22.11.2016 с. Къырымтатар эдебияты 11 сыныф
Дерснинъ мевзусы: Юсуф Болат. Аятий ве иджадий ёлу. "Алим" романынынъ тарихий ве фольклор эсасы.
Дерснинъ нетиджеси: талебелерни белли ве истадлы языджымызнен таныштырмакъ; нутукъ инкишафларыны зенгинлештирмек; ана тилине ве эдебиятымызгъы севги дуйгъуларыны ашлав.
Дерсте корьгезмелер: дерслик, дефтер.
Дерснинъ кетишаты
Селямлашув. Эв вазифесининъ тешкерюви. Янъы мевзу боюнджа чалышув.Дерснинъ нетиджеси.Эв вазифесининъ анълатмасы.
Мевзу боюнджа чалышув. Окъувда анълашылмагъан сезлер пейда олса, оджа терджиме этмеге ярдымджы ола.
Юсуф Болатнынъ иджады ве аяты акъкъында талебелерден сорав.
Къырым миллий эдебиятынынъ корюмли эрбабы – языджы, драматург, публицист Юсуф Болат 1909 сенеси март 16-да Къырымнынъ Алушта шеэринде догъды. Иптидаий мектепни битирген сонъ Ялта педагогика техникумында, Акъмесджид (Симферополь) педагогика институтында, сонъра аспирантурада тасиль алды.
Юсуф Болат терен бильгили шахс сыфатында, зенгин омюр басамакъларыны басып кечти. О Къырым девлет нешриятында сиясий эдебият боюнджа муаррир, Къырым Языджылары бирлигинде месуль кятип, «Совет эдебияты» журналында муаррир вазифелеринде булунды. Экинджи джиан дженки башлагъан сонъ, Юсуф Болат Советлер Бирлиги Тыш ишлери Халкъ Комиссарлыгъында Якъын Шаркъ меселелери боюнджа референт вазифесинде фаалиет косьтерди. О Краснодар шеэринде, Къырымнынъ эалиси ичюн чыкъарылгъан «Къызыл Къырым» газетасында муаррир муавини, сонъра Бутюниттифакъ радиокомитетинде, алманлар тарафындан ишгъаль этильген улькелер ичюн берильген радиоэшиттирювлернинъ месуль муаррири оларакъ чалышты.
Юсуф Болат догмуш халкъы иле берабер, джеза ерлеринде фаджиалы йылларны башындан кечирди. О анда Озьбекстан Языджылары бирлигинде консультант, сонъра империя черчивесинде къырым тилинде чыкъкъан екяне «Ленин байрагъа» газетасында муаррир муавини (1961 – 1982) олып чалышты. О эм чалышты, эм де иджад иле огърашып, ольмез эсерлер яратты.
Юсуф Болат, 1929 сенеси озюнинъ «Чанълар къакъылгъанда» серлевалы ильки икяеси иле эдебият дюньясына келип кирди. Бундан сонъ онынъ гурьдели иджады башланды. Юсуф Болат эдебятнынъ аман-аман бутюн жанрларында фаалиет косьтерди. Онынъ «Кузьде япракъ тёкюлир» шиирине композитор Ильяс Бахшыш тарафындан музыка язылгъан йыр, энди халкъ тюркюсине чевирильди десек аслы да мубалягъа олмаз. Назмиеттен гъайры о «Арзы къыз», «Ишлеген – тишлер», «Той девам эте», «Сонъки гедже», «Яшамакъ истейим», «Денъиз далгъасыз олмаз», «Дубаралы той» киби сыра-сыра пьесалар яратты. «Саф юреклер», «Анифе», «Садакъат», «Алим» киби романлар язды.
Юсуф Болатнынъ къалеми астындан ири колемде эсерлер иле бирликте бир талай икяелер, публикациялар догъды.
Буюк иджадкяр – буюк къалем саиби Юсуф Болат, олсун несирде я да драматургияда, назмиетте я да публицистикада о озюнинъ бутюн бильгисини, ирадесини, истидатыны къойып чалышты. Кендисининъ ве халкъынынъ юрегини раатсызлагъан гъаелерни – фикирлерни ифаделемеге тырышты. Эдип озюнинъ терен фельсефесини эбедиеттен ер алгъан эсерлериндеки образлар вастасы иле беян этти.
Юсуф Болат 1986 сенеси, джеза ерлеринде козьлерини эбедий юмды. Буюк эдип, Ташкент шеэриндеки Домбрабад джаддеси мезарлыгъында джыйылды.
Юсуф Болат мизах (юмор) устасыдыр. О, омюрде расткельген менфийликлерни, къолайсызлыкъларны сечип, эсерлеринде кескин мыскъылгъа ала. Онынъ комедиялары ве мизахлы икяелери эм зевкълы, эм шакъалы, эм де терен маналы, инсанларгъа тербиевий тесир эте биледжек эсерлердир.
1969 сенеси Ю. Болатнынъ «Анифе» романы нешир олуна. Романда хусусан, белли фаджиалы эфсане эсасында язылгъан «Арзы къыз» шиирий музыкалы драма сейирджилернинъ севгисини къазанды. Аман- аман дженктен эвель бу драманы корьмеген бир къырымтатары къалмагъандыр десек де янълышмамыз. «Арзы къыз» драмасынынъ популяр олмасынынъ биринджи себеби, онынъ фольклор эсасыдыр. Арзы къыз къырымтатар халкъынынъ севимли фольклор образы эди. Экинджиде, белли бестекярлар Яя Шерфединов ве Ильяс Бахшыш тарафындан драмагъа язылгъан музыкадыр. Драма халкъ тилине якъын тильнен, тюзгюн ве окъунарлы шекильде язылгъан эсер.
Дженктен сонъ сюргюнде Юсуф Болат эдебий иджадыны девам этти. 60-ынджы сенелери онынъ «Саф юреклер» (1962) ве «Анифе» (1969) романлары нешир этильди. Он йыл девамында «Туфанда къалгъан къой сюрюси» серлевалы и,кяе ве повестьлер джыйынтыгъы, «Табиатым ойле» серлевалы сатирик ве юмористик икяелер топламы, «Дубаралы той» пьесасы, «Садакъат» романы нешир этильди. Сонъки йыллары языджы «Алим» романы устюнде чалышты. Романнынъ биринджи къысмы дженктен эвель «Совет эдебияты» меджмуасында басылгъан эди. 1982 сенеси эки къысымдан ибарет олгъан «Алим» романы нешир этильди. Юсуф Болат чокъ очерк ве макъалелер де язды. Олар «Ленин байрагъы» газетасынынъ саифелеринде ве чешит джыйынтыкъларда басылды.
Дженктен сонъки девирде Юсуф Болат бутюнлей несир саасында иджат эте. Несир жанрлар къырымтатар эдебиятында Исмаил бей Гаспринскийден башлап XX асырнынъ 20—30-ынджы сенелери фааль шекильде илериледи. Умер Ипчи, Абляким Ильмий, Джафер Гъафар, Джемиль Сейдамет киби бир сыра языджылар несир саасында фааль иджат эттилер ве несирджиликни къырымтатар эдебиятында кучьлю бир акъынтыгьа чевирдилер. Хусусан икяе жанры кенъ даркъалды. Белли языджыларнынъ пешинден яш несиль векиллери Мамут Дибагь, Абдулла Дерменджи, Шамиль Алядин, Юсуф Болат ве дигерлери икяе язмагъа тутундылар ве баягъы енъишлерге ириштилер.
Къырымтатар несирджилигининъ 20—30-ынджы сенелериндеки инкишафы юксек севиеге котерильди. Дженктен сонъ исе несирджилик янъы бир шараитте инкишаф этти. Бу саада Шамиль Алядин ве Юсуф Болатнынъ хызметлери буюктир.
Юсуф Болат мизах (юмор) устасыдыр. О, омюрде расткельген менфийликлерни, къолайсызлыкъларны сечип, эсерлеринде кескин мыскъылгъа ала. Онынъ комедиялары ве мизахлы икяелери эм зевкълы, эм шакъалы, эм де терен маналы, инсанларгъа тербиевий тесир эте биледжек эсерлердир.
1969 сенеси Ю. Болатнынъ «Анифе» романы нешир олуна. Романда девдай Къарали ве рус мемурларына къаршы бир озю чыкъа, оларнынъ устюне аждерха киби атыла. Эвде анасы, бабасы, аптеси ве достларынен исе муляйим, незакетли къонуша, оларны аджый ве дайм ярдымгъа азыр ола.
Бобовичнинъ эвинде де Алим эйи хызмет эте. Шорбаджысы ве онынъ къызы Сара олюм хавфына огърагъанда, оларны олюмден къуртара. Сара бойле темиз-пак, ачыкъ-гонъюлли, джесюр йигитке севда ола. Лякин бу севги оларнынъ экисине де бахытсызлыкъ кетире. Чюнки олар эки къарама-къаршы табакъаданлар. Сара — зенгин къызы. Алим исе фукъаре койлю. Сара Алимге садыкъ къала. Алим исе Къырым дагъларында, къобаларында гцзленип, эзильген, ашалангъан, хор халкъына озюндже хызметте булуна, элинден кельген къадар ярдым эте. Онынъ джесюрлигине, алидженаплыгъына душманлары да шашалар. Достлары, койдешлери ве севимли Сарасы гъурурланалар. Романда Алимнинъ джесюрлигини, батырлыгъыны косьтерген чокъ адиселер бар. Алим акъикъий эфсаневий бир къараман оларакъ тасвирлене.
«Алим» романы къырымтатар эдебиятында айрыджа муим ер алды. Бу тарихий роман фольклор эсасындаязылгъан, къырымтатар халкъынынъ яшайышыны акъикъий суретте тасвир эткен эсердир.
Вазифе: "Алим" романы окъула. талиль этиле.
Дерснинъ нетиджеси: агъзавий...
Эв вазифеси: окъувны девам этмек, _______ с.языджынынъ иджадынен таныш олмакъ.
