Кичәлин зура. 6 класс.
Кичәлин төр: «Төрскн келн- хальмг келн, ээҗин келн».
Кичәлин күцл: Сурһульчнриг Әрәсәдән, Хальмг Таңһчдан, төрскн һазртан
йоста иргн болһиг медүлх.
Эсв: 1.Сурһулин эсв: Хальмг келнә тускар күүндвр тогтах. Төрскн келән дасх
зөв-учрин (мотивации) чинринь өөдлүлх.
2.Сурһмҗин эсв: Төрскн келндән дурта болх сурһмҗ өгх.
3.Көгҗлтин эсв: Сурһульчнрин үгин көрң байҗулх; залһата келлдәнә
чадвр өгх ( кецәр зәңгс тогталһн); күүндлдәнд орлцдг
чадвр өгх; күүкдин эрүл-менд харх, батлх.
Кичәлин дөңцлмүд: «Җаңһр», дегтрмүдин һәәхүл, презентац,
бичәчин зургуд.
Шин үгмүд: Әрәсә- Россия, келн-улс-народ, авъясмуд- традиции,
келн-улсин бичг- национальная письменность, гегәрүрлгч-
просветитель, зуульчллһн- путешествие, зогслһн- станция,
байрта өдрмүд- праздники, кетркә- чрезмерный,
исключительный, күндлн келдг- уважителен, еңсгәр келдг-
мелодичен, эйлдг- эластичный, һольшг – вежливый,
күчтә- сильный, омгта- гордый, уул- исконный,
магтна –восхваляет, төрскән харсач- защитник
Родины, Диилврин – 70-җилин өөн- 70-летие Победы.
Кичәлин йовуд.
I.Мендллһн.
- Мендвт, күүкд!
- Мендвт, багш!
- Суутн.
II. Таньлдлһн.
-Мини нерн Байрта Баатровна. Би хальмг келнә багшв.Эндр би тана класст хальмг келнә кичәл давулхув.
Толин көдлмш.- Мана кичәл эклхин өмн би таднд самрт шин үгмүд биччкув , эн үгмүд тадн олзлхт, тодлҗ авхт.
III. Шин төр. Багшин үг: (слайд 1)
- Бидн цуһар альд бәәнәвидн?
-Әрәсәд.
(слайд 2) – Әрәсә ямаран орн-нутгт?
- Олн келн әмттә.
- Мана орн-нутгт олн келн-улс яһҗ бәәнә?
-Ни-негн.
- Эдн хоорндан юуһарн йилһрнә?
- Авъясарн, келәрн.
- Мадн болхла цусарн, уңг- тохмарн кемби? Ямаран келн-улс?
-хальмгуд
(слайд 3) - Мадн альд бәәнәвидн?
- Хальмг Таңһчд.
- Мана төрскн келн ямаран?
- Хальмг келн.
-Күүкд, ухалтн. Эндр мадн юуна тускар күүндхм?
-Хальмг келнә тускар.
-Э, чик .Йир сән, ухата күүкд бәәҗит.Девтрмүдән секчкәд, эндрк тойг болн кичәлин төр бичтн.
Эндр: Моһа сарин 5.
Кичәлин төр: «Хальмг келн-төрскн келн».(самбрт бичх).
-Эндр күүкд мадн хальмг келнә чинртә боллһнь, маднд юн болҗахнь хәләхм. Ода мадн зуульчлһнд одхм. Альд , ямаран ормд мадн төрскн келән соңснавидн, олзлнавидн, хальмг келәр келнәвидн.
( слайд 4) ( мана зуульчлһна маршрут)
–Эн мана зуульчллһна карт. Мана зуульчлһн юунас тогтна? Мадн альдаран одхм? Гиляна,умшчк. (өрк-бүл, Зая-пандита, хальмг бичәчнр, хальмг сойл, Җаңһр, Нармин Морхаҗ, хальмг тег).
(слайд 5 – өрк-бүл)
Нә, түрүн мана зогслһн ямаран? Гиляна,умшчк.
- Не, күүкд ухалтн, юңһад мана зуульчлһн өрк- бүләс эклнә?
- Юңһад гихлә күн болһн өрк- бүлтә.
-Чик. Өрк-бүлд кен бәәнә?
-Эк,эцк, ээҗ, аав, ах,эгч, дүүнр.
- Кен өрк-бүлд маднд төрскн кел дасхна?
-Эк.
-Чик.
- Даяна, та гертән хоорндан хальмгар күүндцхәнәт?
- Күүнднәвидн.
-Йир сән.
- Күүкд, ямаран хальмг байрта өдрмүд меднәт?
- Цаһан сар, Зул, Υрс сар.
-Ямаран ухата күүкд бәәҗит. Мана хальмг байрта өдрмүд меднәт.
- Дәкәд болхла, җил болһн һаха сарин тавнд Хальмг Таңһчд ямаран байрта өдр темдглнә?
- Хальмг келн- бичгин өдр.
- Эн өдр кенд нерәдҗ? Кен эн өдрлә төрҗ?
- Зая-пандитд. Зая-пандитын һарсн өдр.
(слайд 6-Зая-пандита).
- 2-гч мана зогслһн ямаран? Бадм, умшчк.
«Алдр номт, гегәрүлгч).
- Зая –пандитин тускар ю меднәт? Эн ямаран күн бәәсмн?
(Хойр сурһульч Зая-пандитин тускар күүнднә).
- Зая –пандита маднд ю тогтаҗ?
-«Тодо бичг»-хальмг бичлт.
(Слайд 7 с текстом)
– Адъян, умшчк эн текст.
(- Юнеско медсәр нарт-делкә деер зуг тәвн келн эврә бичгтә. Зая-пандитин нилчәр хальмгуд эн тоод бас орна.
- Тер җиләс авн хальмгуд эврә бичгтә болв. )
- Медгдви?
( Слайд 8–) Хальмг бичәчнр.
Не, 3- гч мана зогслһн ямаран? Заян, умшчк
--Күүкд, 2015-гч җил ямаран җил болҗана?
- Литературин җил.
-Эн җилд мадн кесг хальмг бичәчнрин өөн темдглхм. Манҗин Н., Калян С., Сусен А., Нармин М. болн нань чигн.
-(Слайд 9 Санджи Каляев).
Эн кемби? Ямаран бичәч.
-Калян Санҗ- хальмгкелн- улсин бичәч.
-Чик. Эн җилд мадн Калян Санҗин 110 җилин өөн темдглхм.
-Калян Санҗ хальмг келнд иим сәәхн шүлг нерәдҗ.
( Слайд10 с текстом)
1.Кен ахан күндлн келдг,
Кетркә баһчудан тевчн келдг,
Эвтнь тәвәд, еңсгәр келдг,
Эйлдг, һольшг хальмг келн.
2.Тосн кевтә илн келдг,
Торһ-томчар кеерүлн келдг,
Усн әдләр уһан келдг
Уул хальмг келн!
3.Модар цокгсн метәр келдг,
Моһа кевтә хатхн келдг,
« Күд чолуг хамхлн» келдг
Күчтә хальмг келн!
- Не, Очр ,чи ода эн шүлг айслулад умшчк .
- Күүкд, хәләтн, яһҗ шүлгч төрскн келән магтна. Келнә сәәхнинь ямаран үгмүдәр үзүлҗәнә? Ямаран эпитетмүд олзлна.
- Кетркә, эйлдг, һольшг, сәәхн.
- Чик.
( Слайд 11 –Хальмг сойл)
- Ода мана 4-гч зогслһн-ямаран? Очр, умшчк.
« Хальмг сойл».
- Хальмг Таңһчд ямаран бииһин болн дууһин ансамбльмуд бәәнә?
- « Бамб цецг», « Өөрднр», «Хәдрис».
-Чик. Эдн дала орн-нутгар йовад, мана хальмг сойл делгрүлнә. Хальмг би биилнә, ду дуулна.
- Тадн бас хальмг дуд медхт, би биилҗ болхт? Танд дурта дун бәәхов гиҗ би санҗанав.
-Цаһан сар.
-Не,ода ду дуулый?
( Слайд 12с песней)
-Ямаран билгтә күүкд Троицкин гимназьд сурна?
- ( Слайд 13 С текстом- физминутка)
- Муурут? Ода невчк амрхм, физминутк кехм. Босцхатн.
Ээҗ домбр цокна,
Эльза дуһрад биилнә,
Аав гармуль татна.
Арслан чичрәд биилнә.
( Слайд- Җаңһрин намтр, Байн Күңкән Алтн Чееҗ, Миңгиян ).
-Дарук мана зогслһн ямаран? Чингис,умшчк.
« Җаңһр» – хальмг улсин баатрльг дуулвр.
- Җаңһр маднд юн болҗана?
- Эн мана хальмг келн-улсин урн-үрн деед өргл болсн бахмҗта сәәхн үүдәвр.
- Эн җилд мадн Җаңһрин 575- җилин өөн темдглхм.
-Ода хәләхм, яһҗ «Җаңһрт» мана хальмг келнә байҗлт үзүлҗәнә.
-Адъян, Җаңһрин тускар умшчк.
- йир сәәнәр айслулад умшчкуч.
-Алтн Чееҗ.
-Миңъян.
- Ода, күүкд дотран умштн эн баатрмуд тускар.
( Слайд 14 с текстом без богатырей)
- Даяна, эн текстд кенә тускар келгдҗәнә.
- Җаңһрин тускар.
-Чик.
- Баатр, эн тасрхад ямаран баатрин тускар келгдҗәнә?- Алтн Чееҗин.
- Чик. Эн текстд кенә тускар келгдҗәнә?- Миңгияна.
-Чик.
-(Слайд 15 –фото богатырей)
. Күүкд ,та баатрмудын тускар ямаран үгмүд тодлҗ авбут?
- Җаңһрин тускар? Кен келҗ өгх седнә? Һаран өргтн.
Алтн Чеежин
Мингияна.
(слайд 16 хальм җаңһрчнр)
- эн кемб?
- мана җаңһрчнр Ээлян Овла, Басңга Мукөвүн.
-Эднә нилчәр «Җаңһр» мана цаг күртл күртҗ.
-Ода өдгә цагин җаңчнр медҗ болхт?
.(Слайд 17 Нармин М., слайд 18 хальмг тег).
- дарук мана зогслһн ямаран? Оюна, умшчк. «Хальмг тег».
- Эн кемби? Ямаран күн?, Даяна , умшчк.
- Төрскән харсач , бичәч, номт.
- Юңгад төрскән харсач? Эн үг ю маднд медүлнә.
- Нармин Морхаҗ дәәнд орлцла. Төрскән харсла.
-Эн җилд мадн ямаран өөн темдглхм?
- Эн җилд мадн Диилврин 70 –җилин өөн темдглхм.
Раздать заранее текст (намчрлад….хальмг тег).
- Тана төрскнл литературт Нармин Морхаҗин «Эңгин нег көвүн» гидг келвр бәәнә.Даслуран сектн. 85-гч халх.Түрүн бөлгт сүл абзац олҗ авбут. Эн келврт нанд нег тасрха умшч өгтн.
Сурһульч умшна.
- Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә?
-хальмг теегин тускар.
- хальмг тег ямаран?
-сәәхн, өргн.
-мана тег талдан һазрас юуһарн йилһрнә?
-мана тег хаврт болн намрт көкрнә.
-Күүкд, иим даалһвр. (выходят и образно рисуют степь, проговаривая слова- ассоциации).,нүдән хаачкад, хальмг тег амн үгәр зурах.( опишите письменно). Яһҗ, би иим үгмүдәр медүлнәв: Хальмг тег, торһа ниснә, харада., амн үгәр тег зурах. Баг болһнас диг-дараһар күн болһн һарад, тег амн үгәр зуратн. Кен олн үг келх, тер баг диилвр бәрх.
- Не,эклхм? ( багш үгмһүд бичәд авна)
-Не, тоолхм, ямаран баг олн үг келвә.
- Эн баг диилвр бәрв. Диилвр бәрсн багд альхан ташхия.
-Күүкд, тана ширә деер хаврин тускар деформирован текст бәәнә. Ода тадн чикәр зәңгс тогтатн.
( Слайд 19- текст.)
Сәәхн хавр ирв.
Ик тәрән урһв.
Улан нарн мандлҗ һарна.
Нигт хур орна. Көк ноһан шавшна.
Улан, цаһан цецгүд бултана.
Хаврт сәәхн асхн болна.
Бичкн күүкд шуугҗ наадна.
-Кен тогтав, шүүҗ автн.
IV.( слайд 20).
- Күүкд мана кичәл төгсәҗәнә. Ода кичәлин ашлвр кехм.
- Күүкд, мадн юуна тускар эн кичәлд күүндләвидн?
-хальмг келнә тускар.
Хальмг кел мадн альд соңснавидн, , олзлнавидн, хальмг келәр күүнднәвидн.
Эн зуульчлһнд одад,мадн ю бийдән медҗ авбувидн?
- Хальмг келән медх зөвтә, эн мана төрскн келн. Эн мана авъясмуд, сойл, тууҗ хадһлна. Би мана кичәл эн шүлгәр төгсхәр седнәв.
Экин заясн келнәс
Эңкр давунь бәәхий?
Эңкр төрскн келәрн
Эрк биш күүндий!
(Эрднин Андрей).
V. Герин даалһвр.
Күүкд, дарук кичәлд Ар Кавказин тускар бас кичәл-зуульчлһн давулхм, проект кехм. Тадн Ар Кавказин тускар материал хуратн,белдтн
VI.Рефлексия.
- Күүкд,тана ширә деер иим бамб цецгүд бәәнә. Улан бамб цецг- « кичәл нанд таасгдв» гиҗ медүлнә, шар бамб цецг- « кичәл нанд таасгдсн уга». Ода самбр тал һартн эн зургт цецгүд тәвтн.
VII. Темдг тәвлһн.
- Эндр би ик байрта бәәнәв. Иим сәәхн, ухата хальмг күүкд, көвүдлә таньлсндан ик гидг байрта бәәнәв. Тадн цугтадн ик ханлтан өргҗәнәв. Ээҗин келән дасч йовтн, төрскн келәр күүндтн. Бичә мартн! Цугтадн «5» темдг тәвнәв.
- Сән сәәхн йовтн, байрта харһий! ( белг өгчәнәв).
