МБОУ СОШ № 1 г. Чадана
Кичээл планы:
Салчак Токанын «Араттын созу» деп чогаалында
«Черликпен» деп эгеге кичээл-чоргаарал.
(5 класс. Торээн чогаал)
Тыва дыл болгаш торээн чогааал башкызы:
Ондар Урана Рейдевна
Салчак Токанын «Араттын созу» деп чогаалында
«Черликпен» деп эгеге кичээл-чоргаарал.
Сорулгазы: 1. «Черликпен» деп эгени номчааш, чогаалда овур-хевирлерни тодарадып, сайгарылгалыг номчулганы чорудуп, чогаалдын уран-чечен дылын сайгарар. 2. Амыдыралга херек кырында дириг амытаннарга хумагалыг, оларны кээргеп билир, карактаар чорукка ооредип, уругларны биче сеткилдиг болурунга кижизидер. 3. |Бодалын шын илередиринге чанчыктырар, сос курлавырын байлакшыдар.
Кичээлдин дерилгези: С. К. Токанын чуруу, самбырада бижээн тывызык, Черликпеннин чуруу, компьютер, проектор, слайдылар.
Кичээлдин чорудуу.
I Организастыг кезээ
-Экии. Уруглар! Мен силерге тывызык тыптырайн. Тып корунерем. (Башкы самбырада азып каан тывызыкты ыыткыр номчуур).
Даады-ла кады чоруур
Идегелдиг эштен артык,
Эн-не эргим, эн-не чоок
Кымыл ол, тывынарам.
-Ыт.
-Эр хейлер! Богунгу кичээливиске чунун дугайында ооренир-дир бис, уруглар?
-Ыттын дугайында.
-Эр хейлер! Богун бис кичээливиске |Салчак Токанын «Араттын созу» деп чогаалында «Черликпен» деп эгезин сайгарып, ында угаанныг ыттын дугайында ооренип коор бис. Кичээл уезинде дириг амытаннарга ынак болуп, оларны карактап, камгалаар чорукка чанчыгар бис. Чаа темаже кирер бетинде С. Токанын «Ававыс чокта» деп эгезинге катаптаашкындан кылып, «Кым хойну билирил?» деп айтырыгларга харыылаар силер, уруглар. (Башкы уругларга айтырыгларны улеп бээр).
«Кым хойну билирил?»
Улуг угбазынын ады? (Албанчы)
Авазы биле угбазы диленип чоруткаш, каш хонук келбейн барганыл? (Ийи)
Эгеде чылыдн кайы уезин бижээнил? (Кустун адак айы)
Домбаштай деп кымыл? (Анчы)
Эгеде бай кижинин ады? (Даш-Чалан)
Салчак Токанын торуттунген чери? (Каа-Хем кожууннун Сарыг-Сеп чанында Мерген хемге).
Айтырыгларга шын харыылаан оореникчилерге «5» демдектерни салыр.
Ынчангаш «Ыт — кижинин шынчы оннуу» деп улегер домакты кыйгырыг кылгаш, кичээливисти эгелээлинер.
Киирилде кезээ.
I Созуглел-биле ажыл.
-Уруглар, бо монитор экранында бижээн узундуну кым номчуптарыл?
(Бир оореникчи туруп келгеш, номчуур.)
«...Дун ортузу апарган. Ававыс ам-даа келбээн. Оон келирин манап, от кыдыынга олуруп алган хул бузурадып тур бис. Черликпен ийи холун сунуп алгаш, сыртанып алган, эжик баарынга чыткан чуве. Хаая чолдак кара кулактарын суурертип алгаш, бажын кодуруп дыннаалагылап, чамдыкта ооргазында балыын чылгап каап чыткан...»
-Черликпен дээрге кым-дыр?
-Уругларнын ыды.
-Шын-дыр. Бо узундунун соолгу домактарынга даянып. Черликпенни кым деп билип алдывыс?
-Кадарыкчы.
-Ам дараазында узундуден Черликпен биске канчаар коступ келир эвес, корээлинер. (База бир оореникчи туруп келгеш, номчуур)
«...Черликпен боду бодуун-не, ынчалза-даа кончуг шыырак, коданчы ыт чуве. Чамдыкта мен муна кааптарымга, тоовас-даа шошкуп чоруур. Черликпен бодунун кужунге бузурелдиг, ынчаарга кандыг-бир ыт олче халый берзе, оон шорузу-ла».
-Шыырак, коданчы ыт.
-Дараазында узундуну база бир оореникчи номчуур. «...Черликпен Кангыйнын чассыткан уннерин дыннаааш, бодунун оорушкузун янзы-бурузу-биле илередип: Кангыйнын тонунун эдээнге бирде бажын, бирде холдарын аппарып каггылап, таагыланчак аар кудуруун черге педиледир хап, чайып каап чыдыр.»
-Черликпен ам канчаар коступ келди, уруглар?
-Угаанныг, ээлеринге ынак.
-Номчаанывыс эгеде чунун дугайында бижип турар-дыр?
-Уругларнын шынчы ыдынын дугайында.
Чогаалда мунгаранчыг чуул Черликпен борулер-биле тудушканынын соонда балыглангаш олуп каары. Ол ээлеринче халдаар келген ажырымчы борулер-биле коргуш чок сегиржип алганынын туннелинде бир борунун амызынга чедип каар. Ынчалза-даа Черликпен аар балыгланганындан олуп каар. (Башкы уругларга ол узундулерни уругларга номчуттурар).
-Черликпен ам кым-дыр?
-Камгалакчы, маадыр.
-Ам Черликпеннин дугайында кандыг состер тодарадып алган бис, ушта бижип алыылынар.
Башкы уругларга кадарыкчы, чемгерикчи, моге-шыырак, коданчы, угаанныг, ээлеринге ынак, камгалакчы, маадыр деп состерни бижидер.
-Ундуруп алган состеривис-биле кластер тургузар бис.
Черликпен — шынчы оннук, кадарыкчы, чемгерикчи, камгалакчы, азыракчы, маадыр.
-Уруглар, чуу деп бодаар силер, Черликпеннин ээлери ыдын дораан уттуптар бе азы кажан-даа утпас бе?
-Чуге утпазыл? (Уруглар харыыларын бээр)
-Чуге дизе Черликпен ээлеринин амы-тынын камгалаан. Ынчангаш олар ыдын кезээде чоргаарал-биле сактыр болур.
-Черликпен силернин ыдынар турган болза анаа чоргаарланыр силер бе?
-Черликпеннин ээзи турган-дыр силер. Кандыг хамаарылгалыг болур силер?
-Чогаалда уруглар ыдынга кандыг хамаарылгалыгыл?
-ниитизи-биле чогаалдын кол бодалы: «Ыт — дээрге кижинин шынчы оннуу»
Словарь-биле ажыл.
Холезини- ортээ
Хул бузурадып — хул чукшуп
Эжик баарынга — эжик аксынга
Тон эдээ — тонунун эн адакы кезээ
Дагын — катап
Овур-хевирлернин сайгарылгазы. Чогаалдан Черликпеннин овур-хевирин уругларга ушта бижиттирер.
III Быжыглаашкын.
Богунгу кичээлден чуну билип алдывыс? Чогаалдын темазы — ыт дугайында. Кол бодалы: Ыт — кижинин шынчы оннуу. Ыт чеже-даа чугаа-домаа чок болза, ол бодун долгандыр болуп турар чуулдерни медереп билир. Кижилернин аажы-чанын, сагыш-сеткилин эскерип билир деп чуулду автор биске коргускен.
Салчак Токанын Черликпени тыва литературада онзагай турушту ээлээн болуп турар. Устуку класстарга бо чогаал-биле база катап таныжар силер.
Орус литературада ыт дугайында чогаалдар хойу-биле бижиттинген. Оларнын чижээнге И. С. Тургеневтин «Муму», А. п. Чеховтун «каштанка» деп чогаалдары хамааржыр. Ук чогаалдарда база угаанныг ыттарнын дугайында бижип турар. Угаанныг ыттар дугайында чугле чогаалда бижип турар эвес, киноларда база коргузуп турар (Чижээнге ыт дугайында корей улустун кинозундан узунду видеону уругларга коргузер).
Корген видеозунга уругларга кыска унелел бижиттирер. Башкы эки унелелдерге демдектерни салыр.
Синквейн. Бо арганын дузазы-биле «оннук» деп соске 5 одуруг тайылбыдан кылынар.
Чижээ: Тайылбыры
Камгалакчы 1 Билиишкин
Дидим, шыырак 2 Ийи демдек ады
Карактап, кадагалап, камгалап турар 3 Уш кылыг созу
Багай чуулден камгалап турар кижи. 4 Дорт состен тургустунган чангыс домак-биле теманы тайылбырлааар
5. Дузалакчы 5 Чоок уткалыг чуве ады.
V Кичээлдин туннели. Орус литературадан ыт дугайында кым деп чогаалчыларнын чогаалдарын билип алдывыс?
-Дириг амытаннарга кандыг хамаарылгалыг болур-дыр бис?
-карактаар, камгалаар, азыраар.
-Эр хейлер! Номчаан чогаалывыста бистин чоргааралывыс кым-дыр?
-Черликпен.
Башкы кичээлге эки ажылдаан оореникчилерге демдектерни салыр.
Онаалга.
«Мээн ыдым» деп кыска чогаадыг бижип эккээр.
