмнең төрләре: диалог, монолог, цитата. Персонажларның
үз-үзенә, башка берәүгә яисә халыкка мөрәҗәгать ителгән сөйләме монолог дип аталуы. Ике яки берничә кешенең үзара сөйләшүен диалог дип атау.
Аерым кешенең диалог эчендәге сүзләрен реплика дип атау.
Язма әсәрләрдән алынган туры сөйләмнең цитата дип аталуын үзләштерү
94
Бсү. Сочинение. Тормышта үрнәк булган берәр кеше турында очерк язу
1
Монологик сөйләм телен үстерү. Алган белемнәрне кулланып бирелгән темага язма сөйләм оештыра белү.
95
Хаталар өстендә эш.Туры сөйләм янында тыныш билгеләре
1
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш. Туры сөйләмнең куштырнаклар эченә алынуы. Туры сөйләм янында тыныш билгеләре куюның өч төргә бүленүен белү.
96
Бсү. Тәрҗемә итү
1
Тәрҗемә иткәндә татар һәм рус телләренең җөмлә төзелешенә игътибар итү. Сүзлекләр белән эшли белү.
97
Туры сөйләмне кыек сөйләмгә әйләндерү
1
Хикәя җөмлә белән бирелгән туры сөйләмне кыек сөйләмгә әйләндергәндә, иянең иялек килешендәге, хәбәрнең төшем килешендәге тәмамлыкка әйләнүе.
Боерык җөмлә белән бирелгән туры сөйләмне кыек сөйләмгә әйләндергәндә, иянең юнәлеш килешендәге тәмамлыка әйләнүе, хәбәрнең инфинитив формасын алып, аңа кушты, боерды, үтенде кебек сүзләр өстәлүен аңлау.
98
Бсү. “Концерт карагач” темасына сөйләшү, сочинение язу
1
Диалогик сөйләм телен үстерү. Алган белемнәрне кулланып бирелгән темага язма сөйләм оештыра белү.
99-100
Гади җөмлә синтаксисын гомумиләштереп кабатлау.
2
Уку елы дәвамында үтелгәннәрне кабатлау. Алган белемнәрне практикада куллана белү. Текст белән эшли белү.
101
Контроль диктант. Апрель”
1
Грамоталылык дәрәҗәсен тикшерү. Грамматик биремле диктант. Өйрәнелгән темаларны практикада куллана белү. Мөстәкыйль эшли белү күнекмәләрен камилләштерү
102
Хаталар өстендә эш. Гади җөмләдә тыныш билгеләрен кабатлау
1
Хаталарга анализ ясый белү. Индивидуаль эш. Белемнәрне ныгыту һәм системалаштыру.
103
104
Гади җөмләгә синтаксик анализ ясау күнегүләре
1
1
Белемнәрне ныгыту һәм системалаштыру. Синтаксик анализ ясау күнекмәләрен булдыру
105
Еллык йомгак ясау.
1
. Өйрәнелгән темаларны практикада куллана белү. Мөстәкыйль эшли белү күнекмәләрен камилләштерү
