Кызылдын № 8 ортумак школазының тыва дыл болгаш чогаал башкызы,
I-ги категорияның педагог-психологу Дупшун Меңнеш Мɵңгеевнаның
ФКӨС – түӊ негелделеринге дүүштүр тургускан кичээли.
5 класстыӊ тɵрээн чогаал эртеми.
Тема: Ус-кушкаш. Салим Сазыгович Сүрүӊ-оол.
Сорулгазы:
1.Чечен чугааның ужур - утказын билиндирер .
2.Өɵреникчилерни найыралдыг болурунга кижизидер, оларның мɵзү-бүдүжүн хевирлээр.
3.Харылзаалыг чугаа сайзырадылгазын чедип алыр.
Кичээлдиӊ дерилгези: С.Сүрүӊ-оолдун хɵрек чуруу, ɵӊнүг жетоннар, ус-кушкаштыӊ «ырызыныӊ» үн бижизидилгези, ус-кушкаштың ɵӊнүг чуруу, сюжеттиг чуруктар, ойнаарактарлыг театрга кɵжеге, ус-кушкаш биле шиижектиӊ саазын дүрзүзү, сула шимчээшкинге хɵглүг аялга , ɵшкү дүгү, клей, плакатта чураан сюжеттиг чуруктар .
Кичээлдиң планы.
1-ги этап. Кичээлдиң организастыг кезээ.
Мендилежири.
Хɵɵн илередиишкини (диагностика). Кичээл эгезинде ɵңнүг жетоннар –биле ɵɵреникчилерниң сагыш-сеткилиниӊ хɵɵнүн тодарадып алыр. 2 мин
Ус-кушкаштың ырызын үн бижидилгезинден дыӊнаар, ооң соонда кичээлдиӊ темазын болгаш сорулгазын беседа аргазы-биле ɵɵреникчилерге тургустурар.
3 мин.
2-ги этап.1. Катаптаашкын кезээ.
Сɵс-биле ажыл. Шын адалга болгаш нарын чүве адын дефистеп бижиири. Тɵрел дылдар-биле деӊнээри.
Словарь ажылы. Сɵс курлавырын байыдары. Кыдыраашка бижиир. 5 мин .
Ном-биле ажыл. Эжей ажылдаары. Чогаадыкчы хамаарылгалыг номчулга.
5 мин.
Сюжеттиг чурук-биле ажыл. Чечен чугааныӊ утказын ɵɵреникчилерге сюжеттиг чуруктар дузазы-биле допчулай чугааладыр. Чуруктарны дес-даараалаштыр чыый салыр. 2 мин.
Ойнаарактарлыг театр. Аянныг номчулга. Саазын дүрзүлер- биле кɵжеге артындан кɵргүзүг. Автор, ус-кушкаш, шиижекти рольдап күүседир.
10 мин.
Үлегер домактар- биле ажыл. Хɵй сектер орнунга демдек ады киирер. Найырал дугайында үлегер домактар-биле чогаалдың тема, идеязын тодарадыр.
2 мин.
Сула шимчээшкин. «Харжыгаш». Тыныш органнарының сайзыралынга таарыштыр тургустунган оюн. 1 мин.
Ус - кушкаштың уязын тудар. Плакатта чураан чурукта ус-кушкаштың чуруун дүк-биле каастаар. 2 мин.
3- кү этап. Быжыглаашкын кезээ.
Викторина - оюн. Тест-биле ажылдаар. 5 айтрыгга ɵңнүг жетоннар дузазы-биле харыылаар.
Тиилээн ɵɵреникчилерге демдек салыр. 3 мин.
4- кү этап. Түңнел кезээ.
Бɵгүн кичээлге чүнү билип алганы. 3 мин.
Хɵɵн илередиишкини. Өңнүг жетоннар-биле ɵɵреникчилерниң сагыш-сеткилиниң хɵɵнү кичээл тɵнчүзүнде кандыг апарганын тодарадыр .
2 мин.
Кичээлдиң чорудуу.
1-ги этап. Кичээлдиң организастыг кезээ.
Мендилежири.
-Амыргын-на, амыр-ла бер? (Башкы)
-Амыр-амыр. (Өɵреникчилер)
Хɵɵн илередиишкини (диагностика). Кичээл эгезинде ɵңнүг жетоннар –биле ɵɵреникчилерниң сагыш-сеткилиниң хɵɵнүн тодарадып алыр. Бир эвес хɵглүг болза, кызыл ɵңнү кɵдүрүп кɵргүзер, бир эвес тайбың, сагыш-сеткили оожургалдыг болза, кɵк ɵңнү кɵдүрер, а бир эвес муңгарап азы дүвүреп, коргуп турар болза, хүрең ɵңнү кɵдүрер. Ооң соонда башкы демдеглеп алырын утпас: кызыл - …, кɵк - … , хүрең - … . Эр-хейлер.
Суладаашкын (релаксация). Өɵреникчилерге караан шийип алырын башкы чугаалаар.
- Уруглар,карааңар шийип алыңар, арга-иштинде турар кылдыр бодаптыңар: арыг агаар, долгандыр янзы-бүрү ыяштар, хɵлбең ногаан оът-сиген, кат-чимис, хүн хүннеп турар, дыңнаалаар… Ус-кушкаштың ырызы кирген үн бижидилгезин салып бээр. Караан ажыдар. Экранда ус-кушкаштың аргада чуруу кɵстүп турар.
Кичээлдиң темазын болгаш сорулгазын беседа аргазы-биле ɵɵреникчилерге тургустурар.
- Уруглар, чүнү дыңнадынар?
-Кушкаштар үнү.
-Шын-дыр. Кушкаштар ырызы-дыр.
-Экранда чүнү кɵрүп тур силер?
-Ус-кушкаштың арга иштинде, ыяш будуунда олурар чуруу-дур.
-Шын-дыр, эр-хейлер. Ынчангаш бɵгүн кичээлдиң темазы кандыг болурул?
- Бɵгүн кичээлдиң темазы «Ус-кушкаш» деп чечен чугаа.
Кыдыраашка ай, хүннү, теманы бижидер.
- «Ус-кушкаш» деп чечен чугааның автору Салим Сазыгович Сүрүң-оол. Чогаалчы Салим Сурун –оол Барыын-Хемчик кожууннуң Акка тɵрүттүнген. Ол бичиизинде Ак хемниң эриинге ойнап чорааш, ус-кушкаштың уязынга чеже –даа катап таварышкан. Ынчангаш чогаалчы «Ус-кушкаш» деп чечен чугааны бижээш, силерге белек кылдыр арттырып каан.
- «Ус-кушкаш» деп чечен чугааны кандыг сорулга - биле ɵɵренир бис, уруглар?
- «Ус-кушкаш» деп чечен чугааның утказын хандыр билип алыр.
-Утказы билдинмес тыва сɵстерни билип алыр дээш ɵɵренир бис.
- Шын-дыр, уруглар. Чечен чугааның дузазы-биле ус-кушкаштың дугайында хандыр билип албышаан , чугаавыс сайзырадып, ону амыдыралга шын ажыглап билирин чедип алыр бис.
2-ги этап. Чаа тема тайылбыры.
Сɵс-биле ажыл. Адаар –«ус-кушкаш» - нарын чүве ады, ону дефистеп бижиир, а адаары тудуш.
Орус дылда «ремез», хаказ дылда «уш-хус», алтай дылда «боро кушкаш», киргиз дылда «куркулда».
Словарь ажылы. Өɵреникчилерге синоним сɵстер тыптырар.
Салчаптар – чазыптар, будаптар, солуптар.
Ужур-чɵп - шыны.
Шомук – тар, кызыы,
Шɵйбелээр – тыртар,
Албыга бээр - тынып шыдавайн баар,
Ажыг-шүжүг – муңгарал, айыыл-халапка таваржыры.
Чижик куштар – бичии кушкаштар.
Ном-биле ажыл. Ийи-ийи болуп алгаш,чечен чугааны ɵɵреникчилер боттары номчуур.
Чечен чугааның утказын ɵɵреникчилерге сюжеттиг чуруктар дузазы-биле дес-даараалаштыр тургустурар. Самбырага ажылдаар ɵɵреникчиге утказын допчулай чугааладыр.
1 –ги чурук. Ус-кушкаш будукта уязының чанында олурар, шиижек ужуп келгеш, уяже кирип каап-тыр.
2-ги чурук. Ус-кушкаш карак чивеш аразында халый бергеш , Шиижектиң кудуруундан үндүр тыртып эккелген.
3-кү чурук. Шиижек Ус-кушкашка удурланып эгелээр, оон ыглай бээр.
4-кү чурук. Ус-кушкаш шиижекти эдерткеш, бодунуң эрги уязын тып бээр дээш чоруптар.
Аянныг номчулга. Ойнаарактыг театр – кɵргүзүг.
Автор - … ,
Ус-кушкаш - …,
Шиижек - … рольдап күүседир.
Автор . Ус-кушкаш халайты азып алган уязының кырында будукка олурган. Шиижек ужуп келгеш, уяже кирип каап-тыр. А уяда Ус-кушкаштын чаа чазылган оолдары чыткан.
Ус-кушкаш карак чивеш аразында халый бергеш , Шиижектиң кудуруундан үндүр тыртып эккелген.
Ус-кушкаш.
- Бодуң уяң салчаптың бе? Мээң уямче кирип канчаарың ол?
Шиижек.
-Кижи кудуруу шɵйбелеп канчаарың ол? Сээң уяңга кирип болбас чүве бе?
Ус-кушкаш.
- Чоп болбас боор. Ында мээң уругларым удуп чыдар, уйгузун хандыр удуп алзыннар дээш кадарып олур мен. Сен кире бээр болзуңза, уяның аксы дуглалы бээр, оон кедерезе сен бодуң албыктыр базыптып-даа болгай сен.
Шиижек.
-Мени чаш уруг-дарыг базып кааптар мелегей деп бодадың бе? Мен база-ла ажы-тɵлдүг кижи мен. Аңаа сээң уяң, кɵрүп, сээң уяң хемчээп алыр дээш келдим.
Ус-кушкаш.
- Сээң уяң хемчээп алыр? А бодуң уяң?
Шиижек.
- Бодум уям бар харын. Ынчалза-даа ооң аксы ажык боорга, Ала – сааскан мээң уямче халдап, чылдың-на чуургаларымны чип кааптар апарган. ( Ии – ии – и – и - ... Ыглап турар.)
Ус-кушкаш.
- Аа, ам билдим.
Шиижек.
- Сен уяларың чылдың солуур болгай сен. Бо уязын каапкан болза, чуургаларым боже дажыглап алгаш, хоптак Сааскандан дестирер бодадым.
Ус-кушкаш.
- Че, ыглава, барып айтып берейн. Уя мыя мында, ырак эвесте.
Автор.
- Ус-кушкаш бодунуң уязын айтып бээр дээш, шиижекти эдерткеш, ужуп чорупкан.
Башкы.
- Уруглар, чүге Ус-кушкаш биле Шиижек аразында билишпейн барганыл?
- Чүге дизе Шиижек Ус-кушкаштың уязынче чɵпшээрел чокка кире берген.
- Шын-дыр. Өске кижиниң ɵɵнче кирерде, чɵпшээрел дилеп алыр-ла болгай. « Болур бе», азы «кирип болур бе» деп айтырып алырын шиижек кортканындан уттуп алган-дыр. Ам шиижекчигештиң чугаазынга «болур бе», « кирип болур бе» деп сɵстерни аразынче кииргеш, катап база ойнап кɵрээлиңер.
Автор . Ус-кушкаш халайты азып алган уязынын кырында будукка олурган. Шиижек ужуп келгеш, ус-кушкаштан айтырган.
Шиижек .
-Уяже кирип болур бе?
Ус-кушкаш.
- Чоп болбас боор. Болур. Чүгле ында мээң уругларым удуп чыдар, уйгузун хандыр удуп алзыннар дээш, кадарып олур мен. Сен кире бээр болзунза, уяның аксы дуглалы бээр, ында чуургаларымны албыктыр базыптып болгай сен. Чүге чор сен?
Шиижек.
- Сээң уяң кɵрүп, хемчээп алыр дээш келдим. Ала – сааскан мээң уямче халдап, чылдың-на чуургаларымны чип кааптар апарган. Сен уяларың чылдың солуур болгай сен. Бо уязын каапкан болза, чуургаларым боже дажыглап алгаш, хоптак Сааскандан дестирер бодадым.
Ус-кушкаш.
- Ындыг-дыр. Сеңээ дуза херек ышкажыл. Шынап-ла, эрткен чылгы уям айтып берейн.Ол мыя мында, ырак эвесте , ону ап ал.
Автор. Ус-кушкаш ужуп үнүпкен, а Шиижек ону эдерипкен.
Күжү биче чижик кушкаштарның демнежип, бот-боттарынга дузалажып, камгалажып чурттааны дээре.
Башкы. – Эр-хейлер. Чогаалчы кушкаштарның овур-хевирин дамчыштыр чүнү чугаалаксаан-дыр, уруглар?
- Найыралдыг болуңар дээн.
Башкы.
-Шын-дыр, бичии кушкаштар ышкаш эвээш санныг, бичии бɵлүк-бɵлүк чоннар бот-боттарының аразында найыралдыг болуп, бот-боттарынга дузалажып, камгалажып чоруур болза, кандыг-даа багай чүве, айыыл-халап болбас. Ынчангаш бүгү-ле кижилер, янзы-бүрү аймак чоннар аразында демниг, найыралдыг чурттаар ужурлуг бис.
4.Үлегер домактар - биле ажыл. Хɵй сектер орнунга демдек ады киирер.
а. … сааскан теве тудуп чиир.
б. Уруглуг кижи кээргээчел,
… куш чаныган.
в. Будуктуг ыяшка куш чыглыр,
… ɵгге чон чыглыр.
г. Демнигде күштүг,
Текпииштигде …
Башкы. -Уруглар, үлегер домактар чүнүң дугайында чугаалап турарыл?
- Найыралдыг болурунга, күштүг, демниг , чүү-даа чүвеге тиилеттирбес болур дээн.
5. Сула шимчээшкин. «Харжыгаш» . Дүк –биле харжыгаш кылыр, ону ɵрү үрүп дескиндир ойнаар. Эң-не үр үе иштинде харжыгашты черге дүжүрбейн үрүп турган кижи тиилээр. Хɵглүг аялганы салып бээр.
6. Ус - кушкаштың уязын тудар. Плакатта чураан чурукта ус-кушкаштың уязын чураан чурукту дүк-биле каастаар.
Башкы.
-Ам болза, ус-кушкаштың уязын шупту демнежип тудар бис. Кижи бүрүзү бодунуң партазының кырында салып каан дүктү алгаш, адыжының иштинге борбактаар.Хүн аайы-биле дескиндир борбактап-борбактап алгаш, самбырада плакатта чуруп каан уяга чыпшырар.
Уяны тудуп турган үеде ɵɵреникчилерге ус-кушкаш бодунуң уязын хараган баштарында чыдып калган дүктү ызырып алгаш, агып чыдар хемниң эриинде тал будуунга халайты тудуп аарын чугаалаар. Угаанныг куш уязында чуургаларын чыландан ынчаар камгалап, дестирер арганы тып алганын ɵɵреникчилерге башкы тайылбырлаар.
3-кү этап. Быжыглаашкын кезээ. Тест-биле ажыл.
Викторина – оюн.
«Ус-кушкаш» деп чечен чугааның автору кымыл?
а. Салим Сүрүң-оол. б. Степан Сарыг-оол. в. Салчак Тока
2. «Ус-кушкаш» деп чечен чугааның темазын тодарадыр.
а. тɵрээн чурт . б. найырал. в. улусчу чаңчылдар.
3. «Дүгде энир чылгы уям бар, ажырбас ирги бе?» - деп домак кымның чугаазыл?
а. Саасканның. б. Шиижектиң в. Ус-кушкаштың
4.Ус-кушкаш уязын канчаар азып алырыл?
а. шавыштыр б. дорт в. халайты
5. «Шиижек шүжүңейнип ыглай берген» деп домакта чогаалчы кандыг уран-чечен арга ажыглааныл?
а. Диригжидилге. б.Деңнелге. в. Эпитет.
4-кү этап. Түңнел кезээ.
а. Башкы ɵɵреникчилерден айтырар.
-Бɵгүнгү кичээлден чүнү билип алдыңар?
- … …. …. .
б. Кичээлдиң тɵнчүзүнде ɵɵреникчилерниң сеткил – хɵɵнүнде кандыг ɵскерлиишкиннер болганын ɵңнүг жетоннар-биле тодарадыр, демдеглеп алырын утпас: кызыл ɵңнер -… , кɵк ɵңнер - …, хүрең ɵңнер - …
Кичээлдиң дээштии, ооң эки түңнели кызыл ɵңнерниң кɵвүдээни – биле илереттинер.
- Эр-хейлер. Мооң-биле кичээливисти доозар-дыр бис. Байырлыг, менди-чаагай!
Демдектер салыр.
Ажыглаан литература:
1.Ооржак Л.Х., Кужугет М.А. Тɵрээн чогаал, 5 класс, 2013 чыл,
2. Тыва дылдын тайылбырлыг словары. Кызыл, 2004 чыл.
3.Сиротюк А.Л. «Синдром дефицита внимания с гиперактивностью». М., 2009 г.
4. Рефлексивные техники. Москва, Из-во «Учитель», 2009 г.
5. Поташнк М.М. «Как проводить открытый урок», 2010 г.
6.Вячеслав Танов. Компакт – диск. «Ынак ырыларывыс», 2009 ч.
9
