Муниципалдыг бюджеттиг албан чериниӊ Барун-Хемчик кожууннуӊ Шекпээр ортумак школазы
Степан Агбанович Сарыг-оол
«Авамныӊ ынак оглу»
(чурук эртеми-биле демнежилгелиг кичээл)
(6класс)
Тыва дыл болгаш чогаал башкызы
Очур Виталий Сергеевич
күүсеткен.
Шекпээр – 2016 ч.
Темазы:Степан Агбанович Сарыг-оол «Авамның ынак оглу».
Сорулгазы:
Шүлүктү номчуп, уран-чечен аргаларын сайгарып, ооң утказын уругларга хандыр билиндирер.
Шүлүк чогаалының тургузуун хайгааравышаан, шүлүктү аянныг өөредир. База ол ышкаш өөреникчилерниң сөс курлавырын байыдар.
Улустарның революсчу найыралынга, үлегер-чижээнге кижизидери. Уругларны аваның болгаш Огонектуң овур-хевирлерин дамчыштыр акы-дуңмалышкы эп-найыралдыг чорукка кижизидер.
Дерилгези: С.А. Сарыг-оолдуң хөрек чуруу, проектор, кызыл шеригжилерниӊ чуруктары, эп-найырал дугайында үлегер домактар.
Кичээлдиң планы:
Организастыг кезээ - 1 мин.
II.Катаптаашкын - 10 мин.
а) Кичээлдиң сорулгаларын дыңнадыры - 1 мин.
б) Эрткен кичээлде өөренген чүүлдү катаптаары - 4 мин.
в) Онаалга хыналдазы – 5мин.
г) Кыска түңнел.
III. Чаа тема тайылбыры -15 мин.
а) Башкының киирилде беседазы,
б) Словарьлыг ажыл – 2 мин.
в) Ном-биле ажыл – 10 мин.
IV. Сула шимчээшкиннер– 1 мин.
V. Быжыглаашкын – 10 мин.
а) Шүлүктүӊ утказынга беседа – 5 мин
б) Огонектуӊ портредин уругларга чурудар – 5 мин.
в) Шүлүктүӊ уран-чечен аргаларын уругларга тыптырар.
VI. Түңнел кезээ – 2 мин.
Онаалга бээри – 2 мин.
Демдек салыры.
Кичээлдиң чорудуу
I. Организастыг кезээ
- Экии, уруглар! Оожум олуруп алыңар! Мени ...дээр, Шекпээрортумак школазыныӊ тыва дыл, чогаал башкызы.
(Өөреникчилерниң кичээнгейин хаара тудуп, ажыл-херекчи байдалче киирер).
II. Катаптаашкын
(Эрткен кичээлде өөренген чүүлдерни катаптаары).
Литературлуг 3 минут
- Кичээлди эгелээриниӊ бетинде эрткен кичээлде өөренген темавысты катаптаптаалыңар уруглар.
1. Эрткен кичээлде кымныӊ чүү деп чогаалын өөренген ийик бис уруглар? (С.А. Сарыг-оолдуң «Шойдаң Ирейниң Чудукмаа дугайында чугаазы» «Эртинелиг колхозта» деп тоожудан үзүндү).
2. Ол үеде кайы үениң чурумалын көргүскенил? (Чайгы үени көргүскен).
3. Чогаалда кымнарның амыдыралын көргүскенил?(Бызаакай, Дарыймаа ава-ачазы, Долбаа, ийи дуӊмазы, )
4. Олар кайы үеде чурттап турганнарыл?
5. Ол үеде кандыг аңгылар турганыл?
6. Онаалга хыналдазы (аас-биле)
(Өөреникчилерниң харыылаанының соонда, чаа тема тайылбырынче кире бээр).
III.Чаа тема тайылбыры: Ам дараазында чаа темавысче кирер мурнунда самбырада бижиттинген чогаалчывыстыӊ сѳстерин кым номчааш, утказын тайылбырлаптарыл, уруглар?
«Төрээн дылыӊ дүп чок дүүнче
Човагзынмайн бакылап чор
Төөгүнүӊ эртинезин
Чонуӊ сеӊээ ында шыгжаан.»С.А. Сарыг-оол.
а) - Бөгүнгү кичээлде С.А. Сарыг-оолдуң «Авамның ынак оглу»деп шүлүүн аянныг номчуп, тургузуун хайгаарап, утказын сайгарып өөренир бис.
- Ам чаа темавысче кирээлиңер. С.Сарыг-оолдуң чогаалдары-биле силер таныш силер. Беш, алды класстарга ооң чүү деп чогаалдарын номчаан ийик силер?
С.А.Сарыг-оол – Тываныӊ Улустуӊ чогаалчызы.
Чогаалчыныӊ дугайында кыска дыӊнадыгны слайд-таблицаны көргүзүп тура, кыдырааштарга бижидер.
«Тыва чечен чогаалдыӊ үндезилекчизи, тыва шүлүк чогаалыныӊ начыны» А.К. Калзан.
Киирилде беседа (башкы)
Октябрь революциязы доозулган соонда (каш чылда болганын айтырар), 1918-1920 чылга чедир Россияга хамааты дайыны чоруп турган. Хамааты дайынынга чаӊгыс чурттуң чону аразында дайылдажып турган. Орустар «актар» болгаш «кызылдар» деп чарлы берген. Ынчангаш хамааты дайынынга ак, кызыл шериглер аразында дайылдажып турган.
- Ам өөренир С.А. Сарыг-оолдуң «Авамның ынак оглу»деп шүлүүнде база хамааты дайынының чоруп турганының дугайында көргүскен. Шүлүкте орус улустуң, кызыл партизаннарның, бөдүүн тыва чонга дузалажып, бай дүжүметтерниң бөдүүн улусту дорамчылаарындан камгалап, олар дээш демисежип турганының дугайында бижээн. А шүлүк боду Ада-чурттуң Улуг Дайынының чылдарында бижиттинген (каш чылда болганын айтырар). 1943 чылда бижиттинген.
б)Словарьлыг ажыл
- Ук шүлүкте силерге утказы бидинмес хире сөстер бар уруглар, оларны ам кыдырааштарга бижип алыылыңар:
- шинель – шеригжи кижиниӊ кышкы тону;
- ланчыы – боонуӊ бир хевири;
- актар – хамааты дайынының үезинде хаанныг Россияның шерии. Олар бөдүүн чонну бастып, дорамчылап турганнар.
- кызылдар – актарга удур демисел чоруткан шеригжилер (кызыл партизаннар). Бөдүүн улустарга дузалажып, байлар, ядыылар деп чүве турбас кылдыр, шупту дең эргелиг чурттаарын оралдажып турганнар.
в)Ном-биле ажыл
- Билдинмес сөстерниң тайылбырларын бижип алганывыста, шүлүктү аянныг номчуулуӊар уруглар. (Өөреникчилерге шүлүктү аянныг номчудар. Утказын кезектерге хуваар: 1-5 строфалар, 6-10 строфалар). Номчаан соонда утказын сайгарып, беседа кылыры.
Бир дугаар кезээнге айтырыглар
1. Шүлүктүң бирги строфазында кымның дугайында бижээн-дир?
2. Ол кижи каяа чедип келген?
3. Аалга баарга кым бар болганыл?
4. Ава кижи орус кижини канчаар хүлээп алганыл?
5. Орус кижиниң ады кымыл?
6. Огонек оолдарга чүге чедип келгенил? (чугаалажып, кижи бүрүзү-биле ужуражып таныжар дээш келген)
7. «Орус» деп сөстү дыңнааш, ава канчанганыл?(актар сактып өскелеп турган. Өскелеп турган деп сөстүң утказы кандыгыл?)
8. Ажы-төлү кайнаар чорупканыл?
Ийи дугаар кезээнге айтырыглар
1. Өгнүң ээзи үнгеш чүнү көргенил? (хамык чону демниг, күштүг тиилеп турар болганнар)
2. Аваның улуг оглунуң ады кымыл? (Опай)
3. Сөөлгү одуругда чүнүң дугайында чугаалап турарыл?
«Чудагыже тулчуп тургаш, тиилеп үнген…» (орус улус түреп, аштап-суксап, могап-шылап, балыгладып тургаш, тыва улуска аас-кежиктиг, чуртталганы чаалап берген).
Түңнел: 1921 чылда Тывага революция (ону тывалап хувискаал дээр) тиилээн соонда, кызыл партизаннар, кызыл шериглер бөдүүн, ядыы тыва чонга эки чуртталганы чаалап берген. Орус болгаш тыва чоннуң найыралының ачызында тывага чаа амыдырал эгелээн.
Шүлүктүң тема, идеязын тодарадыры
(Шүлүкте чүнүң дугайында бижип турарын уруглардан айтырар)
Шүлүктүң темазы: Хамааты дайынының чоруп турганының дугайында. Орус болгаш тыва чоннуң аразында эп-найырал.
Шүлүктүң идеязы: Чаа амыдыралды тиилеп алырынга орус, тыва чоннуң демниг демисели. Тывага чаа амыдыралды чаалап алырынга революсчу найыралдың дугайында бодал.
- Шүлүктүң тургузуун болгаш уран-чечен аргаларын хайгаарап көрээлиңер. (кыдырааштарга бижидер).
1. Шүлүк каш строфадан тургустунганыл?
2. Строфа бүрүзүнде каш одуруг барыл?
IV. Сула шимчээшкиннер. «Ужар, ушпас» деп оюн. Ужар чуулдерни чугаалаарга ужуп оттунер. Ушпас чуулдерни чугаалаарга, олурар кылдыр кылдыныгларны кылыр силер, уруглар.
1.сааскан 2.сарбашкын 3.хокпеш 4.эзир 5.деспи 6.дээлдиген…
V. Быжыглаашкын
а)Шүлүктүң утказынга беседа.
1. Шүлүкте ужуражыышкын каяа болганыл? (Енисейниң эриинге кезек аалдарга болган).
2. Шүлүктүң кол маадырлары кымнарыл? (Огонек, Опай, ава).
3. А маадырларның даштыкы хевирлерин көргүскенин чүү деп термин-биле адаарыл, оолдар? (портрет)
4. Огонектуң даштыкы хевирин бижээн одуругларны кым номчуптарыл?
5. Шүлүкте аваның орус кижиге хамаарылгазын канчаар көргүскен-дир? (эгезинде болгаш сөөлүнде канчаар көргүскенин номчуттурар)
6. Чогаалда болуушкуннар кажан болганыл?
(Октябрь революциязының соонда, Тывага хамааты дайыны чоруп турар үеде бир болуушкунну көргүскен).
7. Огонек биле Опай чүү дээш демисежип турганыл?
(чаа хостуг, дең эргелиг, аас-кежиктиг чуртталганы тургузар дээш, ажыдар дээш).
8. Ол демисел чүнүң-биле доозулганыл?
(орус улустуң дузазы-биле тыва улус аас-кежиктиг чуртталганы чедип алганы-биле доозулган).
9. Шүлүк кажан бижиттингенил?
(Ада-Чурттуң Улуг Дайынының чылдарында, 1944ч. бижиттинген).
10. Чогаалчы шүлүктүң адын чүге «Авамның ынак оглу» деп адааныл?
б) Чогаалдыӊ маадыры, Огонектуӊ, овур-хевириниӊ ылгавыр демдектерин уругларга сагындырып, ооӊ портредин чурудар.
(эки чурук чураан уругларны деткип, мактааш демдектер салыр)
в)Шүлүктүӊ уран-чечен аргаларын уругларга тыптырар.
- С. А. Сарыг-оол «Авамның ынак оглу» деп шүлүктү Ада-Чурттуң Улуг Дайынының чылдарында революсчу найыралга тураскаадып бижээн. Шүлүкте хамааты дайынының чылдарында тыва арат-чон-биле кызыл шериглерниң акы-дунмалышкы эп-найыралының дугайында, ооң төрүттүнүп, быжыкканын көргүскен. Бо шүлүк орус болгаш тыва чоннуң аразында найыралының улуг күжүн алдаржыдып, ону камнап, хумагалаарын аныяк-өскенге кижизидип турар. Ынчангаш бо шүлүк орус, тыва чоннуң хосталга дээш демиселге төрүттүнүп быжыккан бузулбас эп-найыралының дугайында чогаал болур. Ийи чон кадыг-бергени кады тиилеп үнгеш, хосталганы дем-биле чедип алган. Орус кижиге бөдүүн тыва кадайның бодунуң төрээн оглунга дег ынак апарганын чугаалап турар. Силер база орус улус-биле эптиг, найыралдыг, олар-биле аңгылашпас ужурлуг силер. Үлегер домак бар: «Эжишкилер найыралы, эртине дагны тургузар».(Эп-найырал дугайында үлегер домактардан тыптырар).
- Силерниң араңарда орус эштерлиг улус бар бе?
Өөреникчилерниң харыызын дыңнаан соонда, түңнел үндүрер.
VI. Түңнел кезээ
1. Бөгүн кымныӊ чүү деп чогаалын өөрендивис?
2. Шүлүктүң темазы кандыгыл?
3. Шүлүктүң маадырлары кымнарыл?
4. Бо кичээлге чаа кандыг чүүлдер билип алдыңар?
VII. Онаалга бээри
- С. А. Сарыг-оолдуң «Авамның ынак оглу» деп шүлүүн шээжилээр.
VIII. Демдек салыры
Кичээлге идепкейлиг ажылдаан уругларга чогуур демдектерни салыр.
- Кичээлге эки ажылдааныңар дээш четтирдим, уруглар. Байырлыг!
