Муниципальное бюджетное образовательное учреждение
Средняя общеобразовательная школа
с. Ак- Дуруг Чаа- Хольского кожууна РТ
Библиотеканыӊ кичээлиниӊ темазы:
«От- кижиниӊ сүлдези»
Библиотекарь Монгуш Сайзанак Декабровна
Ак- Дуруг 2016 чыл
Библиотеканыӊ кичээлиниӊ темазы: «От- кижиниӊ сүлдези»
Сорулгазы: Уругларга от дээрге тыва кижиниӊ ыдыктыг болгаш чүдүүр бурганы, отче дүкпүрбес, отту арта халып болбас, от орнун баспас, отче бок октавас, хүн ашканда хүл үндүрбес ол ышкаш отту дагыыры, отка хамаарышкан чалбарыглар- биле таныштырар.
Дерии: Чула чуруу. Уругларныӊ белеткеп алган шүлүктери, «Хам Өскүс- оол» деп тоолдан үзүндү, ожук чуруу.
Библиотекарь: От- амыдыралдыӊ үндезини. От чокта чырык чер кырынга амыдырал турбас. Өг- бүлениӊ камгалакчызы, чемгерикчизи, кижи бүгүдениӊ аксыныӊ кежии- дир.
Николай Кууларныӊ «Күзел оду» деп шүлүүн Монгуш Буяна номчуур.
Библиотекарь: Тыва улус шаг- шаандан бээр одунга чалбарып, хүндүлеп, дагып чораан.
Монгуш Ляна: Чаӊчыл черле үе- дүптен ындыг чораан,
Чалыыларга хойнуӊ чырыын ызырткаштыӊ.
Аккыр өгнү өпейткештиӊ отту кыпсыр,
Аъш- чемниӊ дээжилерин ынаар өргүүр.
Эртен эрте хайындырган шайныӊ үстүн база- ла отче чажар.
Библиотекарь: Сүттүг шайны эскен дораан ооӊ үстүн сүзүк кылдыр отче чажар, дээрже өргүүр. Аалчы, өӊнүк улугларныӊ аъш- чемин амзаар, эӊ-не баштай отка сөӊнээр.Көшкенде одунуӊ орнун арыглап каар. От чанын арыг тургузар. От- биле ойнавас дээн ышкаш чаӊчылдарны сагыыр, уттуп болбас.
Чамдык кижилерниӊ салган оду кывыычал, ындыгларны аас- кежиктиг, буянныг деп санаар.
Бир эвес одуӊарда туруп алган көс бар болза, аалчы кээриниӊ демдээ- дир. Ону ужур идип болбас. Өске таварылгада дыӊзыдыр даашталып, каржыланып турар болза отту чемгерер ужурлуг.
Маадыр- оол Аян: А. Даржайныӊ «Көс» деп шүлүүн номчуур.
Ырак- узак аян- чорук кылырыӊарда одуӊарга тейлеп алырыӊарга чорууӊар чогунгур болур. Кажан бичии уруглар дымаалай бергенде база отка тейледип алыр чораан.
Дукур Солангы: Оо, Одум чаяачым!
Аъжым- чемим чажып тур мен,
Ал бодумну, ажы- төлүмнү.
Аарыг- ажык, хай- бачыттан,
Чайладып чор, Өршээ Хайыракан!
Дамчай Ролланда: Отчугажым отчу болзун,
Оглум, кызым менди болзун.
Өшкү, хоюм дешкилежип,
Өөрүшкү үзүлбезин
Библиотекарь: Малчынарга от канчаар- даа аажок ужур- дузалыг. Олар чазагдан, чайлагже, чайлагдан кыштагже көжер. Кажан көжүп турар үеде оду- биле байырлажып, ынаар аъш- чеминиӊ дээжизин салыр.
Семис- оол Сайын: Тываларныӊ бурун шагдан чаӊчылында. Аъш- чеминиӊ дээжизин отка салып. Аал- чуртун, одун- көзүн дагыттырар.
Монгуш Буяна: Човуландан камгалаар, Чолу бедик одувус.
Сени кагбайн, хүлүӊ- биле кады хүлээп алдывыс.
Библиотекарь: Чоруур деп барганда ооӊ хүлүн арыг ак пөске ап алыр. Эрги одаан аштааш, долгандыр хараган салып хөөр. Ол бак чүүлдер ынаар чоокшулавазын дээни ол. Чаа черге көжүп келгеш, демги хүлүн чаа одаанга салыр.
Шойдаа Хорагай: Одувустуӊ сээӊ орун- дөжээӊ,
Ыяштыӊ кургаан салдывыс.
Аас- кежиивисти быжыгла.
Библиотекарь: Ам от дугайында үлегер домактардан чугаалап көрүӊерем уруглар:
Өлден артар,
Өрттен артпас.
Көстен өрт өөскүүр,
Хөртүктен үер бадар.
Паш тутканда от салыр,
Бала тутканда тараа соктаар.
Одаг одун өжүрүп каар,
Оттулар ыяжын белеткеп каар.
От- көс- бурган,
От-көс- кежик,
От-көс- чүдүүр сүзүк.
Бо силерниӊ чугаалаан үлегер- домактарыӊардан чугаалап болур. Оваарымча чок чоруктан бистиӊ Тывага өртер болуп, долгандыр турар бойдуска кайы- хире хораны чедирип турарын билир силер. Кат- чимистиг, ажыктыг үнүштерлиг, аӊ- меӊниг черлеривис дыка өртенип турар.
Ам өрт дугайында тывызыктан ыдып көруӊерем, уруглар:
Бурган орнунга олуруп болбас,
Буурай далганы чип болбас. ( от, хүл)
Сарыг далай чалгыды,
Сайы, куму карарды. (өрт)
Кылаӊнаан хээлиг,
Кызаӊнаан оттуг. (оттук)
Өг иштинде алдын кадын,
Ойнап- ойнап удуй берди. (от)
Отту чылда чаӊгыс катап, күскү үеде дагыыр. Одун дагываан өгнү хай- халап таварыыр дээр. Ожуктуг отту дагыыр. Ожуктуӊ үш буду кижи төрелгеткениӊ үш төөгүзүн көргүзүп турар: эрткен, амгы, келир оруу болур.
Чула
Чуланы бурган баарынга кыпсыр. Ол дээрге күзеп чоруур күзелинче оруу чырык болзун дээн уткалыг. Чок апарган кижиниӊ чанынга кыпсыр. Ооӊ сүнезини чедер черинге чедир оруун часпайн белен тып ап чорзун дээн уткалыг.
Шулук «Өшпес чула» Николай Кууларныӊ Зотова Айрана чугаалаар.
Саӊ
Саӊ салыры дээрге эрги чылды үдеп, чаа чылды уткуп алырыныӊ ёзулалы (Шагаа). Саӊ хүн үнер чүкче салдынган турар ужурлуг. Айныӊ чаазында даӊ адып кээри билек, саӊ одагжыгажын салыр.
«Аскагалдай ашак» деп тоол номундан «Хам Өскүс- оол» деп тоолдан үзүндүнү Хертек Денис аянныг номчуур.
Ам оолдар А. Даржайныӊ «Көс» деп шүлүүн номчуп берейн. От дугайында ёзу- чаӊчылдарны, амыдыралывыска ажыктыын бо кичээлден билип алдывыс.
