Конспект урока по казахской литературе на тему Ер Тарғын жыры (9 класс)

Қазақ әдебиеті 9а сынып

Сабақтың тақырыбы: «Ер Тарғын» жыры (Кілті)

(жаңа сабақ – 45 минут)

Балалар, төмендегі бос орындарға жауап жазыңдар.

(асты сызылған курсив сөздердердің орнына оқушы дәптерінде бос орын қалдырылады)

І кезең. Төмендегі «Көпір» тапсырмаларын оқушылар үйде орындап, бүгінгі сабаққа дайындалып келеді. Мұғалім алғашқы 5-7 минутта: а) ұйымдастыру сәтін; б) алдыңғы тақырыптың Ш кезеңінің үш деңгейлік тапсырмаларын үйде аяқтап келу дәрежесін тексергеннен кейін в) «Көпір» тапсырмаларын тексереді)

«Көпір»

тапсырмалары өткен тақырыптар бойынша жаңа сабақты меңгеріге негіз болатын қайталау тапсырмалары

Сұрақтарға жауап бер. Бос орынға қажетті сөздерді қой.

1.Ауыз әдебиетінің қомақты да асыл мұрсы батырлар жырында қандай оқиғалар суреттеледі?

Жауабы: Оларда елін сыртқы жаулардан қорғау, елінің халқының тәуелсіздігін сақтау басым.

2. Қазақтың батырлар жырлары қандай оқиғаларға негізделеді?

Жауабы: Қазақтың батырлар жырларында қазақ халқының басынан кешкен тарихи оқиғалардың ізі бар.

3. Батырлық дастандардағы Қобыланды,Тарғын, Алпамыс сияқты ерлер ерлігіне негіз болған не?

Жауабы: Батырлар елін сүйген, атамекенін, халқын, оның ар-намысын қорғау, елдігін сақтау үшін ата жауына қарсы жанқиярлық ерлікке барған, көзсіз батырлық көрсеткен.

ІІ кезең (топтық жұмыс) жаңа сабақты топтық жұмыс барысында оқушылардың өз бетімен меңгеруіне жағдай жасау: а) оқушылар төмендегі «Білу», «Түсіну», «Талдау», «Жинақтау» тәсілдеріне сәйкес тапсырмаларын өздері толтырады (10 минут); ә) жауаптарын мұғаліммен бірге талдайды (10 минут). Нәтижесі ауызша марапатталады.

Теориясы:«Білу»

(тақырып мазмұны бойынша кім?не?

қандай? қалай?нені? қашан?не істеді сияқты сұрақтарға жауап беретін толық ақпарат іріктеліну керек)

Бос орынға қажетті сөздерді қой.

1. Батырлар жыры көлемі жағынан да, мазмұн - мәні жағынан да қазақ фольклорында ауқымды орын алатын аса көрнекті жанрдың бірі.

Батырлар жыры елдің сан ғасырлық тарихын, ерлік дәстүрін, кезеңдік оқиғаларға деген халық бағасын, алдан күткен үміті мен аңсар-мұратын көркем жинақтап бейнелейді. Ол тарихтың салқар көшінде жиі қайталанатын соғыстар мен шайқастардың жылнамасы емес, ел есінде ерекше қалған елеулі оқиғаларды жинақтай бейнелейтін көркем туынды.

Қазақтың батырлар жыры ХІҮ-ХҮІІІ ғасырда туса керек. «Алпамыс батыр » бірнеше елге ортақ болса, «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Қамбар батыр» жырлары қазақ халқының жыры.

«Ер Тарғын» жырының 2 нұсқасы бар. Олардың біріншісі 1862 жылы Қазанда Н.Ильминскийдің Марабай ақыннан жазып бастырған нұсқасы болса, екіншісі В.Радловтың Қырым елінен жинап, өзінің 9 томдығының 7-томына енгізген «Ер Тарғын» атты әңгімесі. Біздің кеңірек танысатынымыз – Марабай ақынның нұсқасы.

«Ер Тарғын» жыры – қазақ батырлар жырының ішіндегі таңдаулысы . Тақырыбы – Отан қорғау болса, идеясы – ел бірлігі.

2.«Ер Тарғын» жыры – өзіндік идеялық-көркемдік жағынан қазақ батырлар жыры ішіндегі таңдаулы шығармалардың бірі. Жырда ерлік, елдік, жақсылық пен жамандық, кіршіксіз адал махаббат секілді өзекті мәселелер көтерілген. «Ер Тарғын» жырында халқымыздың басынан кешкен тарихи-әлеуметтік оқиғалар, халықтың әдет-ғұрып, салт-санасы, рухани тірішілігі, арман-мұраты көрініс береді. Жырда халқы үшін еміренген, жұртының тағдырын ойлаған, соның тәуелсіздігі үшін басын бәйгеге тіккен, еліне қамқор, пана болған батырдың ерлік, адамгершілік бейнесі өрнектелген. Жырдың аса бір құндылығы – аты ағызға айналған, тарихта болған, халқымыздың дана ойшылы Сыпыра жырау кемеңгерік тұлғасымен көрінуі. Жыршы Сыпыра жырауға байланысты штрих-детальді жыр арқауына енгізу арқылы халқының даналық ойын биіктеткен. Сыпыра жыраудың жыр құрылымына енуінен поэма өзегінде халқымыздың тарихи кешулері жатқанын айқын байқаймыз.

3 «Ер Тарғын » жырының композициялық құрылысын сатылай-кешенді талдау

1. Жанр түрі: Эпостық жыр.

2. Авторы: Халық.

3. Тақырып: Отан қорғау, батырлық , ерлік.

4. Идеясы: Ел бірлігін сақтау, батырлықты дәріптеу.

5.Оқиға орны. Қырым жұрты.

6.Оқиға кезеңі. Ноғайлы дәуірі.

7. Кейіпкерлері. Тарғын, Ақжүніс, Қартқожақ, Ақшахан.....

8.Тұлпары. Тарлан, Қанатты қара.

9.Ұлттық салт-дәстүр. Дұшпан да болса сыйластық: Қартқожақ өз жолын сұрайды. Тарғын «Кезегін бабай алсын деп» беруі.

10.Оқиғаның басталуы.Тарғынның Қырым жұртына баруы.

11.Дамуы. Соғыстың басталуы. Тарғынның батыр болып көзге түсуі.

12. Шиеленіс. Тарғынның Ақжүністі алып қашуы. Қартқожақтың ізінен баруы.

Теориясы: «Түсіну»

(неге? неліктен? себебі? не үшін?сұрақтары оқушының жоғарыда берген жауаптарына оларды тереңдету үшінқойылады)

Сұрақтарға жауап бер. Бос орынға қажетті сөздерді қой.

Оқулықпен жұмыс

1.Тарғынның қандай қасиеттерін бөле-жара айтар едің?

2.Тарғын бейнесін жасай отырып, халық не айтпақшы болған?

3.Ақжүніске қарап бұрынғы әйелдер қандай болған деп ойлайсың? Оның бейнесінің негізіндегі халық арманын не деп түйіндер едің?

4.Ақжүністің әкесі (ағасы, туысы) туралы қандай ойдасың?

5. Қартқожақтың бойындағы қандай қасиеттерді бағалауға болады?

6.Ақын сыпыра жырауды жыр арқауына енгізгенде қандай мақсат көздеген?

Теориясы:

«Талдау»

(1.Салыстыр,

2. Айырмашылығы неде?

3. Ұқсастығы неде?

4.Тақырыптың басты идеясын жаз деген тапсырмалар болу керек. Немесе 1-3 тапсырмаларды Венн диаграммасы арқылы қамтуға болады.

Батырлар жыры мен ертегілердің айырмашылығын, ұқсастығын тап.

Венн диаграммасы.

Ортақ белгісі

Ертегілер

Кейіпкері – батыр .

Тақырыбы – ерлік.

Оқиғасы - елдің сыртқы жауларымен күреседі, мифтік тұрғыда.

Жырдың негізінде халық тарихы жатады.

Халық ауыз әдебиетінің үлгісі. Эпостық жанр. Бірнеше нұсқасы болады.

Кейіпкері – қарапайым адамдар, ойдан

шығарылған түрі де бар.

Тақырыбы – тапқырлық.

Оқиғасы – қиял-ғажайып оқиға, ел

ішіндегі оқиға , салт-дәстүр,

әдет- ғұрып, мифтік тұрғыда.

Ертегі оқиғасының негізінде халық

арманы жатады

Теориясы: «Жинақтау»(Қорытынды шығар,анықтама бер, мазмұнды жүйеле, кестені, тірек сызбаны, сөзжұмбақты толтыр немесе өзің құрастыр тағы с.с. басқа түрдегі тапсырмалар оқушының жоғарыдағы «тақырыптың басты идеясына» жазған жауабына қойылады)

Батырлар жырындағы ойды топтастыр

Өнер

[pic] [pic] Ерлік

[pic] [pic] [pic] Дәстүр Батырлар жыры Елдік

[pic] [pic]

Тәрбие Ел қорғау Тарих

Оқулықпен жұмыс (5 минут): төмендегі «Қолдану» және оқушының тақырып мазмұнына «Баға беруі» тәсілдеріне сәйкес, яғни рефлексия жасауға, эссе жазуға арналған, практика жүзінде бекіту тапсырмалары орындалады . Нәтижесі ауызша марапатталады.

Практикасы: «Қолдану»(оқулықпен жұмыс жүргізу барысында тек қарапайым тапсырмалармен бекіту жүргізіледі. Дайын формулалар арқылы есептер шығару орындалады )

Тренинг терапия

Жырдың мақсаты. Батырлықты дәріптеу.

Кейіпкер не себептен олай істеді?

Тарғын

Ақжүніс

Қартқожақ

Олай істемегенде не болар еді?

Тарғын

Ақжүніс

Қартқожақ

Кейіпкердің мәселені шешкендегі ұстанымы

Шешім қабылдауы мен тәртібі, тәрбиесі.

Практикасы

«Баға беру» (Сен қалай ойлайсың? Не істер едің? деген тапсырмалар оқушыға жоғарыда алған білімін (теория бойынша) және біліктілігін (практикасы бойынша) өмірдегі жағдаяттарды шешуге бағытталып қойылады

Сұрақтарға жауап бер.

Сен қалай ойлайсың? Жырдың негізгі ойы қай бейне арқылы көбірек көрінеді

Менің ойымша, ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

.............................................................................................................................................

...........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

............................................................................................................................................

........................................................................................................................................

ІІІ кезең (кері байланыс – бағалау кезеңі): Жеке жұмыс. Жоғарыда меңгерген мазмұнды үш деңгейге іріктеп (әр деңгейдің білімділік, біліктілік, яғни құзыреттілік деңгейін анықтайтын тапсырмалар) оларды біртіндеп орындату арқылы балл жинату барысында оқушының құзіреттілік деңгейін анықтап, әділ бағалау жүзеге асырылады. Бұл тапсырмаларды оқушылар сабақтың соңына дейін қалған 15 минуттың 12 минутында орындайды + 3 минут қортынды жасалады. Қалған тапсырмаларлы үйде аяқтап келеді. Қортынды балл саны дәстүрлі бағаға айналдырылып, келесі сабақтың басында сынып журналына қойылады, мониторингке тіркеледі.

І деңгей (5 балл)

Теориясы: «Білу»

(тақырып мазмұны бойынша кім?не?

қандай? қалай? нені? қашан?не істеді сияқты сұрақтарға жауап беретін толық ақпараттар іріктелініп ІІ кезеңдегіге қарағанда керісінше қойылады)

Бос орынға қажетті сөздерді қой.

Оқиға

Тарғынның іс-әрекеті

Мінездеме

Жорық

Жау қамалын бұзады

Тарғынның асқан

ерлігі, батырлығы,

қамал бұзар

аруақты батыр

екені көрінеді

Қашқын

Хан қызын қорықпай алып қашады

Ештеңеден тайынбайтын өр мінезі байқалады

Қуғын

Қуғыншыны қорықпай қарсы алады

Ер жүрек

Қарт Қожақпен бетпе-бет

Кішілік жасап, әдеп сақтап, кезегін береді

Тарғын - үлкенді сыйлай білетін,

өзгенің артықшылығын мойындай

алатын ер. Ол – намысты батыр.

Жүректі, ерен

ерлік иесі

Ханзада ханның опасыздығы

Ханның жауын жеңіп береді. Қиын сәтте өзін ғана емес, сүйген жарының қамын жейді.

Шыдамдылық, адамгершілік,

үлкен жүрек иесі.

Жекпе-жек

Жауды жеңеді

Батырлық тұлғасы, қайтпас қайрат

ерлігі

Сыпыра жырау тоқтамы

Жырау сөзіне құлақ қояды, райынан қайтады.

Үлкенді сыйлауы,

ел қамын жеген

ел қорғаны батыр.

Практикасы:

«ҚОЛДАНУ»

(ІІ кезеңдегіге қарапайым тапсырмалар үлгісіндегі тапсырмалар орындалады)

Оқулықпен жұмыс.

Жырдан Ақжүніс қашқанынан хабардар болған ханның сөзін, қуғыншылардың сөзін, Қартқожақтың сөзін тауып жаз.

Ақшаханның сөзі

Қуғыншы әскерлердің сөзі

Қартқожақтың сөзі

ІІ деңгей (5 балл + 4 балл = 9 балл)

Теориясы: «Түсіну»

(неге? неліктен? себебі? не үшін?сұрақтары оқушының жоғарыда берген жауаптарына оларды тереңдету үшін қойылады)

Кестені толтыр

Теориясы:

«Талдау»

(1.Салыстыр,

2. Айырмашылығы неде?

3. Ұқсастығы неде?

Оқулықпен жұмыс

Жырдағы көркемдегіш құралдарды табыңдар

Ажарлау

Құбылту

Айшықтау

Теңеу – салыстыра суреттеу.Эпитет – айқындау

Метафора – балау,көшіру. Метонимия – қайтадан атау, алмастыру. Гипербола –ұлғайту, литота – кішірейту.

Шендестіру (антитеза) – қарама-қарсылық арқылы бұлардан басқа құбылыстың сыр-сипатын, суретін, кескін-келбетін ашу. Инверсия – сөз онын ауыстыру.

Практикасы:

«ҚОЛДАНУ»

(ІІ кезеңдегіге қарапайым тапсырмалар үлгісіндегі тапсырмалар орындалады)

Өлеңді құрылысына талда.

Тарлан аты пысқырды,

Пысқырғанмен қоймады,

Және жерді тебінді –

Хайуан бүйтіп не білді?

1. Шумақ: 1шумақ

2. Тармақ: 5 тармақ

3. Бунақ: 2 бунақ

4. Буын : 7-8 буынды

5. Ұйқас: егіз ұйқас

ІІІ деңгей (9 балл + 3 балл = 12 балл)

Теориясы:

«Жинақтау»

(Қорытынды шығаруға бағытталған:мазмұнды

жүйеле, анықтама бер,

кесте, сызба, ребус шеш. деген сөздер тапсырма шартында болу керек).

Сөзжұмбақты шеш

Тарғынның қанаты.
Ақжүністің әкесі .
65 жастағы батыр.
Дыбыс үндестігі бойынша жазылған Тарғынның жарының аты.
Жырдағы жырау есімі.
Ер Тарғын Ақжүністі алып кеткенде қандай жағдайда болды.

Практикасы

«Баға беру»(Сен қалай ойлайсың?Не істер едің?сияқты тапсырмалар өмірдегі жағдаяттарды шешуге бағытталып қойылады

Сұрақтарға жауап бер. Бос орынға қажетті сөздерді қой.

Қалай ойлайсың, жырда қандай мәселелер сөз болады?

Жырдың негізінде жатқан басты ой неде?

......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

ІV деңгей

Шығармашылық

тапсырма

«Ер Тарғын» жырын «Ер Төстік» ертегісімен, және «Күлтегін» жырымен салыстыру.

Қазақ әдебиеті 9а сынып

Сабақтың тақырыбы: «Ер Тарғын» жыры (Оқушының дәптері)

(жаңа сабақ – 45 минут)

Балалар, төмендегі бос орындарға жауап жазыңдар.

(асты сызылған курсив сөздердердің орнына оқушы дәптерінде бос орын қалдырылады)

«Көпір»

тапсырмалары өткен тақырыптар бойынша жаңа сабақты меңгеріге негіз болатын қайталау тапсырмалары

Сұрақтарға жауап бер. Бос орынға қажетті сөздерді қой.

1.Ауыз әдебиетінің қомақты да асыл мұрсы батырлар жырында қандай оқиғалар суреттеледі?

Жауабы: Оларда ...............сыртқы жаулардан қорғау, елінің халқының .......................... сақтау басым.

2. Қазақтың батырлар жырлары қандай оқиғаларға негізделеді?

Жауабы: Қазақтың батырлар жырларында қазақ халқының басынан кешкен ......................... оқиғалардың ізі бар.

3. Батырлық дастандардағы Қобыланды,Тарғын, Алпамыс сияқты ерлер ерлігіне негіз болған не?

Жауабы: Батырлар елін сүйген, атамекенін, халқын, оның ар-намысын қорғау, елдігін сақтау үшін ата жауына қарсы жанқиярлық .................... барған, көзсіз батырлық көрсеткен.

Теориясы:«Білу»

(тақырып мазмұны бойынша кім?не?

қандай? қалай?нені? қашан?не істеді сияқты сұрақтарға жауап беретін толық ақпарат іріктеліну керек)

Бос орынға қажетті сөздерді қой.

Батырлар жыры елдің сан ғасырлық ............................., ерлік дәстүрін, кезеңдік оқиғаларға деген ........................ бағасын, алдан күткен үміті мен аңсар-мұратын көркем ................................... бейнелейді. Ол тарихтың салқар көшінде жиі қайталанатын соғыстар мен шайқастардың жылнамасы емес, ел есінде ерекше қалған елеулі оқиғаларды жинақтай бейнелейтін ................................. туынды.

Қазақтың батырлар жыры ХІҮ- ........... ғасырда туса керек. «Алпамыс батыр » ..................... елге ортақ болса, «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Қамбар батыр» жырлары .......................... халқының жыры.

«Ер Тарғын» жырының ....... нұсқасы бар. Олардың біріншісі ............... жылы Қазанда Н.Ильминскийдің ............................. ақыннан жазып бастырған нұсқасы болса, екіншісі В.Радловтың ......................... елінен жинап, өзінің ........томдығының 7-томына енгізген «Ер Тарғын» атты әңгімесі. Біздің кеңірек танысатынымыз – .......................... ақынның нұсқасы.

«Ер Тарғын» жыры – қазақ батырлар жырының ішіндегі таңдаулысы . Тақырыбы – ...................... қорғау болса, идеясы – ................. бірлігі.

2.«Ер Тарғын» жыры – өзіндік идеялық-көркемдік жағынан қазақ батырлар жыры ішіндегі таңдаулы шығармалардың бірі. Жырда ерлік, елдік, жақсылық пен жамандық, кіршіксіз адал махаббат секілді өзекті мәселелер көтерілген. «Ер Тарғын» жырында халқымыздың басынан кешкен ..................-әлеуметтік оқиғалар, халықтың ..................-ғұрып, ..................-санасы, ..................... тірішілігі, арман-мұраты көрініс береді. Жырда халқы үшін еміренген, жұртының тағдырын ойлаған, соның тәуелсіздігі үшін басын бәйгеге тіккен, еліне қамқор, пана болған ............................... ерлік, адамгершілік бейнесі өрнектелген. Жырдың аса бір құндылығы – аты ағызға айналған, тарихта болған, халқымыздың дана ойшылы .......................... жырау кемеңгерік тұлғасымен көрінуі. Жыршы ................... жырауға байланысты штрих-детальді жыр арқауына енгізу арқылы халқының даналық ойын.............................. . Сыпыра жыраудың жыр құрылымына енуінен поэма өзегінде халқымыздың тарихи кешулері жатқанын айқын байқаймыз.

3 «Ер Тарғын » жырының композициялық құрылысын сатылай-кешенді талдау

1. Жанр түрі:

2. Авторы:

3. Тақырып:

4. Идеясы:

5.Оқиға орны.

6.Оқиға кезеңі..

7. Кейіпкерлері..

8.Тұлпары.

9.Ұлттық салт-дәстүр.

10.Оқиғаның басталуы.Тарғынның ................ жұртына баруы.

11.Дамуы. ...................... басталуы. Тарғынның ..................... болып көзге түсуі.

12. Шиеленіс. ................................... Ақжүністі алып қашуы. Қартқожақтың ізінен баруы....

Теориясы: «Түсіну»

Сұрақтарға жауап бер. Бос орынға қажетті сөздерді қой.

Оқулықпен жұмыс

1.Тарғынның қандай қасиеттерін бөле-жара айтар едің?

2.Тарғын бейнесін жасай отырып, халық не айтпақшы болған?

4.Ақжүністің әкесі туралы қандай ойдасың?

5. Қартқожақтың бойындағы қандай қасиеттерді бағалауға болады?

6.Ақын Сыпыра жырауды жыр арқауына енгізгенде қандай мақсат көздеген?

Теориясы:

«Талдау»

(1.Салыстыр,

2. Айырмашылығы неде?

3. Ұқсастығы неде?

Батырлар жыры мен ертегілердің айырмашылығын, ұқсастығын тап.

Венн диаграммасы.

Батырлар жыры

Ортақ белгісі

Ертегілер

Кейіпкері .

Тақырыбы .

Оқиғасы .

Жырдың негізінде халық ............................. жатады.

Халық ауыз .....................

үлгісі. ...................... жанр. ................... нұсқасы болады.

Кейіпкері .

Тақырыбы .

Оқиғасы – қиял-ғажайып оқиға, ел

ішіндегі оқиға , салт-дәстүр,

әдет- ғұрып, ......................... тұрғыда.

Ертегі оқиғасының негізінде халық

.................... жатады

Батырлар жырындағы ойды топтастыр

[pic] ......................

[pic] ................

[pic] [pic] ....................... Батырлар жыры ............................

[pic] [pic] [pic]

....................... .................... .....................