Сабақтың тақырыбы: «Қобыланды батыр» жырының кейіпкерлері.
Сабақтың мақсаты:
а) білімділік: оқушыларға батырлар жыры, олардың өзге жырлардан
айырмашылығы, "Қобыланды батыр" жырының кейіпкерлері жайлы түсінік беру
ә) дамытушылық: ой - өрісін, ойлау белсенділігін, сөйлеу шеберлігі, тіл мэдениетін дамыту, шығармашылыққа баулу.
б) тэрбиелік: оқушыларды елін, жерін, Отанын қадірлей білуге,
адамгершілікке, еңбексүйгіштікке, тэрбиелеу.
Сабақтың түрі: қалыпты сабақ
Сабақтың әдісі: түсіндіру, суреттеу, салыстыру, эңгімелеу, сүрақ-жауап, бекіту, қорытындылау, бағалау, сөздікпен жүмыс.
Сабақтың көрнекілігі: көркем эдебиеттер, бүктеме, бейнелі суреттер, реферат. Сабақтың формалары: жеке баламен, топпен, сынып ұжымымен жүмыс жүргізу. Сабақтың типтері: кіріспе, ұйымдастыру кезеңі, жаңа сабақты түсіндіру, бекіту, қорытындылау.
Сабақтың барысы:
а) ¥йымдастыру кезеңі. а) Оқушылармен сәлемдесу. э) Кезекші мэлімдемесі.
б) Журнал бойынша түгелдеу.
ә) Үй тапсырмасын сү_рау.
«Қобыланды батыр» жырының жазылуы жайлы сүраймын.
Жырдың жалпы мазмүны жайлы сұраймын.
Қосымша сүрақтар қою арқылы өткен тақырыпты қорытындылаймын
Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.
б) Жаңа сабақты түсіндіру.
Бүгінгі жаңа сабақта оқушыларға «Қобыланды батыр» жырының кейіпкерлері» жайлы түсіндіремін.
Қарақыпшақ Қобыланды. Әкесі халықтан асқан бай Тоқтарбай. Анасы Аналық. Қарындасы Қарлығаш. Тоқсан қүлдың бастығы Естеміс. Айдынды шалқар көлі бар Көктім Аймақ хан. Көктім Аймақ хан қызы Қүртқа. Қырық бес кез Қызыл ер Қызылбастың елінен шыққан Қазан деген ер. Төменгі қырық мың үйлі қиятта Сейілдің үлы Қараман батыр. Ер қанаты ат—Тайбұрыл Шаһар ханы Көбікті хан. Көбікті ханның қызы Қарлыға сүлу. Қалмақтың ханы Алшағыр.
Осы кейіпкерлерге ауызша түрде мінездеме беруін тапсырамын. Сабақтың қорытындысы.
а) Сабақ соңында сүрақ қою арқылы қорытындылаймын.
ә) Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.
б) Үйге тапсырма: "Қобыланды батыр" жырын оқып, композициялық күрылысын
талдап, кейіпкерлеріне мінездеме жазу.
Сабақтың тақырыбы:«Алпамыс батыр» жыры.
Сабақтың мақсаты:
а) білімділік: оқушыларға «Алпамыс батыр» жыры, оның композициялық
қүрылысы жайлы толық мэлімет бере отырып олардың ой-пікірін қалыптастыру.
ә) дамытушылық: ой-өрісін, ойлау белсенділігін, сөйлеу шеберлігін, тіл мәдениетін дамыту, сөздік қорын молайту, шығармашылық ізденіске баулу.
б) тәрбиелік; елін, жерін, Отанын қадірлеуге, адамгершілікке, адалдыққа,
еңбексүйгіштікке тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: қалыпты сабақ.
Сабақтың эдісі: түсіндіру, суреттеу, салыстыру, сұрақ-жауап, сөздікпен жүмыс, бағалау, бекіту, қорытындылау.
Сабақтың көрнекілігі: көркем әдебиеттер, бейнелі суреттер, рефераттар, бүктемелер.
Сабақтың формалары: жеке баламен, топпен, сынып үжымы-мен жүмыс жүргізу.
Сабақтың типтері: үйымдастыру кезеңі, үй тапсрмасын сүрау, жаңа сабақты түсіндіру, бекіті, бағалау, қорытындылау,
Сабақтың барысы:
а) ¥йымдастыру кезеңі.
Сэлемдесу.
Кезекші мэлімдемесі.
Журнал бойынша түгелдеу.
Жаңа сабақка дайындык.
э) Үй тапсырмасын сұрау.
«Қобыланды батыр» жырының жазылуы жайлы сүраймын.
Жырдың жалпы мазмүны жайлы сүраймын.
Қосымша сүрақтар қою аркылы өткен тақырыпты корытындылаймын
Окушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.
б) Жаңа сабақты түсіндіру.
Бүгінгі жаңа сабақта оқушыларға «Алпамыс батыр» жырының композициялық құрылысы» жайлы түсіндіремін.
«Алпамыс батыр» жырының оқиғасы ерте дэуірде туған. Халық түсінігінің, салт-санасының сртеректегі кезінен хабар беретін Байбөрі мен Сарыбайдың достығы, жас күніндегі ежеқабыл, араздасып айырыла көшуі, Алпамыстың Гүлбаршынды іздеуі— қазақтың көптеген ертегілері мен дастандарында жиі кездесетін оқиғалар.
М.Әуезов осы жыр жөнінде: «Алпамыс батыр эңгімесі бүл жағынан қарағанда, нағыз қазақ елінің ескілігі болады. Бүл—берірек келген заманның туындысы. әбден қалыптасқан қазақ бірлігінің эңгімесі. Алпамыс эңгімесіне келгенде ғана біз елдің салт-санасын көргендей боламыз. Бүгінгі қазаққа таныс, жақын болған әдет-ғүрыпты көреміз. Екі байдың достығы, достық үстіндегі ежеқабыл, той, көкпары, жылқышы суреті, бэйгеге ат қосу, қайын ата мен қайын енені қадірлеу, барлығы да қазақ иісін білдіреді. Алпамыс эңгімесінің бүрыңғы эңгімелерден бөлек бағасы осы жерінде».
«Алпамыс батыр» жырын зерттеген В.М.Жирмунский бүл жырды Гомердің «Одиссеясына» ұқсатады. Бұның өзі ортақ сюжет батыстан шығысқа келген бе немесе шығыстан батысқа көшкен бе деген сауалды тудырады. «Алпамыс жырының» «Манас», «Қобыланды батыр», «Қозы-Көрпеш—Баян сүлу» жырларына оқиға, баяндау, суреттеу т.б. үдсастықтарын анықтасақ, эрі жырдағы айтылар жайттардың, салт-сана, түсініктің қазіргі қазақ, қыргыз, өзбек, т.б. түркі тектес халықтарда сақталғанын ескерсек, жырдың иесі қазақ эдебиеті екенін мойындаймыз. Бү_дан шығатын қорытынды дала мэдениетінің, эдебиетінің элементтері, оқиға желісі, мазмүны батыс әдебиетіне де игі эсер еткен. Сабақтың қорытындысы:
І.Сабақ соңында сүрақ қою арқылы жаңа тақырыпты қорытындылаймын.
Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.
Үйге тапсырма: «Алпамыс батыр» жырын оқып, мазмүнын эңгімелеу.
Сабақтың тақырыбы:«Алпамыс батыр» жыры. Сабақтың максаты:
а) білімділік: оқушыларға «Алпамыс батыр» жыры, оның композициялық
құрылысы жайлы толық мэлімет бере отырып олардың ой-пікірін қалыптастыру.
э) дамытушылық: ой-өрісін, ойлау белсенділігін, сөйлеу шеберлігін, тіл мәдениетін дамыту, сөздік қорын молайту, шығармашылық ізденіске баулу.
б) тәрбиелік; елін, жерін, Отанын қадірлеуге, адамгершілікке, адалдыққа,
еңбексүйгіштікке тэрбиелеу.
Сабақтьщ турі: қалыпты сабақ.
Сабақтың эдісі: түсіндіру, суреттеу, салыстыру, сүрақ-жауап, сөздікпен жүмыс, бағалау, бекіту, корытындылау.
Сабақтың көрнекілігі: көркем эдебиеттер, бейнелі суреттер, рефераттар, бүктемелер.
Сабақтың формалары: жеке баламен, топпен, сынып үжымымен жүмыс жүргізу.
Сабақтың типтері: ұйымдастыру кезеңі, үй тапсрмасын сұрау, жаңа сабақты түсіндіру, бекіті, бағалау, қорытындылау,
Сабақтың барысы:
а) Үйымдастыру кезеңі.
Сэлемдесу.
Кезекші мәлімдемесі.
Журнал бойынша түгелдеу.
Жаңа сабаққа дайындық.
э) Үй тапсырмасын сүрау.
«Алпамыс батыр» жырының жазылуы жайлы сүраймын.
Жырдың жалпы мазмүны жайлы сүраймын.
Қосымша сүрақтар қою арқылы өткен тақырыпты қорытындылаймын
Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.
б) Жаңа сабақты түсіндіру.
Бүгінгі жаңа сабақта оқушыларға «Алпамыс батыр» жырының композициялық қүрылысы» жайлы түсіндіремін.
Сабақтың қорытындысы: 1 .Сабақ соңында сүрақ қою арқылы жаңа тақырыпты қорытындылаймын.
Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.
Үйге тапсырма: «Алпамыс батыр» жырын оқып, мазмүнын эңгімелеу.
Сабақтың тақырыбы: «Алпамыс батыр» жырындағы кейіпкерлер Сабақтың мақсаты:
а)білімділік: жырдың мазмүны мен идеясын игерте отырып, "Алпамыс батыр" жырындағы Алпамыс бейнесін сыни түрғыда талдау арқылы жан-жакты ашу, меңгерту. Ол бейненің халықтың алып қуатының, қажымас қайратының, сарқылмас күшінің көркі екендігін дэлелдеу.
ә) дамытушылық : топпен жүмыс негізінде Алпамыс бейнесіне тэн қасиеттерді саралай талдата отырып, окушылардың сын түрғысынан ойлауын дамыту, олардың көркем сөйлеу мен көрксм жазу шығармашылығын арттыру.
б) тәрбиелік: оқушыларды адамгершілікке, батырлыққа тэн қасиеттерге баулу. Өз Отанын, туған елін сүйіп, қүрметтеуге тэрбиелеу. Сабақтың түрі: талдау Сабақта қолданылатын стратегиялар:
1) "Сын түрғысынан ойлау" бағдарламасы бойынша
а) Ой қозғау
ә)Тоитастыру
б) Қарама-қарсы элементтер
2) "Оқушылардың көркем сөйлеу мен жазу шығармашылығын дамыту" бағдарламасы
бойынша
а) Ғьглыми талдау
3) Тумалы бейне
б) Түйінді сөздер
в) Дыбыстар сөйлейді
Сабақтың жабдықталуы, көрнекілігі: "Алпамыс батыр" бейнесі салынған плакат, нақыл сөздер жазылған плакаттар, магнитофон, касета, сыбызғы, ақ қағаздар, маркерлер. Пэнаралық байланыс: тарих, эуез өнері, бейнелеу өнері. Сабақтың барысы:
1. Үйымдастыру кезеңі.
а) Сэлемдесу.
э) Кезекші мәлімдемесі.
б) Журнал бойынша түгелдеу.
2. Үй тапсырмасын сұрау.
а)"Алпамыс батыр" жырының жалпы мазмұны жайлы сұрау.
э) Сүрақ қою арқылы оқушылардың білімін тексеру. 3) Жаңа сабақты түсіндіру.
Алпамыс батыр. Қазақ елі өз арманындағы ердің, батырдың образын бір Алпамысқа біріктіре сомдаған. Алпамыстың бар күш-қуаты Отанына арналады. Алпамыстың эке-шешесі оны сонша тілеп барып, аңсап көреді. Алпамыс ерекше күшті болып өседі. Оның бірінші ерлігі кемпір айтқан «Алсайшы Гүлбаршынды, қу жүгермек» деген сөзінен соң, қалың-дығын іздеп шыққанда көрінеді. Гүлбаршынды алмақ болып, Сарыбай ауылын қамап жатқан қалмақты шабады. Демек, Алпамыс—сүйгені үшін еш нәрседен шошымас, ғашықтық үшін басын тіккен жан. Гүлбаршынды алып еліне келсе, өз жүртын тайшық хан шауып, мал-мүлкін алып кетіпті. Тайшық та Алпамыстың келерінде түс көріп, сезіп сасады. Бұдан Алпамыс атағы алыс кеткен батыр екені білінеді. «Батыр аңғал» дегендей жолда Тайшық жіберген мыстан кемпір сөзіне алданып арақ ішіп, қапыда жау қолына түседі. Осы кезде Алпамыстың айрықша қасиеттері көрінеді.
Зынданда жатқан Алпамысқа Қаракөзайымдай Тайшықтың қызы ғашық болады. Қойшы Кейқуаттың сырнай тартар өнері аркылы, Қаракөзайымның көмегімен, сырнай тартар өнері арқылы бостандыққа шығады.
Туған еліне келген Алпамыс қорлықта жүрген ата-анасын, қарындасын көріп егіледі. Осыдан оның адамдық қасиеті, нэзік жүрегі көрінеді.
Жары. Тұлпары. Алпамысты шын сүйетін, атастырған ата салтын қадірлейтін жан— Гүлбаршын. Ол Қарамандай батыр келіп экетем дегенде көнбейді. Ұлтандай қүл алам дегенде бармайды. өйткені ол—адамдықтың символы. Бар өмірін жарына арнаған адал жолдас екенін танытады.
Шұбар жай ат емес, ол мыстанның арам екенін біліп мінгізбейді. Тайшық хан ұанша қинаса да, Байшұбар ешкімді жанына жолатпайды. Байшүбар—Алпамыстай ерге лайық ат.
Қараман—Алпамыстың майданда жолықтырған, жауды ерлікпен жеңіп, достығын мойындаткан батыр. Қараман ерлікті ғана бағалайтын, Алпамыс үшін мұсылман дініне кірген, сол жолда баласы мен түлпарын қүрбандыққа шалып, достыққа адалдығын танытқан ер екенін көрсетеді.
Жырдағы Кейқуат қарапайым қойшы бола түра Алпамыстың ер екенін танып, көмектесіп кейін хан орнына хан болады.
Қаракөзайым—Алпамысқа ғашық болған, Тайшық ханның жаулықтан махаббатты биік қойған, сол жолда бэрін құрбан еткен сүлу қыз.
¥лтан—бүған дейінгі жырларда кездеспеген ерекше бейне. Ол—бар зүлымдығын жауға емес, өз туғанына жүмсаған, асырап алған экесі Байбөріге Алпамыс жоқта түйе бақтырып, Құлтайды қойға жұмсап, Алпамыстың баласы Жэдігерді аяқ-қолын кісендеп қозы бақтырып, Аналықты күң етіп, Гүлбаршынды алмақшы болған жат бауыр жан. Ол—іштен шыққан жау.
Мыстан—жаман қасиетерді бойына лшнаған, ел жиіркенер бейне. «Қабағы тырысқан, көрінгенмен үрысқан, тізесіне шекпені жетпеген, басынан жаманшылық кетпеген, бір ширек бойы бар, адам таппас ойы бар»—деп жырлаушы оны жек көре, үнатпай суретейді.
Залым мыстан Алпамысты күшпен емес, аярлықпен тэтті сөйлеп, алдап қолға түсіреді. Бірақ бэрібір соңында ит өліммен өледі.
Қызығушылықты ояту:— "Ой қозғау" стратегиясы.
Ердің бағын ашпаса, Ер мұратқа жетер ме?! Ерінің сағын сындырса,
Ел мүратка жетер ме?! - деп Әйтеке би айтқандай, елін, жерін жаудан қорғап, еліне бостандық. бірлік сыйлаған батырлардың бірі - Алпамыс.
"Топтастыру" стратегиясы бойынша Алпамыс батырға сипаттама беру.
Батыр
Нәзік жүректі жан Арлы
Алпамыс
Өнерлі Айлалы Аңгал
II. Мағынаны таныту
Сынып 5 топқа бөлінеді. Әр топқа Алпамыс бейнесін талдату тапсырмалары беріледі.
1) "Ғылыми талдау" стратегиясы
I топ - Алпамыстың батырлығы
II топ - Арлы батыр
топ - Аңғалдық - батырға тән касиеттің бірі
топ -Айлалы, өнерлі жан
V топ - Нэзік жүректі жан
Әр топ Алпамыска тэн осы қасиеттерді пікірлесе отырып, ғылыми тұрғыда талдап шығады.
"Тумалы бейне" стратегиясы IV топтың окушылары Алпамыстың өнерлі
екендігін "Тумалы бейне" стратегиясы арқылы "Күйдің қүдіреті" атты көрініспен дэлелдеп
шығады.
"Түйінді сөздер" стратегиясы
Ғылыми талдаудан кейін эр топ оқушыларынан өз таңдауларындағы ең түйінді сөздерді атауларын талап етемін. Мысалы:
I топ - батырлық
II топ - арлылық III топ - аңғалдық
IV топ - өнерпаздык V топ - мейірімділік
Алдымен бүл сөздерді "Топтастыру" эдісі бойынша сипаттап жазады. Кейіннен сипаттамадағысөздердібайланыстыра отырып, (бір-екеуін қолданса да болады), сол сөздердің ой түжырымын жазады. Мысалы:
Ержүректілік
Отаншылдық Батырлық Намысшылдык
Ер адамға тән қасиет Мейірімділік
Батырлык - ержүректіліктен туған ер адамға тэн қасиет.
4) "Қарама-қарсы элементтер" стратегиясы
Тақтада "Алпамыс - досқа берік, жауға- мейірімсіз батыр" жазуына назар аударайық.
Жырдағы Алпамыс бейнесі ондағы кейіпксрлер істерінен өрбіп отырады. Сондықтан сол
кейіпкерлерді Қарама-қарсы элементтер" стратегиясы аркылы бейнелейік.
Дос Жау
Гүлбаршын Мыстан кемпір
Қаракөзайым . Таймас
Кейқуат Тайшықхан
Қараман Үлтан
Байшүбар
Жақсылық Жамандық
Қайырымды Қайырымсыз
Шыншыл Алдампаз
III. ()й-толганыс "Дыбыстар сөйлейді" стратегиясы
А— айлалы Л~ лапылдаған П— патриот А - арлы
М~—махаббатқа берік Ы~ ынталы С— саналы
Міне, осы сөздерден-ақ Алпамыстың кандай батыр екендігі көрініп тұр, бейнесі ашылып түр. Олай болса, батырлыкқа тэн осы қасиеттер біздің, яғни Казақстан үрпақтарының бойынан табыла берсе екен деген тілек туады. Еліміз тәуелсіздік алғалы бері жылдан-жылға гүлденіп келеді. Осы бейбітшілік өмірді бізге эперген еліміздің алып батырлары емес пе? Кэне, сол батырларды атап жіберейікші. ІҮ. Сабақтың қорытындысы:
Ақсұңкар ұшар жем үшін, Тоқтай алмай барамын,
Туады ерлер ел үшін. Ағайын-туған ел үшін, - демекші, елімізді, жерімізді
қорғаған батырлар эрқашан өз Отаны үшін кандай қиыншылық болса да жауға карсы түра алады. Біз де сол батырлар сиякты өз Отанымызды қорғайық, гүлдендірейік! Ү. Үйге тапсырма
"Туады ерлер ел үшін" тақырыбына ой-толғау жазу. ҮІ. Оқушылар білімін бағалау.
Сабақтың тақырыбы: «Күлтегін» жыры Сабақтың мақсаты:
а) білімділік: оқушыларға ежелгі дэуір эдебиеті жайлы, олардың қүрылысы, көркемдік ерекшелігі жайлы жэне "Күлтегін жыры жайлы толық түрде түсінік беру..
ә) дамытушылық: ой - өрісін, ойлау белсенділігін, сөйлеу шеберлігі, тіл мэдениетін дамыту, шығармашылыққа баулу.
б) тәрбиелік: оқушыларды елін, жерін, Отанын қадірлей білуге, адамгершілікке, еңбексүйгіштікке, тэрбиелеу.
Сабақтың түрі: қалыпты сабақ
Сабақтын әдісі: түсіндіру, суреттеу, салыстыру, эңгімелеу, сүрақ-жауап, бекіту, сөздікпен жұмыс, бағалау, корытындылау.
Сабақтың көрнекілігі: көркем эдебиеттер, бүктемелер, рефераттар, бейнелі суреттер.
Сабақтың формалары: жеке баламен, топпен, сынып үжымымен жүмыс жүргізу.
Сабақтың типтері: кіріспе, ұйымдастыру кезеңі, үй тапсырмасын сүрау, жаңа сабақты түсіндіру, бекіту, қорытындылау.
Сабақтың барысы:
1) ¥йымдастыру кезеңі.
а) Оқушылармен сэлемдесу.
э) Кезекші мэлімдемесі.
б) Журнал бойынша түгелдеу.
2) Үй тапсырмасын сұрау.
а) Өткен сабақта өтілген "Алпамыс батыр" жырын сұраймын.
э) Сүрақ қою арқылы өткен тақырыпты бекітемін.
б) Оқушылардың білімін бағалаймын.
3) Жаңа сабақты түсіндіру.
Әлемдік өркениет тарихынан ойып орын алатын, адамзат мэдениетінің аса қүнды мұраларының бірі - көне түркі . жазба ескерткіштері. Бүгінде эркайсысы өз алдына іргелі ел болып, дүние жүзіндегі адамзаттық кауымдастықтың қомақты аумағын қү-рап, өркен жайып отырған түркі тектес халықтардың (түрік, эзірбайжан, түрікмен, өзбек, қырғыз, татар, сібір түркілері — алтайлыктар, саха, хақас, т. б.) ортақ мүрасы болып табылатын бүл үлы жэдігерліктер - біздің дэстүрі үзілмеген мың жарым жылдық жазба мәдениетіміздің айнымас куэсі, тарихымыздың терең тамырлары. Кезінде тасқа қашалып, теріге бедерленіп, киізге өрнектелген бүл ескерткіштерде ата-бабаларымыздың ертедегі білім-білігінің, ежелгі дүниетанымының, қилы кезеңдердегі ел үшін, жер үшін, еркіндік пен тэуелсіздік үшін жүргізген күресінің ерлік шежіресі сақталған.
Тасқа қашалған көне жэдігерліктердің ішінде бізге жеткендерінің ең ірілері - Білге қаһанға, Күлтегінге, Тоныкөкке қойылған қүлпытастардағы жазулар. Біз солардың ішінен қазіргі Монғолия жеріндегі Орхон өзенінің бойында тұрған Күлтегін құлпытасындағы жыр-дастаннан үзіндіні өтеміз. Бүл ескерткіштің айна-қатесіз көшірмесі Астанадагы Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия университетіне 2001 жылы әкелініп қойылған.
Әрине, арамызды мыңдаган жылдар бөліп тұрған бүл көне мүраны бүгінгі жыр-дастан үғымында кабылдау қиын. Бірақ түркітанушы ғалымдар оларды көне түркі жырының үлгісі деп таниды.
Тасқа қашалған жазуда жеті жасында жетім қалып, он алты жасында ат жалын тартып мініп, туркі елінің бақыты үшін бар-жоғы 47 жасында опат болган Күлтегін батырдың ерлігі мен еліне сіңірген еңбегі тарихи накты, шынайы суреттелген. Жоқтау-жырды батырдың ағасы Білге қаһан Иолығ тегін жырауға шығартып, батырдың басына қойылған қүлпытасқа қашатқан.
Тарихи шығарманы бүгінгі нұсқада жырлаған - қазақтың белгілі ақыны Қадыр Мырза Әли.
Міне, осылайша жырдың жазылу тарихы жайлы түсінік беріп болған соң "Күлтегін" жырының мазмұнымен таныстырамын.
Сабақтың қорытындысы.
а) Сабақ соңында сұрақ қою арқылы қорытындылаймын.
ә) Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.
б) Үйге тапсырма: "Күлтегін" жырын оқып келу.
