Къырымтатар эдебияты дерсининъ план-конспекти.
Дерс- диспут.11 сыныф.
Мевзу: «Дженгиз Дагъджынынъ «Къоркъунч йыллар» романында ахлякъ меселелери".
Макъсад:- романдан алынгъан парчанынъ мундериджеси боюнджа диспут кечирюв(сербест фикир юрсетюв,къарама –къаршы тюшюнджелерни чезюв, логик тарзында фикир этювни огретюв);
-къараманларнынъ образлары эсасында земаневий яшайышымызда олгъан социаль ве этик меселелерни айдынлатув ве тербиелев, миллий анъыны осьтюрив.
Корьгезмелер: портрет,ресимлер,плакатлар,китаплар,лугъатлар,мольберт, къулланмалар,миллий урбалар,интерактив тахта,кягъытлар А4,фламастерлер,боялар,фырчылар.
Дерснинъ кетишаты:
Оджа:- дерснинъ макъсадыны айтув;
-нутукъ инкишаф дакъикъасыны кечирюв.
Интерактив усулындан «Бузкъыран» оюныны кечирюв.
Талебелерге вазифе бериле: эр бир талебе бир кягъытнен озюне Орта асырларда кийльген миллий баш ортюсини уйдырып , даиреге чыкъып анълата.
Талебелер япылгъан баш ортюлерни(чалмалар,феслер ,марамалар) кийп, эр бири ортагъа чыкъып, муляийм сеснен озь ишинен таныш эте.
Оджа талебелерни дерт группагъа боле ( къутуда чешит тюрлю ресимлер).
Оджа: Дженгиз Дагъджынынъ «Къоркъунч йыллар» романындан Багъчасарай акъкъында левхаларны окъуй («Багъчасарай аралыкълары» музыкасы янгъырай). Талебелернинъ козьлери къапалы.
«Багъчасарай манъа умют ве къувет бере, иманымны арттыра . Акъшам устю эди. Кунешнинъ сонъки ышыкълары. Хан джамининъ минарелеринден энип. Харем дамларына,сарай багъчаларына,тепелерини гъарп тарафына чекиле. Тахта бир копюрге таянып,балаларынынъ джынк оюныны сеийр этем. Оларнынъ оюнына бакъып, бутюн Багъчасарайны тюшюндим.Яваш-яваш Хан сарайгъа догъру юрьдим. Кемер къапугъа якъынлашкъанда, ичимде девамлы бир севинч дуйдым. Къач Герай,къач агъа къапудан кечти. Сарай азбарына кирдим. Чешит ренкли пенджерелер ,къуругъан шадырванлар ,чешмелер харем,кечмишнинъ саадетнен комюльген юкъуда киби. Къаршыдаки Ханлар мезарлыгъына догъру юрьдим. Иште сарыкълы башташлар алтында яткъан Герайлар! Даа тюневин юрды, халкъы шерефи ичюн, Ильден Туна сынырларына къадар ёллары, чёллери,душман кечильмез дереджесине кетирген Герайлар. Шимди сарайларында ялынъыз мен барым,бир де, бельким оларнынъ хаятлары.Сарайнынъ аркъа тарафына догъру юрьдим. Кениш бир багъча. Бир заманда мында мермер хамамлар бардыр. Шимди, багъча бакъымсыз,эр ери харабе алында.Вуджудым акация терекнинъ кольгесине узанып шанлы тарихыны,улу аталарымы тюшюнмеге башладым. Къалемни чыкъардым, дефтеримни ачтым «Сейленъиз диварлар» адлы бир шиир язмакъ истедим .Факъат диварлар манъа ич бир шей сёйлемеди. Этрафнынъ сессизлиги ичинде козьлерим къапанды.»
Вазифе: бу парчадан, козюнъиз огюне кельген, насыл тюсте левхалар пейда олгъаныны плакатларда бельгилен.(5 дакъикъа бериле).
Эр бир группа тахтагъа чыкъып озь ишини къорчалай.
Эр бир плакат баалана.
Оджа: Дженгиз Дагъджынынъ романында таныш олгъан парчамызда «Арслан бей»масалында ахлякъ меселелери котериле. Бу меселелер шимди ки заманымызда да актуаль ерни ала. Биринджиден ,бу ахлякъ меселеси къонушмаздан эвель , о девирде ки яшагъан инсаннынъ тарихий эмиети,чевреси, шараитлери муйимдир Бу проблемагъа кирювден эвель романнынъ баш къараманы Садыкъ Тураннынъ балачагъында,Багъчасарайгъа эткен зиярети (парча окъугъанда интерактив тахтада « Хан Сарай» слайд-шоу косьтериле) .
Вазифе: Эр бир группа « Сёйленъиз диварлар» дертликни шиир шекилинде тапып тюшюнип тизе.
Нумюне:Сёйленъиз, диварлар, эвельки кечмишни,
Аджилер,мырзалар яшайышыны.
Зиль тутып, сизлерге чокъракълар инълесин,
Девирнинъ меракълы шейлерни бильдирсин.
Диварлар тынч олып,индемей туралар
Санки бир агъызы килитли пельванлар.
Сёйленъиз, диварлар ,не ичюн тынчсынъыз
Эвельде корьгенни сыр этип туттынъызмы,
Ёкъса сиз несильге ынджындынъызмы
Ве татар рухуны джойдынъызмы?
Оджа: Дженгиз Дагъджынынъ романында Арслан бей масалында ахлякъ меселелери пек яхшы косьтерильген.Лютфен хатырланъыз.
Талебе: Къырым ханлыгъы заманында олып кечкен вакъиалар акъкъында малюматлар бере.(тарихий малюммат, интерактив тахтада косьтерюв).
Польша магнатларынынъ ве шляхтасынынъ асырларджа эзювине къаршы 17-джи асырнынъ орталарында бутюн Украина халкъы баш къалдырды ве бу дефа ёлбашчылыкъУкраина Гетманы Богдан Хмельницкий элине кечти.Богдан Хмельнмцкий 1948 сенеси февральде,Къырым халкъындан ярдым истеп,Къырым ханына мураджаат эте ве хан умумий душмангъа къаршы куреш ичюн Украина казакларынынъ теклифини къабул эте.
Хмельницкийге ярдым косьтерюв ишини хан энъ куветли мырзалардан бирине – Ор Къапысы коменданты, Тогъай бейге авале эте. Къырымтатар халкъынынъ Хмельницкийге,яни Украина халкъына ярдым этмесининъ себеплери башлыджа шуна ибарет:Польша къыралы IV Владиславнынъ акъикъаттен Къырымны тутып алув,Къырым халкъыны да Украина халкъы киби эсирлештирюв мерамы бар эди. Къырым ханы Украина халкъынынъ Польша магнатларына ве шляхтасына къаршы баш къалдырувдан файдаланып, Польша къыралнынъКъырымны тутып алмакъ мерамыны кесмек истеди.
Мына бу юкъарыда косьтерильген себеплер юзюнден Польша гетманы Потоцкий Украинагъа орду йибергенде Къырым ханы, Потоцкийнинъ ордусына къаршы орду къойды. Бунынънен Украина халкъына ярдым эте.»
«Оджа: Романда насыл ахлякъ меселелери къоюлгъан ?
Талебе: Биз окъугъан парчамызда Орта асыр инсанларнынъ омюринде озь ара олып кечкен чешит тюрлю мунасебетлерини коремиз.Языджы озь романында терен ве кенъ ахлякъ меселелерини къоя.Бу -намус,севги,адалет,садыкълыкъ, урьмет,мераметлик, достлукъ.
Оджа: Даа ким сейледжек?
Талебе: Парчамызда Лехистанлы палваны къавеханеде Арслан бейни къабаатлап бойлер сезлер айтты: «Юртумны якътын,бабамнынъ къаныны акъыттын,къызларымызны харемлерге саттын».
Оджа: Лехистанлы палваннынъ Арлан бейге къаршы айтылгъан сезлери къабаатлы я да къабаатсыздыр?
Талебе: Лехистанлы палванынынъ сезлери догъру,чюнки Арслан бей озь сезлернен тасдыкълады:
-Якътым йыкътым юртыны. Сёзин догъру,палваным.Факъат буларны намуслыджа чптым.Атлыгъа къаршы ат сюрдим,къылычлыгъа къаршы къылыч чек тим .Юрты ичюн ольген палвандыр,палван!
Талебе: Мен беллейим,Лехистанлынынъ сезлери къабаатсыз, чюнки Арслан бей озь намус догърусында курешкен,къылычллыгъа каршы,къылыч чеккен.
Оджа:Ханлыкъ девиринде къанунлар пек къатты эди. Тасдыкълан.
Талебелер парчаларны окъуйлар.
Оджа: Чевре - четтеки агъалар бунъа насыл бакътылар? Не ичюн олар Арслан бейни тохтаттылар,
Талебе: Чюнки олар Арсланны дост деп сая эдилер. Арслан сагъ къалмасыны истер эдилер.
Оджа: Хан ве Къалгай арасында бойлер бир лаф олып кече.(романдан парча).
Бу парчадан биз не коремиз?
Тахтада вазифе: (плакатларда вазифелер беджериле).
1.Хан эмирини кетире.
2.Хан озь эмиринден къайта.
Вазифеден эвель парчаны саналаштырув.
Сана Хан Сарайда олып кече.(донатмалар)
О акъшам къаведе олгъан агъалар Калгайнынъ янъына кетип йигит Арсланнынъ алыны онъа анълаталар. Калгай:
-Эльбет,эльбет,Арслан къоркъу бильмез бир йигиттир, факъат ханлыкъ топракъларында эльчиге тийсе башт кесилир.Ильк фырсатта улу Хангъа анълатырым, деди.
Кунюнъ биринде :
-Динъле Ханым Арслан къабаатсыз.Лехистанлы озю йигитнинъ намусыны кирлетти.Иззин беринъиз о Лехистанлыдан ахтыманыны алсын,деди Калгай.
-Кендисине изин берейим. Кетсин,къыдырсын,тапсын. Курешсин не истесеоны япсын. Факъат меншим топракъларымда эльчиге эль котерсе башыны кестиририм ,вуджудыны копеклерге ашатырым,эдждадыны лянетлерим,деди Хан. Арслан бей буны дуйгъанджа пек севинди.
Оджа: Парчанынъ сонъки сатырларында Арслан бей Днепр казакларындан Лехистан палваныны сатып ала ве куреш мейданыны сечмеге теклиф эте.
Лехистанлы курештен вазгечип,Арсланнынъ къулы олмасына теклиф эте.
Вазифе: Не ичюн Арслан Лехистанлыны сатып ала?( 3 дакъикъа).
Саналаштырылгъан парча.(Арслан бей ве Лехистанлы арасында олып кечкен диалог).
-Бакъ ийгит, мен сени сатып алджым. Амма сен меншим сирим дегильсин. Сени азат этем. Ялынъыз Ханлыкъ топракъларында олмамакъ шартындан бир мейдан сеч,о ерде тутушайыкъ,санки сен мени куреше чагъырдын,мытлакъ курешмемиз лязим,деди Арслан бей.
-Азаматнынъ огълу Арслан бей ,Буджакъ ордусында эшсиз бей! Къазакъларнынъ элинден сен мени къртардын.Сенинъ къулын олайым. Эгер буны ляйыкъкорерсин,сенден дегиль, ,сенинъ огърунда курешейым, сенинъ ичюн олейым,-деп джевап берди Лехистанлы.
Лехистанлынынъ бу джевабындан сонъ экиси Къырымгъа къайттылар.
Арслан бей къызгъа эвленди. Лехистанлы исе мусульманджылыкъны къабул этти ве Хан ордусынынъ садыкъ аскери олды
Талебелер группаларында акъыл танышалар ве къыскъадан джевап язалар ( акъыл фуртунасы усулы).
Талебе: Арслан намуснен яшагъан инсан. О намусыны зорнен къазанды.О онъы джоймагъа истемей.Чюнки бойлер аталар сёзю бар: «Адынъ чыкъкъанжа джанынъ чыкъсынъ».
Оджа: Романда ахлякъ меселелери терен ве кенъ косьтерильгендир.
Шимдики заманымызда ахлякъ меселелери айнымы я да екъ ?
Талебелер озь ара диспут кечирелер.
Оджа: Намустан гъайры насыл ахлякъ меселелерини къайд этмек мумкюн?
Вазифе: Талебелер группаларгъа болюнелер.Плакат устюнде озь фикирлерини язалар (нетидже чыкъарув, 5 дакъикъа).
Эр бир группадан бир талебеле мольберт устюне плакатны илиштирип джевап къайтара.
Оджа: Ахлякъ меселелери ,дюньяда ким олсан ол, эр вакъыт сенинъ яшайышына, табиатына, мунасебетлерине къыймет кеселер.
Интерактив тахтада суаллер:
1.Гузель излерини къалдырмакъ ичюн омюрде насыл инсан олмакъ керек?
2.Ярамай инсанлар яшайышта насыл излерини къалдыралар?
Талебелер арасында диспут олып кече.
Оджа: Бу романда баш къараман Садыкъ Туран образында къырымтатар халкъынынъ образы костерильген.
Баш къараман Арслан бей киби палвандан яхшы нюмюнелер алып тербиеленген.Муэллиф къойгъан суаллер бизни де омюр тюшюнджелерге далдыра.
Вазифе: Не ичюн биз бу дюньяда яшаймыз ?
Талебелер кягъытларгъа озь фикирлерни язалар.
Тахтагъа чыкъып джевапларыны япыштыралар.
Оджа: Мен сизге Садыкъ Туранынъ куньделигинден парчаны окъумагъа истейим: «Бу акъшам,шимдиге къадар язгъанларымны окъуйым да тюшюнем: Ким ичюн язам? Буларны ким меракъ этеджек? Ич кимсе? Ич кимсе буларны окъумайджакъ. Кимсе бу язылары меракъ этмейджек; буны яхшы билем.Языджы дегилим .Языларым да кимсени алякъа этмейджек ,бир акъикъат бар.О акъикъат ялынъыз меним ичимде.ольген къараманларнынъ эйкеллелерини ольгенлер дегиль ,яшагъанлар юксельтирлер.Оларнынъ рухларына ичимден чыкъарып бир эйкель алына кетирмек ичюн, мен аятта къалмакъ кереким.Олар аркъаларындан гузель излер быракъып кеттилер.»
Эвге вазифе: « Акъикъат меним ичимде» иншаны язып келинъиз.
Бааллар къоюв.
