Сабақ жоспары
Смайыл Аян Байтұрғанұлы
Өскемен қаласы әкімдігінің"№46 орта мектебі"КММ
Қазақ тілі мен әдебиетінің мұғалімі
Пән аты: Қазақ әдебиеті Сыныбы: 9 "М"
Шешендік сөздер
Мақсаты
Тақырыптың мазмұны мен идеясын ашуға мүмкіндік жасау.оз ойларын қорытындылай білуге жағдай жасау. Тіл белсенділігін арттыру, оқу мен жазу мәдениетін дамыту
Күтілетін нәтиже
Тақырыпты түсіне отырып ойын жеткізе білу арқылы,тақырыпты дұрыс орындауға дағдыланады
7 модульдің қолданылуы
АКТ”, “Оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдер”, “Оқыту үшін бағалау және оқуды бағалау”, “Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету”, “Оқытуды басқару және көшбасшылық”.
Қолданылатын әдіс-тәсілдер
Миға шабуыл,Жигсо2, Кластер, Эссе
Қолданылатын ресурстар
Флипчарт, маркерлер, портреттер, тақта, стикерлер, ноутбук
Ұйымдастыру кезеңі
Тренинг
Оқушыларға үй тапсырмасын сұрау арқылы топқа бөлу
Әр топқа бағалау парағын таратып беру.
Фигураларды қолдана отырып, оқушылар өз - өздерін бағалау үшін фигуралар таратып беру.
«Жақсы тілек » ойыны
арқылы психологиялық ахуалды жақсарту
Жалпы топқа қойылатын сұрақтар:
Қазақ халқының арасында аты шыққан қандай шешендерді білесіңдер?
Ортақ мұралар арқылы топқа бөліп, оны топпен жұмыс арқылы қорғайды.
Оқушылар топқа бөлініп, орталарынан топ басшылары сайланады.
Бағалау парағы арқылы әр оқушы берілген фигуралары арқылы өз - өздерін бағалайды, оны топ басшысы толықтырып отырады.
Фигуралар арқылы топтар өзара бағалайды.
Сабақ кезеңдері
Тапсырма
Мұғалімнің іс-әрекеті
Оқушылардың іс-әрекеті
Білім
Қызығушылық
тарын ояту
"Миға шабуыл" әдісі қолданып,
зымыран сұрақтар арқылы өткен тапсырмасын сұрау
Үйге берілген тапсырманы сұрақ-жауап арқылы диалогқа түсіру
Сұрақтарға жауап беру, топпен тапсырманы орындату
Оқушылар топпен ақылдасып жеке - жеке сұраққа жауап береді
Түсіну
« Фазыл» әдісі бойынша әр топқа сұрақтар беріледі. Сол сұрақтар арқылы оқушылар суретті құрастырып, жаңа тақырыптың мағынасын ашады.
Оқушыларға жаңа сабақты түсіндіру мақсатында қобыз үнін естіту.
("Шешендік сөздерді" таспа үн арқылы оқушыларға тыңдатып, сергіту сәтін жүргізіп отыр)
Әр топтан бір - бір оқушыдан тұрғызып қандай сезім- күй кешкендерін "Қар үйіндісі" әдісі арқылы әр топтан қағазға жазып өз ойларын жинақтап береді.
Жақсы жауап берген оқушыларға бағалау фигураларын таратып белгілету
Оқушылардың мұндағы мақсаты берілген тапсырманы өздері талқылап , өз ой-пікірлерімен санасады. Бірігіп топпен жұмыс жасайды.
Қолдану
"ЖИГСО2" әдісі
пайдаланып, "Шешендік сөздерге" байланысты мәтін таратылып беріледі. Әр топ өзара ақылдасып отырып, сол мәтіндермен жұмыс істейді. Топта талқылайды ортаға шығып, тапсырманы көрсету арқылы жаңа сабақтың мағынасын ашады.
Әр топқа дайындалып әкелген "Қорқыт ата" туралы мәтіндер таратылып беріледі. Мәтін қиындылар арқылы беріледі. Оқушылар мәтінді қиындыларды дұрыс орналастыра отырып, жаңа сабақты толықтырып түсінеді
Мәтінді құрастыру арқылы оқушылар тақырыптың негізгі идеясы мен мазмұнын ашады
Талдау
"Кластер"
әдісі
қолдана отырып әр топқа суреттер беріледі. Сол суреттерге әр топ өз ойларын жазып, "Шешендік сөздер" туралы түсінікті толықтырып, жан - жақсы талдайды
Топтарға жаңа тақырып бойынша және өткен сабақты толық меңгерту мақсатында өз пікірлерін сурет арқылы қорғайды. Білім туралы өз ойларын талдайды , түсіндіреді
Берілген тапсырманы
уақытылы
орындау, сұрақтарға
нақты жауап беру,
тақтаға шығып
тапсырманы қорғау
арқылы
тақырыпты талдау.
Жинақтау
"Автор орындығы"
әдісі
Оқушылар "Шешендік сөздер" туралы өз ойын толықтырып топ бойынша жинақтайды, бір-бірін бағалайды
Оқушылардың мақсаты берілген тақырыппен өмірді салыстырып отырып, өз ойларын жан - жақты толық жеткізу
Бағалау
Бағалау шкаласы мен бағалау парақтарын тарату
Әр топқа бағалау парақтарын тарату, бағалау шкаласын тақтаға ілу керек
Әр топ бағалау парақшасын өздерін бағалайды
Рефлексия
Стикерлерді толтыру
Оқушылар бүгінгі сабаққа деген ойынын стикерге жазып, тақтаға іледі (2 мин)
ББҮ кестесін толтыру
Оқушыларға стикер толтыруды ұсыну
Ұсынылған стикерді толтыру
№46 орта мектеп
Ашық сабақ:
Асан қайғы "Көлде жүрген қоңыр қаз", "Еділ бол да, жайық бол" жырлары
9 "М" сыныбы
Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі: Смайыл Аян Байтұрғанұлы
Өскемен 2015
№31 қысқа мерзімді сабақ жоспары
Пән аты: Қазақ әдебиеті Оқу ісінің меңгерушісі:
Уақыты: 20.11.2015 Кожикова Б .М_________
Сыныбы: 9 "М"
Асан қайғы «Көлде жүрген қоңыр қаз», «Еділ бол да, Жайық бол» жырлары
Мақсаты
Асан қайғы туралы толық мағлұматтар алады, түсініп оқуға,топпен тақырыптарды талдауға дағдыланады
Жалпы мақсат
Тақырыпты түсініп оқи білуге баулу. Тілін, сөздік қорларын дамыту арқылы сабаққа деген қызығушылығын арттыру
Күтілетін нәтиже
Оқушылар тақырыптың мағанасын біледі, түсінеді , өз ойларын дәлелдеуге, топпен жұмыс істеуде пайдаланады
7 модульдің қолданылуы
АКТ”, “Оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдер”, “Оқыту үшін бағалау және оқуды бағалау”, “Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету”, “Оқытуды басқару және көшбасшылық”.
Қолданылатын әдіс-тәсілдер
Миға шабуыл,Жигсо2, Автор орындығы
Қолданылатын ресурстар
Флипчарт, маркерлер, портреттер, тақта, стикерлер, ноутбук
Ұйымдастыру кезеңі
Тренинг
Оқушыларды жыраулар арқылы топқа бөлу
Әр топқа бағалау парағын таратып беру.
Фигуралармен бағалау әдісімен бағалау үшін фигуралар таратып беру
Жыраулар өлеңдері
арқылы психологиялық ахуалды жақсарту
Оқушылар топқа бөлініп, өз топ басшыларын сайлайды.
Топ ішінде тәртіп ережелері талданып , сол арқылы сыныптың алтын ережесін құрады.
Бағалау парағы арқылы топбасшылар өз топ мүшелерін бағалап отырады.
Фигуралар арқылы топтар өзара бағалайды.
Әр топ өздеріне берілген сандарды дене мүшелерімен,қимылымен бейнелеу.
Сабақ кезеңдері
Тапсырма
Мұғалімнің іс-әрекеті
Оқушылардың іс-әрекеті
Білім
Қызығушылық
тарын ояту
Үй тапсырмасын зымыран сұрақтармен сұрау
Үйге берілген тапсырманы сұрақ-жауап арқылы оқушыларды диалогқа түсіру
Суретте берілген сұрақтарға жауап беру, топпен тапсырманы орындау
Мұғалім берген тапсырмасын орындау арқылы оқушылардың сабаққа дайындықтарын тексеру
Түсіну
Жыраулардың өлең жолдарын беру арқылы миға шабуыл
Жаңа тақырыпты оқушыларға қысқаша түсіндіру мақсатында осы көрсетілген әдіс бойынша жаңа материалдарға байланысты ресурстар беру, өз бетерінше дайындық жасату, кітаптан жұмыс, топ арқылы пікір алмасу
Оқушылардың мақсаты мұғалімді тыңдау, өз ойлары мен пікірлерін айту
Әдіс бойынша жаңа тақырыпты меңгереді және оөз пікірлерін ортаға салады.Ортаға тақырыпты жақсы менгерген оқушы шыгып сабақты түсіндіреді
Қолдану
«Топтастыру» әдісі бойынша кластермен жұмыс
арқылы жалпы бүгінгі сабақты меңгерту іс-әрекетіне байланысты сабаққа қолдану
Әр топқа жаңа тақырып төңірегінде тапсырмалар татату, Әр топ өз беттеріншге ақылдасып, нәтижесінде топтаса отырып ортақ жауап табады, сол арқылы тақырыптың мағанасын ашады
Берілген тапсырманы уақытылы орындау, сұрақтарға нақты жауап беру, өзара пікір алмасады, топпен, жек дара тапсырмаларды орындайды, нәтижесінде топтаса отырып ортақ жауап табу керек
Сергіту сәті
«Кірпі биі» атты жаттығу жасау
Оқушылармен бірге сергіту сәтін жасау
Интербелсеңді тақтадағы бейнероиктегідей жаттығулар жасайды.
Талдау
Постермен жұмыс Асан қайғының өлеңдерін талдап,
өз ойларын ортаға салады сабақты талдайды
Топтарға жаңа тақырып бойынша толық меңгерту мақсатында өз пікрлерін сурет арқылы қорғайды, ол үшін конвертке салынған сұрақтар таратылады
Жинақтау
"Авторлық орындық" әдісі бойынша
тақырыпқа шағын әңгіме құрастырып, ойларын жинақтау
Әр топқа шағын әнгіме жазу тапсырылады, әр топ бүгінгі тақырыптан не біліп не үйренгенін жазады, тақырыпты жинақтайды
Топ бірлесе отырып қағазға тақырыптан не түсінгенін жазады
Бағалау
Өзін-өзі бағалау
(2 мин)
Бағдарша, бағалау парақшалары
Бағалау парақтарын таратады
Бір-* бірін бақғалауды қадағалау
Топты бағалау
Өзін - өзі бағалау
Рефлексия
Стикерлерді толтыру
Оқушыларға стикер толтыруды ұсыну
Ұсынылған стикерді толтыру
Күлдір - күлдір кісінетіп
Күреңді мінер ме екенбіз?!
Күдеріден бау тағып,
Кіреуке киер ме екенбіз?!
Төтелеп жүріп жол салып,
Қолды бастар ма екенбіз?!
Күлдір - күлдір кісінетіп
Күреңді мінер ме екенбіз?!
Күдеріден бау тағып,
Кіреуке киер ме екенбіз?!
Төтелеп жүріп жол салып,
Қолды бастар ма екенбіз?!
Күлдір - күлдір кісінетіп
Күреңді мінер ме екенбіз?!
Күдеріден бау тағып,
Кіреуке киер ме екенбіз?!
Төтелеп жүріп жол салып,
Қолды бастар ма екенбіз?!
Күлдір - күлдір кісінетіп
Күреңді мінер ме екенбіз?!
Күдеріден бау тағып,
Кіреуке киер ме екенбіз?!
Төтелеп жүріп жол салып,
Қолды бастар ма екенбіз?!
Күлдір - күлдір кісінетіп
Күреңді мінер ме екенбіз?!
Күдеріден бау тағып,
Кіреуке киер ме екенбіз?!
Төтелеп жүріп жол салып,
Қолды бастар ма екенбіз?!
Күлдір - күлдір кісінетіп
Күреңді мінер ме екенбіз?!
Күдеріден бау тағып,
Кіреуке киер ме екенбіз?!
Төтелеп жүріп жол салып,
Қолды бастар ма екенбіз?!
Қазтуған жырау
Доспамбет жырау
Ақтамберді жырау
Шалкиіз жырау
Үмбетей жырау
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
КММ Өскемен қаласының әкімдігінің №46 орта мектебі
Қаралды: Тексерілді: Бекітілді:
Хатамма:№ Оқу ісінің №46 орта мектеп
ПБ жетекшісі: меңгерушісі: директоры:
Смайыл А.Б. Кожикова Б.М. Ауғанбаева Г.Б.
____________ _____________ _______________
" "_________2015 " "________2015 " "_________2015
Курс түрі (вариатив)
Қазақ әдебиеті
"Абайтану"
(Мектеп компоненті)
9 сынып оқушыларына арналған
Сағат саны: 34 сағат
Құрастырушы: Смайыл А.Б.
Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі
КММ Өскемен қаласының
әкімдігінің №46 орта мектебі
Өскемен қаласы
2015 - 2016 жыл
Өскемен қаласы әкімдігінің
"№46 орта метеп"КММ
Директоры: Ауғанбаева Г.Б.
__________________________________
(Өтініш иесінің аты-жөні)
__________________________________
(Мекен-жайыңыз, телефоныңыз)
ӨТІНІШ
Менің балам ________________________________________________________________
(аты-жөні)
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
Мектеп кітапханашысы:
Медик: "___"_____________2015жыл
Сынып жетекшісі: өтініш иесі:_______________
Өскемен қаласы әкімдігінің
"№46 орта метеп"КММ
Директоры: Ауғанбаева Г.Б.
__________________________________
(Өтініш иесінің аты-жөні)
__________________________________
(Мекен-жайыңыз, телефоныңыз)
ӨТІНІШ
Менің балам ________________________________________________________________
(аты-жөні)
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
Мектеп кітапханашысы:
Медик: "___"_____________2015жыл
Сынып жетекшісі: өтініш иесі:_______________
№11 қысқа мерзімді сабақ жоспары
Пән аты: Қазақ әдебиеті Оқу ісінің меңгерушісі:
Уақыты: 14.11.2015 Кожикова Б .М_________
Сыныбы: 6 "А
едик:
Ықпалдың түрлері
Ілгерінді Кейінді Тоғыспалы
ықпал. ықпал ықпал
1. Ілгерінді ықпал. (прогрессивті)
Аш- са – аш – ша. ш-с = шш
Қара қой – қара ғой. а – қ = ағ.
Жас бала – жаспала. с – б =сп
Ілгерінді ықпал-алдыңғы дыбыстардың кейінгі дыбысты өзіне тәуелді етуі, игеруі.
2. Кейінді ықпал (регресивті)-прогрессивті ықпалға
қарама-қарсы, кейінгі дыбыстың алдыңғы дыбысты тәуелді етуі, игеруі.
Тарақ + ы – тарағы. қ – ы = ғы.
Күрек + і – күрегі. К – і = гі.
Жан + бады – жамбады. Н – б = мб
Сөз - жоқ – сөж жоқ. З – ж = жж.
3. Тоғыспалы ықпал - көрші дыбыстардың ілгері-кейінді қарсы әсері. Бұл сөзбен сөздің арасында кездеседі.
1.Аман келді- Амаң - гелді. нк-ңг
2.Қан қызыл- қаң ғызыл нқ-ңғ
3.Мен келдім-мең гелдім нк-ңг
4.Дос жаран- дошшаран сж-шш
Дыбыс үндестігі
ілгерінді ықпал кейінді ықпал тоғыспалы ықпал
көзқарас/ көз-ғарас ақ лақ/ағ-лақ бес жыл/ беш-шыл
Ілгерінді ықпал
Айтбек Оқу:
Айтпек
Ілгерінді ықпал сөз ішіндегі және екі сөз арасындағы қатар тұрған екі дыбыс аралығында кездеседі. Мысалы:
1) Сөз ішінде кездесетін ілгерінді ықпал:
2) Екі сөз арасында кездесетін ілгерінде ықпал:
Жазылуда ескерілетін ілгерінді ықпал заңдылығы:
Сөздер жазылғанда ілгерінді ықпалдың заңдылығы бойынша, сөзге жалғанатын дауыссыз дыбыстан басталаын қоымша:
а) егер сөздің соңғы дыбысы қатағ дауыссыз (тас) болса, қатаң дауыссыздан басталады. Мысалы: тасқа, тастар
ә) егер сөздің соңы дауысты дыбыс (бала), үнді дауыссыз дыбыс (түн) болса, ұяңнан не үндіден басталады (баланы, түнде)
б) егер сөздің соңы ұяң дауыссыз дыбыс (қарыз) болса, ұяңнан басталады (қарызды);
в) егер кірме сөздің соңы ұяң (б,в,г,д) дауыссыз дыбыс болса, қатаңнан басталады (штабқа, округтен)
Оқылуда ескерілетін ілгерінді ықпал заңдылығы
Ілгерінді ықпал бойынша сөздер оқылғанда, төмендегідей дыбыстық өзгерістер болады,олар жазылғанда ескерілмейді:
а) ш+с--шш, ш+ж--шш.
Егер "ш"-дан кейін "с,ж"тұрса, онда "с,ж"дыбыстары "ш" болып оқылады (ашса / ашша, үш жыл / үш шыл).
ә) қатаң дауыссыз +б -- қатаң дауыссыз +п
егер қатаң дауыссыз бен "б" дыбысы қатар тұрса, "б"дыбысы "п" болып оқылады (ақ бор / ақ пор).
б) Егер "дауысты дыбыс, үнді не ұяң дауыссыз дыбыс" пен "к,қ" қатар тұрса, онда "к,қ" дыбыстары "г,ғ" болып оқылады. Мысалы: ала кел / ала гел, жазкиік / жезгиік, ала қаз / ала ғаз.
ала кел жез киік
ескі-құсқы
ала гел
жез гиік
ескі-ғұсқы
Кейінді ықпал
басшы Оқу:
башшы
Кейінді ықпал сөз ішіндегі және екі сөз арасындағы қатар тұрған екі дыбыс аралығында кездеседі. Мысалы:
Кейінді ықпал заңдылығы бойынша сөздер жазылғанда, төмендегідей дыбыстық өзгерістер болады: 1
к, қп + дауысты = г,ғ,б дауысты
Сөзге жалғанатын қосымша дауысты дыбыстан басталса, сөз соңындағы "к,қ,п" дыбыстары "г,ғ,б"болып ұяңданады.
аяқ+ы= аяғы
күрек+-і= күрегі
жақ+-ар= жағар
жап+-а= жаба
2
п+-ып=уып
п+іп =уіп
Соңғы дыбысы "п" болған етістікке көсемшенің"-ып, -іп" жұрнағы жалғанғанда, "п" дыбысы "у"-ға айналады.
шап+ып= шауып
кеп+іп=кеуіп
3
ы+-ау=ау
і+-еу=еу
ы+-у=у
Соңғы дыбысы "п" болған сан есімге "-ау, -еу,", ал етістікке "-у"жұрнағы жалғанғанда, "ы, і"түсіп қалды.
екі +-еу = екеу
алты+-ау= алтау
оқы+-у= оқу
Оқылуда ескерілетін кейінді ықпал заңдылығы
Кейінді ықпалдың заңдылығы бойынша сөздер оқылғанда, төмендегідейдыбыстық өзгерістер болады, бірақ олар жазылғанда ескерілмейді:
н+ғ = ңғ н+г=ңғ
егер "н" дыбыстары мен "г,ғ" қатар тұрса, онда "н" дыбысы "ң" болып оқылады.
Жанғали
сенгім
Жаңғали
сеңгім
2
с+ш=шш
з+ш=шш
егер "с,з" дыбыстары мен "ш" қатар тұрса, онда "с,з" дыбыстары "ш"болып оқылады.
басшы
жазшы
башшы
жашшы
3
з+ж=жж
з+с=сс
Егер "з" мен "ж,с" қатар тұрса, онда "з" дыбыстары "ж" не "с" болып оқылады
жүз жыл
тұзсыз
жүж жыл
тұссыз
4
н+б=мб
н+п=мп
Егер "н" мен "б,п" қатар тұрса, онда "з" дыбысы "м" болып оқылады
он піл
он бес
ом піл
ом бес
5
Егер "қ,к,п" мен "дауысты дыбыс және ұяң не үнді дауыссыз дыбыстары" қатар тұрса, онда "қ,к,п" дыбыстары "ғ,г,б" болып оқылады.
көкжиек
көгжиек
6
Қатар тұрғанда 2 дауыстының біріншісі түседі,
сары ала
сарала
Тоғыспалы ықпал
Бес жыл Оқу:
баш шыл
Кейінді ықпал заңдылығы бойынша сөздер оқылғанда, төмендегідей дыбыстық өзгерістер болады, бірақ олар жазылғанда ескерілмейді.
с+ж=шш
Егер "с" мен "ж"қатар тұрса, екеуі де "ш" болып оқылады.
Есжан тас жол
Ешшан таш шол
2
н+қ=ңғ
н+к=ңг
Егер "н" мен "к,қ" қатар тұрса, онда "н" дыбысы "ң", ал "к,қ" дыбыстары "г,ғ" болып оқылады
он келін
жиенқыз
он гелін
жиен ғыз
Сөздердің байланысу түрлері
Сөз тіркестері
Сөздердің тіркесу қабілетіне қарай
Есімді сөз тіркестері. Етістікті сөз тіркестері.
Қиыса Меңгере Матаса Қабыса Жанаса
байланысқан байланысқан байланысқан байланысқан байланысқан сөз тіркестері сөз тіркестері сөз тіркестері сөз тіркестері сөз тіркестері
Сөз тіркесінің байланысы сөздердің байланысу түрлеріне қарай айтылады. Байлансу түрлеріне қарай сөз тіркесі сыңарларының байланысы төмендегіше аталады:
1. Қиыса байланысқан сөз тіркесі (қиысу)
2. Матаса байланысқан сөз тіркесі (матасу)
3. Меңгере байланысқан сөз тіркесі (меңгеру)
4. Қабыса байланысқан сөз тіркесі (қабысу)
5. Жанаса байланысқан сөз тіркесі (жанасу)
Мысалы: білімді бала - қабыса байланысқан сөз тіркесі, кеше келді - жанаса байланысқан сөз тіркесі.
1. сөздердің жіктік жалғау арқылы байланысу 2. сөздердің интонация арқылы байланысуы:
3. бастауыш пен баяндауыштың байланысуы.
(Қиыса байланысқан сөздер сөйлем болады)
Мен жазушымен
Сен баласың
Мұрат - ақын
2
Матасу
ілік септігіндегі сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздердің байланысуы
балалы үй біздің гүліміз
3
Меңгеру
екі сөздің табыс, барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінің жалғаулары арқылы байланысуы
суды төкті, бізде бар, ағасына берді, бізден сұрады, бізбен келді.
4
Қабысу
сөздерің ешбір жалғаусыз тек орын тәртібі арқылы іргелес тұрып байланысуы (бірінші сөз анықтауыштың сұрағына жауап береді)
қара қалам, қызықты оқиға, төрт батыр
5
Жанасу
а) сөздерің ешбір жалғаусыз бірде іргелес, бірде алшақ тұрып байланысуы;
ә) пысықтауыш пен баяндауыштың байланысы.
кеше болды, әдейі келді,
сол арқылы білді
Қиысу - атау септіктегі екі сөздің немесе жіктік жалғаулы сөздің атау септіктегі сөзбен байланысуы. Сөздер екі жолмен қиыса байланысады:
1) Байланысқан екі сөздің екеуі де "кім?" немесе "не?" деген сұраққа жауап беріп, атау септікте тұрады. Мысалы: Марат - мұғалім. Астана - қала. Байланысу тәсіліне қарай бұл сөздер интонация арқылы байланысқан сөздерге жатады.
2) Байланысқан екі сөздің біріншісі атау септікте тұрады, екіншісі жіктеліп тұрады. Мысалы: Мен жазушымын. Самат келді.
Сөйлемде бастауыш пен баяндауыш қиыса байланысады, сондықтан қиыса байланысқан сөздер сөйлем болады.
Матасу - ілік септіктегі сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің байланысуы. Матасу байланысқан сөз тіркесінің бірінші сыңары ілік септікте тұрса, екінші сыңарына тәуелдік жалғау жағанады. Мысалы: баланың үйі, менің тілім.
Кейде бірінші сөздің ілік септік жалғауы жазылмайды. Мысалы: қаланың тұрғындары / қала түрғындары
Кейде екінші сөздің тәуелдік жалғауы жазылмайды. Мысалы: біздің қаламыз / біздің қала, сіздің үйіңізде / сіздің үйде
Меңгеру - табыс, барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктеріндегі сөздердің басқа сөзбен байланысуы. Меңгере байланысқан сөз тіркесінің бірінші сыңарына (бағыныңқы сөзіне) табыс, барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінің жалғауы жалғанады. Мысалы: суды төкпе, балаңа берші, бізде бар, досымнан аласың, мұғаліммен сөйлестім.
Кей тіркестерде табыс септік жалғауы жазылмаса да, олар меңгере байланысқан сөз тіркесіне жатады. Мысалы; су іш, кітап оқыды.
Туралы, жайлы, жөнінде шылауларымен байланысқан сөздер де меңгеруге жатады.Мысалы: сабақ жайлы сөйлестік (сабақты етістік), отан туралы жаздым (отанды жаздым)
Қабасу - сөздердің ешбір жалғаусыз орын тәртібі арқылы іргелес тұрып байланысуы. Қабыса байланысқан сөздердің арасына басқа сөз кіре алмайды. Қабысуды анықтауыш пен анықталушы сөздің байланысы деуге болады. Мысалы: қара қалам, төрт батыр.Бағыныңқы сөзіне (бірінші сыңарына) жалғау жалғанбаса да жұрнақ жалғана береді. Мысалы: тәрбиелі қыз, ақылды бала.
Кейде қабыса тіркескен сөз тіркесіндегі анықтаушы мүше бір немесе бірнеше сөзден болуы мүмкін.Мысалы: үш алма, үш қызыл алма.
Қабыса байланысқан есімді сөз тіркестері төмендегідей:
1. сын есім мен зат есім: ақ есік 4. есімдік пен зат есім: осы бала
2. сан есім мен зат есім: үш есік 5. есімше мен зат есім: жеген ат.
3. зат есім мен зат есім: темір есік
Төмендегі етістікті сөз тіркестері де қабыса байланысады:
1. сын есім мен етістік: жақсы оқыды, әдемі айтады.
2. еліктеу сөз бен етістік: жалт қарады, кілт тоқтады.
3. сан есім мен етістік: үш басады, екі айтты
4. үстеу мен етістік: кеш келді, аса ұиналмады, көп сөйледі
5. көсемше мен етістік: жымиып күлді, таңдана қарады
Жанасу - сөздердің ешбір жалғаусыз бірде іргелес, бірде алшақ тұрып байланысуы немесе пысықтауыш пен баяндауыштың байланысы.
Мысалы: кеше болды, әдейі келді,телефон арқылы білді.
Жанасудың қабысудан ең басты айырмашылығы сол: жанаса байланысқан сөз тіркесінің сығарларының арасына басқа сөздер ене алады (кеше болды, кеше концерт болды), яғни екі сөз алшақ тұрып та байланысады, ал қабысуда араға анықтауыштан басқа сөз ене алмайды (үш қалам, үш қызыл қалам), қабыса байланысқан сөздер әрдайым іргелес тұрып байланысады. Ол екеуінің мысалын төмендегі кестеден көруге болады:
Үш кітап Үш үлкен кітап
Кеш келді
Кеше қаладан келді.
Кеше қаладан жаяу келді.
Кеше балалар қаладан жаяу келді.
Аралас құрмалас сөйлем
Аралас құрмалас сөйлем — [link] қатынастардың белгіленуі жеке сыңарлардың тұлғалануына тәуелді емес. Ең алдымен алғашқы екі сыңар аралығындағы, соңынан соңғы екі сыңар аралығындағы мағыналық қатынас айқындалады. Осы мағыналық қатынастардың сәйкес келіп, бір атаумен аталуы оның бірыңғай қатынастағы сөйлем екенін көрсетеді. Оның ыңғайлас мәнді, себеп мәнді, шарт мәнді, салыстырма мәнді, түсіндірме мәнді, мезгіл мәнді түрлері бар. Ал сөйлемдегі алғашқы екі сыңар аралығындағы және соңғы екі сыңар аралығындағы мағыналық қатынастар екі түрлі болған жағдайда әрыңғай қатынастағы Аралас құрмалас сөйлем болып қосақталған түрде белгіленеді.
Алғашқы айларда шоқ-шоқ қарағанға тіреле төгілген сары балшық ыржиып жатқанда, қазақ жұмыскерлері оны «Сары ауыз» деп жүріп еді, қазір сары балшықтың бетін түгел көмір ұнтағы жауып кетті де, «Қара жыра» атанды.
Күн батуға таянғанда, аспан әлемін қара бұлт қаптаған еді, терістіктен соққан күшті жел жерге бір тамшы да тамызбады.
Сабақты жақсы оқысаң, жолдастарың құрметтейді және ата-анаң қуанышқа кенеледі
1. Аралас құрамалас сөйлем білдіретін ой салалас пен сабақтастағы ойдан күрделірек болады.
2. Аралас құрмалас сөйлем салаласа да, сабақтаса да байланысқан кемінде үш не одан да күрделірек болады.
3. Аралас құрмалас сөйлемдердің құрамында шылаулы да, шылаусыз да сөйлемдер болады.
4. Тыныс белгілерінде сабақтастығы және салаластығы тыныс белгілерінің ережелері сақталады. Өйткені аралас құрмалас сөйлемнің құрамына енетін салалас құрмалас жалғаулықты да, жалғаулықсыз да болады және сабақтас құрмаластар да сол өз тұлғасымен енеді. Мұны кестемен былайша көрнекілеп көрсетуге болады:
Шылаусыз аралас құрмалас сөйлем
КККККК
Ккік
Мұнда екі сабақтас тең дәрежеде - баяндауыштары тең формадабайланысып келгендіктен, екеуінің арасына нүктелі үтір қойылған.
Шылаулы аралас құрмалас сөйлем
және
бірақ
Сабақтас құрмалас сөйлем
Құрамындағы жай сөйлемнің біреуінің көбіне алғашқысының баяндауышы тиянақсыз тұлғада келіп, екіншісіне бағына байланысқан құрмаластың түрін сабақтас құрмалас дейміз.
Сабақтас құрмаластың құрамындағы бірінші сөйлем баяндауышы тиянақсыз тұлғада келетіндіктен, ол өз бетімен жеке тұрып сөйлем бола алмай, келесі жай сөйлемге бағына байланысады.
Мысалы, Айнаштың жіңішке саусақтары жығылып жатқан күріштің сабақтарын жыпылдатып жинап үлгіргенше, оң қолына ұстаған өткір орақ сол қолдың уысындағы сабактарды қырқып та үлгірді. (С. М.) деген құрмалас екі жай сөйлемнен құрылған. Бірінші жай сөйлемнің бастауышы — саусақтары (несі?) да, баяндауышы — жинап үлгіргенше (саусақтары не істегенше?), екінші жай сөйлемнің бастауышы — орақ (не?), баяндауышы — қырқып та үлгірді (орақ не істеді?). Бұл құрмалас сөйлемнің бірінші жай сөйлемін өз алдына бөлек айтуға келмейді, өйткені оның баяндауышы тиянақсыз тұлғада айтылған: Айнаштың жіңішке саусақтары жығылып жатқан күріштің сабақтарын жыпылдатып жинап үлгіргенше… Құрмаластың құрамындағы мұндай жай сөйлемді бағыныңқы сөйлем дейміз. Ал құрмаластың құрамындағы екінші жай сөйлем тиянакты болады да, өздігінен дербес айтыла алады: оң қолына ұстаған өткір орақ сол қолдың уысындағы сабақтарды қырқып та үлгірді. Құрмаластың құрамындағы мұндай жай сөйлемдерді басыңқы сөйлем дейміз. Сөйтіп, сабақтас құрмалас сөйлем бағыныңқы (шартты белгісі /——/) және басыңқы) (шартты белгісі І——І ) жай сөйлемдерден құралады.
Сабақтас құрмаластың жасалу жолдары бағыныңқы жай сөйлемнің баяндауыш тұлғаларына қарай белгіленеді. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауыштары етістіктің көсемше, шартты рай тұлғалары мен есімше тұлғаларына кейбір жалғау, жұрнақ үстеліп, немесе септеулік шылаулар тіркескен түрінен болады. Оны мына схемадан байқауға болады:
Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы бастауышымен қиыса байланыспайды: бастауыш әр түрлі жақта т9рса да, баяңдауыш өзгеріссіз болады: Тек бағыныңқы сөйлемнің баяyдауышы етістіктің шартты рай тұлғасынан болғанда ғана, ол бастауышпен жақ жағынан және жекеше, көпше түрде қиыса байланысады. Оны мына схемадан көруге болады:
САБАҚТАС ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМНІҢ ТҮРЛЕРІ.
Сабақтас кұрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір-бірімен, бір жағынан, бағыныңқы сөйлемнің баяндауыш тұлғасының тиянақсыз болып келуімен құрмаласса, екінші жағынан олардың өз ара мағыналық карым-катынасы арқылы да құрмаласады. Бағыныңқы сөйлем мен басыңқы сөйлемнің бір-бірімен мағыналық карым-катынасы әр түрлі болады. Сондықтан да басыңқы сөйлемнен бағыныңқы сөйлемге сұрақ коюга болады. Сабақтастың құрамындағ ы бағыныңкы сөйлем мен басыңқы сөйлемнің мағыналық карым-қатынасына қарай сабақтас құрмалас шартты бағыныңқылы, қимыл-сын бағыныңқылы, мезгіл бағыныңқылы, қарсылықты бағыныңқылы, себеп бағыныңқылы, мақсат бағыныңқылы сабақтас болып алты түрге бөлінеді.
ШАРТТЫ БАҒЫНЫҢҚЫЛЫ САБАҚТАС ҚҰРМАЛАС.
Бағыныңқы сөйлем басқа сөйлемдегі ойдың болу шартын білдіретін сабақтастың түрін шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем дейміз. Шартты бағыныңқылы сөйлем қ а й т с е? не етсе? кайткенде? не еткенде? кайтпей? не етпей?қайтпейінше?не етпейінше? деген сұрақтарға жауап береді.
Шартты бағыныңқылы сөйлемнің баяндауыштары мынадай тұлғалардан жасалады:
а) етістіктің шартты рай түрінен болады. Осыңдай қалың жұрт батысқа қарай ағылып бара жатса, ол көптің бірі боп біз қандай оп-оңай араласып кетер едік (Ғ. Мүсірепов).
ә) болымсыз етістіктің -й тұлғалы көсемше түрінен болады: Өткен мәдениеттегі өміршең атаульшың барлығын бойға д а р ы т ы п алмай, жарқын жаңа мәдениет жасау мүмкін емес. (Ә. Кекілбаев).
б) жатыс септік тұлғасындағы есімшеден болады: Қара теке — Әзімбай болғанда, осы текенің әкесі — сары теке қатар тұр еді (М. Әуезов).
Қимыл сын бағыныңқылы сабақтас құрмалас
Бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемдегі ойдың қалай орындалғанын білдіретін сабақтастың түрін қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем дейміз. Қимылсын бағыныңқылы сөйлем қалай? қайтіп? не етіп? деген сұрақтарға жауап береді.
Қимыл-сын бағыныңқылы сөйлемнің баяндауыштары мынадай тұлғалардан жасалады:
а) -а, -е, -й және -ып, -іп, -п тұлғалы көсемшеден болады: Бір бүйірі қызарып, пісуге жақындап қалып еді. Осынша қуаңшылыққа қарамай, жылан биыл да түлеген (Ш. Мұртаза).
ә) есімше тұлғасына -дай, -дей жұрнағы жалғанып жасалады: Өзгелері қос атпен тартқандай, косалқы мүғалім жолдаумен ілігіп келеді (Ғ. Мүсірепов).
МЕЗГІЛ БАҒЫНЫҢҚЫЛЫ САБАҚТАС ҚҰРМАЛАС.
Бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемдегі ойдың болу мезгілін білдіретін құрмалстың түрін мезгіл бағыныңқылы сабақтас қ ұ р м а л а с сөйлем дейміз. Мезгіл баяғыныңқылы сөйлем қ а ш а н? қашаннан бері?қашанға шейін? деген сүрақтарға жа-
уап береді.
Мезгіл бағыныңқылы сөйлемнің баяндауыштары мынадай
тұлғалардан жасалады:
а) жатыс септік тұлғасындағы есімшеден болады: Екеуі ымырт үйіріле үйден шыққанда, қонақтардың соңы әлі тараған жоқты (Ғ. Мүсірепов).
ә) есімше тұлғалы етістік пен кезде, күнде, шақта, уақытта деген мезгіл мәнді сөздердің тіркесуінен болады: Күн ұясына төніп келген кезде, Аманкелдіге тағы он шақты адам кездеседі (Ғ. Мүсірепов).
б) барыс және шығыс септік тұлғасындағы есімше мен шейін, дейін және кейін, соң, бері, бұрын шылауларының тіркесінен болады: Сейіттің әке-шешесі даланың бір айналсоқ қырғыны обадан өлгеннен кейін, Игілік — қалған мал-мүлкін жинап алғысы кеп жетім баланы өз қолына алдырған (Ғ. Мүсірепов).
в) -ша, -ше тұлғалы есімшеден болады: Ол жұрт кейін мекенге қайтып, малын сұрағанша, қолдан-жолдан қосылған жеті мың жылқы таңбаланып та қалған еді (Ғ. Мүсірепов).
г) көсемшенің -ғалы, -гелі, -қалы, -келі тұлғасыннан болады: Шынында да Барластар келгелі, Құнанбай бұл үйіне көп қонған емес. (М. Әуезов).
з) етістіктің шартты райынан да болады: Осындай қарбалас күңдердің бірінде Ерлан түс ауа шеберханаға келсе, Жақып жігіттерімен жоқ. (С.Бәкіров)
е) -ысымен (-ісімен) қосымшалы етістіктен болады: Бүгін қара жел басталысымен, қиыршықтап қар да түсе бастады (М. Әуезов).
ҚАРСЫЛЫҚТЫ БАҒЫНЫҢҚЫЛЫ САБАҚТАС ҚҰРМАЛАС.
Басыңқы сөйлем білдіретін ой бағыныңқыда айтылған ойға немесе бағыныңқыдағы ой басыңқыдағы ойға қарсы қойыла айтылатын сабак,тастықтық түрін қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем дейміз. Қарсылықты бағыныңқылы сөйлем қайтсе де? не істесе де? қайткенмен? не еткенмен? қайтпесе? деген сұрақтарға жауап береді.
Қарсылықты бағыныңқылы сөйлемнің баяндауыштары мынадай тұлғалардан жасалады:
а) шартты райлы етістікке да, де шылауы тіркесінен болады: Мен қанша тесіле қарасам да, Маржан менің сағынышымды көктем хабаршысындай көре алмады. (Ә. Тауасаров).
ә) болымсыз тұлғадағы етістіктің шартты райынан болады: Мотор үні өшті демесең, екпіні басылмаған винт ақырьйі ғана айналып тұр (Ә. Әлімжанов).
б) көмектес септік тұлғасындағы есімшеден болады: Бұл атыраптың күні ыстық болғанмен, түні салқын (3. Қабдолов).
в) -ша, -ше тұлғалы есімшеден болады: Мыңның түсін білгенше, бірдің атын біл (мақал).
г) көсемше тұлғалы күрделі етістіктен болып, көмекші етістік тұра, тұрып сөзі болады: Патша қатесін мойнына алып кешірім сұрағанын біле тұрып, Рүстем батыр қаһарлы райынан қайтпады (М. Қаратаев).
ғ) шығыс септік тұлғасындағы болымсыз есімше түрінен болады: Алексей Мересьев аяқтары үсігеніне немесе мылжаланғанына қарамастан, орман мен балшықты аралап күндіз-түні еңбектеді (Б. Полевой).
СЕБЕП БАҒЫНЫҢҚЫ САБАҚТАС ҚҰРМАЛАС.
Бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемде айтылған ойдың себебін білдіретін сабақтастың түрін себеп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем дейміз. Себеп бағыныңқылы сөйлем неліктен? не себепті? неге? не деп? деген сұрақтарға жауап береді.
Себеп бағыныңқылы сөйлемнің баяндауыштары мынадай тұлғалардан жасалады:
а) -дықтан, -діктен қосымшасы үстелген есімшеден жасалады: Артиллерия дайындығы жеткілксіз болғандықтан, жаудың атыс қарулары жанды қимылдап, бет қаратпады (С. Бақбергенов).
ә) есімше тұлғалы етістікке соқ шылауы тіркесінен жасалады: Балуан аяңға көшкен соң, қалғандары да тақым суыта бастады («Қазақ әдебиеті»).
б) болымсыз етістіктің көсемше тұлғасынан болады: Ол өзін-өзі тоқтата алмай, мәуені тағы да жеуге кірісті. (Б. Полевой).
МАҚСАТ БАҒЫНЫҢҚЫЛЫ САБАҚТАС ҚҰРМАЛАС.
Бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемдегі ойдың болу мақсатын білдіретін сабақтастық түрін мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмалас дейміз. Мақсат бағыныңқылы сөйлем не мақсатпен? не етпек болып? не үшін? н е г е? деген сұрақтарға жауап береді.
Мақсат бағыныңқылы сөйлемнің баяндауыштары мынадай тұлғалардан жасалады:
а) мақсатты келер шақ (-мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек) етістік пен б о — л ы п көмекші етістіктің тіркесінен болады: Бүгін бірер керек кітабын алып шықпақболып, өзі жалғыз кіріп еді (М. Әуезов).
ә) тұйық етістік пен ү ш і н шылауының тіркесінен болады: Төбені шытынатпай тұтас ұстау үшін, төбеге аркалықтар тегіс тиіп тұру керек (Мұстафин).
б) шартты, бүйрық және қалау рай тұлғалы етістік пен деп көмекші етістік тіркесінен болады: Сол шаңқыл тына қалар ма екен деп, Көпей самауырды есік алдына қайта шығарды (Ғ. Мүсірепов).
КӨП БАҒЫНЫҢҚЫЛЫ САБАҚТАС ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ.
Құрамында екі я одан да көп бағыныңқылы сөйлем бар сабақтасты көп бағыныққылы сабақтас құрмалас сөйлем дейміз.
Көп бағыныңқылы сабақтас құрмаласта бір ғана басыңқы болады да, бірнеше (екі я одан да көп) бағыныңқылы сөйлем болады. Бағыныңқы сөйлемдердің өзін бағынған сөйлеммен байланысу ерекшелігіне қарай жарыспалы көп бағыныңқылы сабақтас және сатылы көп бағыныңқылы сабақтас деп екіге бөлеміз.
САБАҚТАС ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМНІҢ ТҮРЛЕРІ.
Сабақтас кұрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір-бірімен, бір жағынан, бағыныңқы сөйлемнің баяндауыш тұлғасының тиянақсыз болып келуімен құрмаласса, екінші жағынан олардың өз ара мағыналық карым-катынасы арқылы да құрмаласады. Бағыныңқы сөйлем мен басыңқы сөйлемнің бір-бірімен мағыналық карым-катынасы әр түрлі болады. Сондықтан да басыңқы сөйлемнен бағыныңқы сөйлемге сұрақ коюга болады
Баяндауыштың тұлғаларының формасы
Шартты бағыныңқы
Басыңқысы басыңқыдағы іс-әрекет, жай-күйдің болу я болмау шартын білдіретін сөйлемді айтамыз.
Бұлақты таудан арна ақса, теңіз болар аяғы
қайтсе? не етсе? кайткенде? не еткенде? кайтпей? не етпей? қайтпейінше?не етпейінше?
Шартты райлы (-са, -се формалы етістік)
Қарсылықты бағыныңқы
Басыңқы сөйлем білдіретін ой бағыныңқыда айтылған ойға немесе бағыныңқыдағы ой басыңқыдағы ойға қарсы қойыла айтылатын сабак,тастықтық түрін қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем дейміз.
Оның құр мақтанғаны болмаса, қолынан ештеме келмейді.
Қыс қыстаулары басқа болғанымен де, жаз көбіне бірігіп отырады.
Аздың азаншысы болғанша, көптің қазаншысы бол.Мыңның түсінін білгенше, бірдің атын біл.
Жиналыстың аяқталғанын күтпестен, сынға шыдай алмаған Ермек рұқсатсыз шығып кетті.
қайтсе де? қайткені болмаса? қайткенімен де? қайткенше? қайтпестен?
-са, да, -се, де
-ған, -ы, -ма, -са
-ған, -мен, де
-ған, -ша, -ген, -ше
-ған, -ы, -на (-ған, -ы, -н), -ген, -і, -не(-ген, -і, -н); -ма, -с, -тан, (-пе, -с, тен)
Себеп-салдар бағыныңқы
Бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемде айтылған ойдың себебін білдіретін сабақтастың түрін себеп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем дейміз.
Бер жағы қалың ағаш болғандықтан, жолаушыға көрінген жоқ.
Неліктен? не үшін? не себепті? неге? не деп?
-ған, -дық, -тан, (-ген, -дік, -тен) өткен шақтық есімше
-қан, -ы үшін шылау тіркескен есімше
Қимыл -сын бағыныңқы
Бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемдегі іс-әрекеттің, қимыл-қозғалыстың сындық амалын, қалай болғандығын білдіретін құрмалыс сөйлемнің түрі
Әні әлемді шарлап, өз халқының даңқын жайып, Роза өз еліне оралды.
қалай?
қайтіп?
-ып, -ін, -н тұлғалы көсемше
-а, -е, -й тұлғалы көсемше
-дай жұрнағы
Мезгіл бағыныңқы
Бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемдегі ойдың болу мезгілін білдіретін құрмалстың түрін мезгіл бағыныңқылы сабақтас
қ ұ р м а л а с сөйлем дейміз.
Абай үлкен үйге кіретін есікке жақындай бергенде, оның қарсы алдынан Қазақбай жүгіре шықты,
Қашан? қай кезде? қайткенше? қашаннан бері? қашанға шейін?
Жатыс септік тұлғалы есімше(-ған, -да) арқылы
Өткен шақтық есімшеге-ша, -ше жұрнағы қосылу арқылы
Мақсат бағыныңқы
Бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемдегі ойдың болу мақсатын білдіретін сабақтастық түрін мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмалас дейміз
Оспан жұмыс басына бармақшы болып, Әйгерім мен Ерболды үйден ерте шықты.
Кім үшін? не үшін? не мақсатпен?
Тұйық етістікке үшін шылауының, ашық райлы етістікке деп көмекші етістігініңтіркесу арқылы және мақсатты келер шақ (-мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек)етістік болып көмекші етістіктің тіркесінен жасалады.
Сабақтас құрмалас сөйлем
Сабақтас құрмалас сөйлемдегі баяндаушты тиянақсыз болып келген бірінші сөйлемді бағыныңқы сөйлем дейді. Ал баяндауышы тиянақты болып келген екінші сөйлемді басыңқы сөйлем дейді.
Сабақтас сөйлемнің сызбасы: бағыныңқы, басыңқы
Сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сөйлемінің мағынасына қарай 6 түрі бар:
Салалас құрмалас сөйлем - құрамындағы жай сөйлемдердің баяндауыштары тиянақты тұлғада келіп , өзара бір-бірімен тең дәрежеде байланысқан құрмаластың түрі. Салаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір – бірімен бағынбай, тең дәрежеде байланысып, баяндауыштары тиянақты келіп жай сөйлемдерді жеке – жеке қолдануға болады.
Салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйдемдер өзара бір – бірімен екі түрлі жолмен байланысады.
1. Интонация арқылы мағыналарының жаңындағына қарай іргелесе байланысады.
2. Салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір – бірінен өзара жалғаулық щылаулар арқылы байланысады.
Ыңғайлас мәнді да, де,та, әрі, және , мен жалғаулық шылаулар.
Қарсылық мәнді бірақ, алайда , дегенмен, сонда да, әйтсе де, сөйткенмен, ал тәрізді жалғаулық шылаулар.
Себеп – салдар мәнді өйткені , себебі, сол себепті, сондықтан, неге десеңіз тәрізді жалғаулық шылаулар;
Талғау мәнді не, немесе, я, яки, не болмаса, я болмаса, яеи болмаса, әлде тәрізді жалғаулық шылаулар.
Кезектес мәнді кейде, бірде , біресе тәрізді жалғаулық шылаулар.
3. Салалас құрмалас сөйлемнің түрлері .
Салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір – бірімен өзара белгілі мағыналық қарым – қатынаста айтылады. Мағыналық қарым-қатынаста жұмсалуына қарай салалас құрмалас сөйлем мынадай алты түрге бөлінеді :
1. Ыңғайлас салалас.
2. Қарсылықты салалс.
3. Себеп – салдар салалас.
4. Ілектес салалас.
5. Талғаулы салалас.
6. Кезектес салалас.
Құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір-бірімен салаласа және сабақтаса байланысады. Мысалы: Қорқып тұрған атты алқымынан алды да, омбы қардан шығармай жығып алды. Бұл – салаласа байланысқан құрмалас сөйлем. Алғашқы сөйлем мен екінші сөйлемнің баяндауыштары тиянақты болып, екеуі тең дәрежеде байланысып тұр. Желге тұмсығын төсеп, белгілі иіс күтті. Бұл – сабақтаса байланысқан құрмалас сөйлем. Алғашқы сөйлемнің баяндауышы тиянақсыз болып, екіншісіне бағына байланысып тұр. Бірінші жай сөйлемді екіншісінен бөліп, өз алдына жеке айтуға келмейді.
Құрамындағы жай сөйлемдердің салаласа, сабақтаса байланысуына орай құрмалас сөйлемдер: салалас құрмалас, сабақтас құрмалас және аралас құрмалас болып үш түрге бөлінеді.
Түрлері Құрамы
Белгісі
Мысалдары
Салалас
құрмалас
сөйлем
Кемінде екі жай
сөйлемнен
құралады
Өзара тең дәрежеде
байланысады,
баяндауыштары тиянақты
болады.
Әлден уақытта екі
атты кісі келді де,
мені ағаштан
шешіп алды.
Сабақтас
құрмалас
сөйлем
Кемінде екі
жай
сөйлемнен
құралады.
Бірі екіншісіне бағынады,
бірінші сөйлемнің
баяндауыштары
тиянақсыз болады.
Жігіттер жабылып
болмаған соң,
әнші сандыққа отырды.
Аралас
құрмалас
сөйлем
Кемінде үш жай
Сөйлемнен
құралады.
Өзара салаласып та,
сабақтасып та
байланысады.
Қыздың маңдайынан
сипады да, толқындай
қара шашынан бір сүйіп, өз
жөнімен кете берді.
Құрамындағы жай сөйлемдерінің баяндауыштары тиянақты болып, өзара тең дәрежедебайланысқан құрмалас сөйлемнің түрі салалас құрмалас деп аталады. Мысалы: Сақадай сайланған қырық жігіт маңдайды батысқа қойды да, төскейді үзеңгіге ала жүріп кетті.
Салаластың құрамындағы бірінші жай сөйлемнің баяндауышы – қойды екінші жай сөйлемнің баяндауышы жүріп кетті сияқты тиянақты, сондықтан олар тең дәрежеде (салаласа)байланысып тұр.
Салаластың құрамындағы жай сөйлемдер өзара екі түрлі жолмен байланысады:
1) Іргелес тұрып, ұласпалы интонация арқылы байланысады. Мысалы: Жалпақ балуан оқ бойы алда отырды, астындағы сары қасқа ат киіктей орғып келеді.
2) Салаластың құрамындағы жай сөйлемдер жалғаулық шылаулар арқылы байланысады. Салалас құрмалас сөйлемдерді байланыстыратын жалғаулық шылаулар: 1) да, де, та, те әрі және деген ыңғайлас мәнді жалғаулық шылаулар арқылы; 2) бірақ, алайда, дегенмен, сонда да, әйтсе де деген қарсылық мәнді жалғаулық шылаулар арқылы; 3) өйткені, себебі, сондықтан, сол себепті, неге десеңіз деген себеп-салдар мәнді жалғаулық шылаулар арқылы; 4) не, немесе, я, яки, не (я) болмаса, болмаса, әлде деген талғаулық мәнді жалғаулық шылаулар арқылы; 5) кейде, бірде, біресе деген кезектес мәнді жалғаулық шылаулар арқылы.
Құрамындағы жай сөйлемдерінің мағыналық қарым-қатынасына қарай салалас құрмалассөйлем алты түрге бөлінеді: 1) ыңғайлас салалас, 2) себеп-салдар салалас; 3) қарсылықтысалалас, 4) кезектес салалас, 5) түсіндірмелі салалас; 6) талғаулы салалас.
1. Ыңғайлас салаластың құрамындағы жай сөйлемдердің бірінде айтылған ой менекіншісіндегі ой мезгілдес, бағыттас, ыңғайлас мәнде айтылады. Мысалы: Төлеутай әскерге кетті де, содан қайтып оралмады. Ыңғайлас салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер да, де, та, те, және, әрі деген ыңғайлас мәнді жалғаулық шылаулар арқылы байланысса, жалғаулықты ыңғайлас салалас деп аталады. Мысалы: Жанай балуан қайраттыәрі үнемі қол бастайтын болат жүректі адам еді. Өзі ешкімге соқтықпайды және ит баласына жібімейді. Бір мезгілде қу шөмшектер дыбысы келді де, бірдеме қасына тасырлатып жетіп келді.
Ыңғайлас салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір мезгілде қатар болатын неболған істі білдіріп, баяндауыштары бір шақта айтылса, жалғаулықсыз ыңғайлас салалас деп аталады. Мысалы: Ертеңіне жат иістер шықты, алыстан әлдеқандай дабырлаған дауыстар естілді.Бір күні ауданнан қос ат жеккен шана келді, Мыңбұлақтың сақшысындай болып тұрған Байшынарға қарай беттеді.
Әрі шылауы ыңғайлас салаластың әрқайсысымен қайталанып келгенде, жай сөйлемдердің арасына үтір қойылады. Мысалы: Әншінің әрі дауысы да жағымды, әрі әні де сазды екен. Алқайталанбай бір-ақ рет келсе, жай сөйлемдердің арасына үтір қойылмайды. Мысалы:Құрылыс жұмысы басталды әрі құрылысшыларды орналастыру керек.
Және жалғаулық шылауымен байланысқан ыңғайлас салаластардың арасына үтірқойылмайды. Мен өзімді-өзім ұмыттым және көңілім шалықтап әлдеқайда алып-ұшып кеткен сияқты.
2. Себеп-салдар салаластың құрамындағы жай сөйлемдердің алдыңғысы соңғысының, соңғысы алдыңғысының себебін білдіріп тұрады. Мысалы: Көмекші жігіт қойларды ерте айдап әкеліпті, себебі күннің арты бұзылып келе жатқанын байқайды.
Себеп-салдар салалас құрмаластар жалғаулықты және жалғаулықсыз болып бөлінеді. Себеп-салдар салаласты байланыстыратын жалғаулық шылаулар: себебі, өйткені, сондықтан, сол себепті, неге десеңіз.
Салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдердің байланысуы:
1.Себеп мәнді сондықтан 2. Салдар мәнді
жай сөйлем сол себепті жай сөйлем
1. Салдар мәнді өйткені, себебі 2. Себеп мәнді
жай сөйлем неге десеңіз жай сөйлем
Себеп-салдар салаластың құрамындағы жай сөйлемдердің орындарын ауыстырып айта беруге болады. Мысалы: Мен сұлап жатқан орнымнан тұра алмадым, себебі Тортай мінер ақ боз ат менің тақымымда кеткендей еді. Тортай мінер ақ боз ат менің тақымымда кеткендей еді, сондықтан мен сұлап жатқан орнымнан тұра алмадым.
Жалғаулықсыз себеп мәнді сөйлем салдар мәндіден бұрын тұрса, арасына үтір қойылады. Мысалы: Үлкендер көрші ауылға кеткен еді, сондықтан жастар кешкілік сауық-сайран құрмақ болады.
Жалғаулықсыз салдар мәнді сөйлем себеп мәндіден бұрын тұрса, арасына қос нүктеқойылады. Мысалы: Жастар кешкілік сауық-сайран құрмақ болады: өйткені үлкендер көрші ауылға кеткен еді.
3. Қарсылықты салаластың құрамындағы жай сөйлемдердің біріндегі іс-оқиға екіншісіндегі іс-оқиғаға қарама-қарсы болады. Қарсылықты салаластың құрамындағы жай сөйлемдербірақ, алайда, дегенмен, сонда да, әйтсе де деген шылаулар арқылы байланысса,жалғаулықты қарсылықты салалас деп аталады. Мысалы: Ауырғанда жаным көзіме көрініп барады, бірақ анамды қинағым келмейді. Жалғаулықты салалас құрмаластардың арасынаүтір қойылады.
Қарсылықты салалас құрмалас сөйлем жалғаулық шылаусыз іргелес тұрып байланысса,жалғаулықсыз қарсылықты салалас деп аталады. Мысалы: Балықшылар ауды бірнеше рет салды, – балдырдан басқа ештеме ілінбеді. Жалғаулықсыз қарсылықты салалас сөйлемнің баяндауыштары көбіне антоним сөздерден және болымды-болымсыз формадағы сөздерденжасалады. Мысалы: Атаның баласы болма, – адамның баласы бол. Жалғаулықсыз қарсылықты салаластың аражігі үтір мен сызықша арқылы ажыратылады. Мысалы: Көктем шықты, – ауада суық ызғар бар.
4. Құрамындағы жай сөйлемдердің алдыңғысы соңғысын нұсқап, ал соңғысы алдыңғы сөйлемнің мағынасын ашып, түсіндіріп тұратын құрмаластың түрі түсіндірмелі салалас деп аталады. Түсіндірмелі салаластың құрамындағы жай сөйлемдер жалғаулық шылаусыз, іргелестұрып байланысады да, арасына қос нүкте қойылады. Мысалы: Ернеудің бір айналма тұсында із екі айырылды: бірі ернеуді бойлап ілгері кетті, екіншісі төмен қарай түскен.
Түсіндірмелі салаластың бірінші жай сөйлемінің баяндауышының құрамына сол, сонша, соншалық, сондай деген сілтеу есімдіктері қатысса, екі жай сөйлемнің аражігіне сызықшақойылады. Мысалы: Тасқынның қаттылығы сонша – жолындағының бәрін жапырып кетті.
5. Құрамындағы жай сөйлемдерде айтылған іс-әрекеттің біреуі ғана жүзеге асатынын білдіретін саласатың түрі талғаулы салалас деп аталады. Талғаулықты салаластың құрамындағы жай сөйлемдер тек жалғаулықты шылаулар арқылы байланысады да, арасынаүтір қойылады. Талғаулықты салаластың құрамындағы жай сөйлемдер не, немесе, я, яки, не болмаса, я болмаса, болмаса, әйтпесе, әлде деген талғаулық мәнді жалғаулық шылауларарқылы байланысады. Мысалы: Бұл жолы құрбысымен не ит жығыс түседі, не болмаса оны жеңуге тырысады.
6. Кезектес салаластың құрамындағы жай сөйлемдері айтылған іс-әрекеттің кезектесіп жүзеге асуын көрсетеді. Кезектес салаластың құрамындағы жай сөйлемдер бірде, біресе, кейдедеген кезектес мәнді жалғаулық шылаулар арқылы тек салаласа байланысады да, араларынаүтір қойылады. Мысалы: Бірде желбіреген ақ сәулелі дала кездеседі, кейде қызыл бұйра тобылғылы адырлар ұшырасады, біресе көкала қамысты көлдер кездеседі.
Салалас құрмалас сөйлемнің түрлері, жалғаулық шылаулары мен тыныс белгісінің кестесі
Түрлері
Жалғаулықтары
Тыныс белгісі
1
Ыңғайлас салалас
Және, да, де, та, те, әрі.
Үтір
2
Қарсылықты салалас
Бірақ, сонда да,
дегенмен,
алайда, әйтсе де,
сөйтсе де.
Үтір, үтір мен сызықша
3
Түсіндірмелі салалас
Жалғаулығы жоқ.
Сонша, сондай, сол, соншалық, мынау, мынадай
сілтеу есімдіктері
арқылы байланысады.
Қос нүкте, сызықша
4
Себеп-салдар салалас
Өйткені, сондықтан,
себебі, сол үшін, сол
себепті,
неге десеңіз, т.б.
Үтір, қос
нүкте немесе сызықша
5
Талғаулы салалас
Не, немесе, я, яки,
болмаса,
әйтпесе, не болмаса,
әлде.
я болмаса,
Үтір
6
Кезектес салалас
Кейде, бірде, біресе.
Үтір
Конспект сұрақтар
Жай сөйлемдердегі ойдың тек біреуі ғана жүзеге асатын салаластың түрін көрсетіңіз.
Жалғаулығы жоқ салалас түрін табыңыз.
Жалғаулықсыз себеп-салдар салалас құрмаластың салдар мәндісі бірінші келсе, одан кейін қандай тыныс белгісі қойылатынын көрсетіңіз.
Жалғаулықсыз қарсылықты салалас құрмалас сөйлемді табыңыз.
Жалғаулықсыз құрмалас сөйлемді табыңыз.
Кезектес салалас құрмалас сөйлемді табыңыз.
Кезектес салалас құрмалас сөйлемнің сыңарлары қандай жалғаулық шылаулар арқылы байланысатынын табыңыз.
Салаластың қай түрі екенін табыңыз. Менің артымнан тағы бір қыз туады, әке-шешем атын Балтуған қояды.
Салаластың қай түрі екенін табыңыз. Қазақ жері көп еді, – жер пайдасын білетін білімді ері жоқ еді.
Салдар мәнді жай сөйлемі бұрын орналасқан себеп-салдар салалас құрмаласты табыңыз.
Себеп-салдар салалас құрмалас сөйлемді белгілеңіз.
Сөйлемде түсіп қалған жағдайда орнына сызықша қойылатын жалғаулықты табыңыз.
Талғаулы салалас құрмалас сөйлемді табыңыз.
Талғаулы салалас құрмалас сөйлемді табыңыз.
Талғаулы салалас құрмалас сөйлемнің ерекшелігін көрсетіңіз.
Талғаулы салаластың жалғаулық шылауларын табыңыз.
Тек жалғаулықты болатын салалас құрмаластарды көрсетіңіз.
Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлемді табыңыз.
Қай салаластың бірінші жай сөйлемінің баяндауышы «сол», «сонша», «сондай» есімдіктерінен жасалатынын көрсетіңіз.
Құрамындағы жай сөйлемдері ешбір жалғаулық шылаусыз байланысатын салалас түрін табыңыз.
Құрмалас сөйлем
а) екі немесе бірнеше жай сөйлемнен құралып, күрделі ойды білдіретін сөйлем
ә) екі я одан да көп жай сөйлемдерден болып, күрделі ойды білдіретін сөйлем
б) екі жай сөйлем, не бірнеше жай сөйлемнен тұрып күрделі ойды білдіретін күрделі сөйлем
Құрмалас сөйлемнің түрлері
Сабақтас, салалас, аралас
Салалас
Ыңғайлас, қарсылықты, себеп-салдар, талғаулы, кезектес,түсіндірмелі.
Салалас құрмалас сөйлем
а) құрамындағы жай сөйлемдердің баяндауыштары тиянақты болып, өзара тең дәрежеде байланысқан құрмалас сөйлем түрі
ә) құрамындағы екі,не одан да көп жай сөйлемдердің баяндауыштары тиянақты болып байланысқан құрмалас сөйлем түрі
Салалас құрмалас сөйлем (мысал):
а) Айгүл аттан түсіп еді, су қайта таязданып қалғандай екен.
ә) Еңбектің наны тәтті, жалқаудың жаны тәтті.
б) Оның бұл халіне өзгеден гөрі Гүлнардың тынышы кетті, сондықтан ол Қызылордадан Алмалыққа біржола көшіп келді.
Ыңғайлас салалас құрмалас сөйлем
а) құрамындағы жай сөйлемдердің бірінде айтылған ойдың екіншіге мезгілдес, бағыттас, ыңғайлас қарым-қатынаста болатын салалас түрі.
ә) құрамындағы жай сөйлемдердің біріндегі ойға екіншісіндегі ой мезгілдес, бағыттас, ыңғайлас қарым-қатынаста болып келетін салалас
Ыңғайлас салалас құрмалас сөйлем (мысал)
а) Қостың ар жағынан қара кер аттың басындағы жүген сылдырады, шөп суылдады.
ә) Көмірден май да шығады, темір қорытатын кокс те шығады.
б) Мен бұл арада үндемедім және үндеуді қажет те көрмедім.
Қарсылықты салалас
а) құрамындағы жай сөйлемдері бір-біріне қарама–қарсы мәнде айтылғандықты білдіретін салаластың түрі
ә) салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдері бір-біріне қарама-қарсы мәнде айтылған түрі
Қарсылықты салалас (мысал)
а) Ән басылып қалды, бірақ гитара сазы тоқталған жоқ-ты
ә)Күн сайын бір жаңалық болады, алайда бұл жаңалық бұрынғыдай мазасыздандырмайды
б) Бас болмақ оңай,- бастамақ қиын.
Түсіндірмелі салалас құрмалас
а) құрамындағы жай сөйлемдердің алдыңғысы соңғысына нұсқап, ал соңғысы алдыңғы сөйлемнің мазмұнын ашатындай қарым-қатынаста болатын салалас түрі
ә) құрамындағы жай сөйлемдердің бастапқысы соңғысына меңзеп, ал соңғысы бастапқы сөйлем мазмұнын ашатындай қатынаста болатын салаластың түрі
Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлем (мысал)
а) Байжанның әлі дағдылана алмай жүрген бір ғана нәрсесі бар еді:
ол-Сырдария бойының маса-сонасы мен құрт-құмырсқа, бақа-шаян деген сияқты шақпалы жәндіктері
ә) Оның өлеңінің балаларға әсер еткендігі сонша – олар әлгі партизан шалды көз алдарында шын көріп тұрғандай болды
б) Көпшілік екі мәселеге көбірек тоқтады: бірі-жеміс отырғызу мәселесі, бірі- ағаш қондыру мәселесі
Себеп-салдар салалас құрмалас
а) құрамындағы жай сөйлемдердің алдыңғысы соңғысының немесе соңғысы алдыңғысының себебін білдіретін салаластың түрі
ә)құрамындағы жай сөйлемдердің бастапқысы кейінгісінің, не кейінгісі бастапқысының себебін білдіретін салалас түрі
Себеп-салдар салалас (мысал)
а) Жүрген жерін білетін шығар, өйткені ол да жақында Жайық бетінен келді
ә) Бұл егіннің дәнін қолымнан мен септім ғой, өзгеңнен гөрі менің жаным қаттырақ ауырар еді
Талғаулы салалас құрмалас
а) құрамындағы жай сөйлемдердің тек біреуіндегі іс-оқиғаның жүзеге асатындығына болжам жасауды білдіретін салаластың үрі
ә) құрамындағы жай сөйлемдердің тек біреуіндегі іс-оқиғаның орындалуын болжайтын түрі
Талғаулы салалас (мысал)
а) Бұл істің шындығын не көзімен көрген айтар, немесе құлағымен естіген айтар
ә) Бұл жерде я сен тұрарсың, я мен тұрармын
б) Ауылдан тура келесің бе, әлде жолдағы ауылдарға соқтың ба?
в) Дәулеткелді бұның не сөзінен қызық күтеді, не бір мінінен әлдеқандай қызық күтеді
Кезектес салалас құрмалас
а) құрамындағы жай сөйлемдері арқылы берілген істің, оқиғаның кезектесіп келуін білдіретін салалас түрі
ә) құрамындағы жай сөйлемдердегі іс-оқиғалар кезектесіп келетін іс салалас түрі
Кезектес салалас құрмалас (мысал)
а) Клубта кейде кино болады, кейде қызықты баяндамалар оқылады
ә) Машина жүрісін шапшаңдатады, бірде баяулатып әндетеді
б) Біржан біресе бұлбұл нақысты көп ырғақты «Жиырма бесті»
созады, біресе назды қоңыр кең тынысты «Жанбота» шығады
Сабақтас құрмалас сөйлем
а) құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдердің алғашқысы тиянақсыз болып, соңғысына бағына байланысқан түрі.
ә) құрмалас ішіндегі жай сөлемдердің бастапқысы тиянақсыз болып, кейінгісіне бағына байланысқан түрі
Сабақтас
Шартты бағыныңқылы, қарсылықты бағыныңқылы , себеп бағыныңқылы, мезгіл бағыныңқылы, қимыл-сын бағыныңқылы, мақсат бағыныңқылы.
Шартты бағыныңқы сабақтас құрмалас
а) бағыныңқы сөйлемі басыңқы сөйлемдегі істің шарты болып келетін сабақтастың түрі
ә) сабақтастың бағыныңқы бөлігі басыңқы бөлігіндегі істің шарты болып келетін түрі
Шартты бағыныңқы (мысал)
а) Жақсы ұстаздық етсең, болашақтан тірек табасың
ә) Көмір неғұрлым көбейсе, өнеркәсіп соғұрлым күшейеді
б) Ат өнері білінбес, бәйгеге түсіп жарыспай
Қарсылықты бағыныңқы сабақтас құрмалас
а) басыңқыдағы іске бағыныңқыдағы айтылған іс немесе бағыныңқыдағы айтылған іске басыңқыдағы іске қарсы қойыла айтылған сабақтастың түрі
ә) сабақтас құрмалас сөйлемнің басыңқы бөлігіндегі іске бағыныңқы бөліктегі айтылған іс немесе бағыныңқы бөліктегі іске басыңқы бөліктегі іс қарсы қойыла айтылған сабақтас түрі
Қарсылықты бағыныңқы сабақтас (мысал)
а) Абай Дәндібай сөзінен жақсы пейілді аңғарса да, ол кезде көмектерін алмаған-ды
ә) Ұлберген кедей болғанмен, киім – кешектерін таза ұстайтын
б) Жастар білім жағынан артық бола тұра, тәжірибелі жұмысшылардың жәрдеміне мұқтаж болады екен
Себеп бағыныңқы сабақтас құрмалас
а) Бағыныңқысы басыңқыда айтылған ойдың себебін білдіретін түрі
ә) Сөйлемнің бағыныңқы бөлігі басыңқы бөлігінде айтылған ойдың себебін білдіретін түрі
Себеп бағыныңқы (мысал)
а) Қастарында көлденең кісілер болғандықтан, Оспан Абайға айтам деген оқшау сөзін бастаған жоқ
б) Аяғын баса алмаған соң, еңбектеп есікке келді
в) Мұғалімнің сөйлегеніне Кәрім шыдап отыра алмай, біресе орнынан ұшып тұрады, біресе отырады
Мезгіл бағыныңқы сабақтас құрмалас
а) Бағыныңқысы басыңқыдағы істің мезгілін білдіретін түрі
ә) Бағыныңқы бөлігі басыңқы бөлігіндегі істің мезгілін білдіретін түрі
Қимыл-сын бағыныңқы сабақтас құрмалас
Бағыныңқысы басыңқыдағы істің, амалдың қалай орындалғанын білдіреті түрі
Қимыл – сын бағыныңқы (мысал)
а) Сұрғылт тұман дым бүркіп, барқыт бешпет сулайды .
ә) Жалтыр мұзда ешбір салмақ түсірмей, шана өзі сырғанап келе жатқан тәрізді
б) Мезгілсіз үркіп кеткен ұйқының қайта оралуын тоспай-ақ, жол аушылар тағы да жолға шықты
Мақсат бағыныңқы сабақтас
а) Бағыныңқысы басыңқыдағы істің мақсатын білдіретін түрі
ә) бағыныңқы бөлік басыңқы бөліктегі істің мақсатын білдіретін түрі
Мақсат бағыныңқы сабақтас (мысал)
а) Ана мен балның бақытты сәттеріне бөгет болғысы келмей, жүріс-тұрысының сыбдырын сездірмеуге тырысты
ә) Тұрмыс жақсы болу үшін, еңбеккүн көп болуға тиісті
б) Білмегенін білсем деп, оқушылар ынтығар
Көп бағыныңқы сабақтас
а) құрамында екі, не одан да көп бағыныңқы сөйлем бар сабақтас түрі
ә) Құрамындағы екіден көп бағыныңқы сөйлемі бар сабақтас түрі
б) Бағыныңқы сөйлемдердің әрқайсысы басыңқы сөйлеммен тікелей байланысқан түрі
в) Бағыныңқы сөйлемдері басыңқымен тікелей байланыспай, өзара біріне –бірі бағынып барып байланысқан
Аралас құрмалас
Құрамындағы жай сөйлемдері бір-бірімен салаласып та, сабақтасып та байланысқан құрмалас түрі
Аралас құрмалас (мысал)
а)Кү шығып, ел тұра бастады, Нұрлан жоқ
ә) Қорған кезінде топырақ араластыра тастан алған екен де, бұл кезде қорғанның үстінде жыңғыл мен шеңгел аралас шығып өзінше ол да бір сән беріп тұр
б) Ақбоз алдыңғы екі аяғын ербитіп, көзі шатынан тұра бергенде, Шолақ құлағын төмен қарай тұқырта басып қалып еді ат етпетінен түсті
Төл сөз
а) Біреудің сөзі ешбір өзгеріссіз, дәл сол айтылған күйінде жеткізілуі
ә) Пікір айтушының ойының еш өзгеріссіз жеткізілуі
б) Сөйлеуші өз сөзінің ішінде біреудің айтқан сөзін ешбір өзгертпей, сол айтылған күйінде берілген сөз
Төл сөз (мысал)
а) –Бұл қыз менің қарындасым ,-деді Кенжетай, Асқардың сұрағысы келгенін біліп
ә) –Бұл үйдің жаны нешеу? – деді Итбай, сөз бастау ұшін
б) –Жақа, біздің балалар қолға алса, іс осылай тез бітеді – деді ол
Төлеу сөз
а) Сөйлеуші тарапынан өзгеріске ұшырап, біреудің сөзінің тек мазмұнын сақтап қана жазылуы.
ә) Біреу пікірінің өзгеріске ұшырап, тек мазмұны ғана сақталып жазылуы
б) Біреудің сөзінің автор тарапынан өзгеріске ұшырап берілетін сөз
Төлеу сөз (мысал)
а) Кенжетай Асқардың сұрағысы келгенін біліп, бұл қыз өзінің қарындасы екенін айтты
ә) Итбай сөз бастау үшін, бұл үйдің жанының нешеу екендігін сұрады
ОРАЛХАН БӨКЕЙ «200 ГРАММ ЭНЕРГИЯ» әңгіме
Шешем бүгін көпке дейін мазасызданып жүрді. Өз-өзінен құдайым-ай деп күбірлеп, әлдекімге айбат қыла сөйлейді. Табиғаты байсалды, бес биенің сабасындай болып мол пішілген, мінезді ананың ашуланғаны — үлкен тай қазанның маңғаз қайнағаны секілді, бұрқ- сарқ емес екен. Әйтсе де осы шымыр-шымыр ашудың өзі ана болмысынан тым жарасымын тапқан жоқ-ты. - Не болды, тәте?— дедім. - Жай өзім ғой. Маған алаңдамай қағазыңды жаза бер. Күңкілдей сөйлеп, сары ала сандығын ұзақ ақтарып отырды. Отырды да артына бұрылмастан дауыстады: - Әй, Ораш, бері келші, құлыным. - Жай ма? - Сенімен ақылдасар шаруа бар. Сандығын ақтарып отырып, ақ матаға түйілген бір нәрсенің орауын шеше бастады. - Әкең екеуміз таңертең ұрсысып қалдық,— деді. - Неге? - Неге дерің бар ма? Жирен биенің айы-күні жетіп тұр емес пе? Жүгенін сыпырып алып, басқа бір салып қоя берейік десек, қысыр биелер құлынын тартып алам деп жүріп, жарақаттанып қала ма деп қорқасың. Аштан-аш қораға байлап қаңтарып қоюдың да реті келмейді. Жемшөп тақа таусылған. Совхоз маңайлатпайды... Қойшылардан жең ұшынан жалғасып, бірер астау жем алушы едік, қазір олар да кергіп алған, қойшы-қолаң құтырған қиын болады екен. Мен, шынымды айтсам, жалығыңқырап кеттім де: - Тәте, не айтайын деп едің? — деп едім, шешіліп айтқан әңгімесін бөлгенімді жақтырмай қалды. - Айтып отыр емеспін бе. Әкеңмен таңертең ұрысып қалдық. Буаз биеге берер жем жоқ. Зейнептің үйіндегі қойшы келіні, қайдан естігенін қайдам, құдай біледі, сыпылдақ енесі айтты, қыз кезінде ұртына ұрлап салған бидай тоқтамаушы еді, енді тісі түсіп кемиек болғанда, сөз тоқтар дейсің бе... былтыр, әкең тоқтыға бір ту қой айырбастап әкеліп еді, сол сәтінде жеткізіпті дүзқара... Мен тағы да қипалақтай бастадым. Шалы жұмысқа, қызы сабағына кетіп, қаңғыр-күңгір сөйлесер адам жоқ, не шошаң етер, айналып-толғанар кішкене бала жоқ, шешем ертеңді қара кеш екі көзі төрт болып, әлдекімді тосар еді, алда-жалда келе қалған кісімен аздап болса да әңгімелесіп қалу үшін, оның алдына барын тосар еді. Қаладан менің келуім бұл кісі үшін ұлы мереке, мәз-мейрам боп, жасап қалатын. Мен кеткен кездегі жым-жырттық шошыта ма, қайтар күнім жақындаған сайын, шешемнен де маза кетер еді. Енді, міне... - Зейнептің қойшы келіні айтыпты әкеңе: кемпіріңнің ескіден қалған тайтұяқ күмісі бар екен. Соның бүтінін болмаса да жартысын берсін, білезік соқтырып аламын. Егер сом күмісті әкеліп берсең — үш қап жемді мотоциклге салып, өзім апарып тастаймын. Ол бетпақтың бұтын кергілеп, мотоциклмен дырылдап жүретіні рас. - Сонымен берейін деп отырсың ба? - Бермегенде қайтем, әкең әкіреңдеп, құлақ етімді жеп қойды. Төркінімнен келген, ендігі қалған жалғыз дүнием еді десем, «ол не керек» деп... - Расында да, неге керек?— дедім мен тайтұяқ күмісті алақаныма салып салмақтап отырып. - Балам,— деді.— Қазақтың «Өлгенде кеудеңді қара тас бассын» деген қарғысы неге айтылғанын білесің бе? - Жоқ. - Ендеше, тыңда, адам бұл дүниемен иманын айта қоштасқан соң, жүрегінің басына— кеудесіне бисмилла деп бір кесек тас қояды, әйтпесе кеудесі толып, кеуіп кетеді. Мен әкеңе аманат қылып едім, егер құдай мені сенің алдыңда ала қалса, кеудеме тас қойма, осы тайтұяқ күмісті қой деп. Шешем тайтұяқ күміс оралған ақ матамен көзін сүртіп жылады. Менің де кеңсірігім ашыды. - Жемді ақшаға бермей ме екен?— дедім. - Ой, олар ақшамен от тамызып отыр, қойшы құтырған заман емес пе. - Жирен бие аштан өлмек түгіл, сеспей қатса да, тайтұяқ күмісіңді берме, — дедім мен. - Ендеше, осы сөзді әкеңе айт. Сенің тіліңді алады,— деді шешем. Ымырт үйіріліп, қас қарая бастаса да, бұл ауылдың шамы жана қойған жоқ. Баяғы заман емес, жердің жарығы аспандағы жұлдыздан бетер самаладай жарқыраған уақытта, қараңғы үйде қамалып, кешкі ас-суын іше алмай отырған өзгеше қызық екен. Әсіресе, қаладан барған адам елу жылға шегініп, өмір сүргендей халді бастан кешері рас. Осы Шыңғыстайдың да дәл үстінен жоғары қуатты Бұқтырма ГЭС-інің арқандай шуатылған сымы, бұдан аттай алты жыл бұрын тартылған, әлдеқайда алысқа кермедей керіліп, кете барған. Аппақ күмістей бағаналары қолтық көтере, қол соза зәулімденген электр сымдарына ауыл адамдары тек қызыға қарағаны болмаса, осы бесжылдықтың аяғына дейін дәме қылып отырған жоқ. Дегенмен, көңіл шіркін көк дөнен емес пе, төбелерінде төніп тұрған темір бағандардан күдерін үзбейді. Ал ауылда дизель моторымен жанатын сықсима жарық бар. Оның өзі де бір күн бар, бір күн жоқ, көксау шалдар секілді күркілдеп-күркілдеп, жым-жырт, тас бүркеніп жатып қалатын. Міне, кергіп барып- барып... тағы да тырқылдай жөтелді. Біздің үйдегі шамның кішкене сымы болар-болмас қызарған еді, шешем керосин шамды жақты да, өз бауырын — электрик Қисаның бас терісін аузына қаптап, ұрса жөнелді. - Әне тағы да соқыртеке ойнайтын болдық. Құдайым-ай, осы қу жалғыздан көргенім-ай. Тартпағыр кімге тартқан, жарықтық ағайым қандай кісі еді, кісінің сұлтаны емес пе еді... - Қисаның өзі жоқ, оны кімге айтып отырсың? — дедім мен. — Оның жазығы не? - Жазығы не?.. Білмейтінің бар — тыныш отыр. Жазығы сол — бізге тиесілі энергияны тағы да 200 грамм араққа сатып жіберді. Жиенісің ғой Алматыдан келіп жатқан, бар, бір шөлмек экстра беріп, аударып әкел жарықты. - Тәте, мен түк түсінбей отырмын. - Түсінбейтін несі бар. Қай үй арақ береді, сол үйдің энергиясын көбейтіп береді нағашың. «Апам, жалғыз апам»,— деп күні кеше ғана келіп кетіп еді... Дүкенге жүгіртіп жіберетін қайсыбір қолды-аяқты бала бар бұл үйде... Құр ауыз шыққан... «Орашың жылында бір-ақ рет келеді, сонда да қуанбайсың», — деп, бопсалап кетіп еді... Енді, міне, 200 грамм берген Қабанның үйіне бұрған да жіберген. Сенбесең қарашы... Терезеден тысқа үңіліп едім, шынында да, көршінің үйіндегі лампалар жарқырап тұр екен. Осы кезде әкем кірді, сөйлеп кірді. - Бәйбіше-ау, бәйбіше, жалғыз бауырыңды тағы да құр ауыз жібергенсің-ау, жүз грамың табылмады ма, тым болмаса ұлың аттанғанша алдай тұрсаң етті, сонан соң май шаммен отырсақ та бізге бәрібір. - Ол жүз грамға екі жүз грамның электрін жағып бермейді, — деді шешем. Мен далаға шықтым. Бұл жақтың кеші салқын болады. Өліараның қою қараңғысы. Ауыл әлден ұйқыға кіріскендей. Түн қараңғылығының құшағында тұншығып жатқан ағаш үйлердің бәрі-бәрі өлеусіреген, қысық көз жарықты тіпті жаққанды қойып, әлдеқашан өшіріп тастағандай. «Екі жүз грамм энергияны» артық алған көрші Қабанның терезелері ғана осы ауылдың жалғыз көзіндей шақырая жарқырайды. Ал дәл ауыл үстінен өткен жоғары вольтты бағаналар телефон сымындай емес, уілдеген мұңлы үн де шығармай, серейіп тұр...
