К.Кудажы.
Таңды кежии.
(кичээл-угаадыг)
Хомушку Маргарита Михайловна
Барыын-Хемчик кожууннун Барлык ортумак школазынын тыва дыл,чогаал башкызы.
Кичээлдиң чорудуу:
-Экии,уруглар!
Чуруктар-биле ажыл:
-Бо кым деп чогаалчы-дыр,уруглар?Чүү деп чогаалдарын өөренген ийик бис?
(К.Кудажы.Шии»Он бир»,чечен чугаа»С.Сарыг-оолдуң плантациязы»
-Бо чүнүң чуруу-дур,уруглар?(Тайга.)
-Синоними чүл?(Таңды.)
-Тайга-таңды барып турар силер бе,уруглар?Тайга-таңды биске чүнү берип ту-
рарыл?(Кат-чимис,балык,аң-мең.ыяш-даш,эм оъттар…)
-Бо бүгүнү чүү дээр бис,уруглар?(Таңды кежии.)
-Ам чүү деп чогаалын өөренир-дир бис?(Таңды кежии.)
-Эрткен кичээлде чогаалчының чүү деп чогаалын өөренген ийик бис?Ол чогаал-
да таңды кежии чүү-дүр?(Сыын оъду.)
Айтырыгларга шын харыылаан өөреникчилерге демдектерин салыр.
-Эр-хейлер,уруглар.Ам чаа тема-биле таныжаалыңар.К.Кудажы.Таңды кежии.
Планы:
1Чолдак-Кадай,Көк-Кадай-онзагай кырган-авалар.
2.Чечен чугаада үе болгаш девискээрниң каттыжылгазы.
3.Чогаалдың лексиказының байлаа.
4.Сөзүглелдиң уран-чечени.
5.Таңды кежии-сагыш-сеткилге чырык өөрүшкү.(чогаалга үнелел)
Словарь-биле ажыл.(Чечен чугаада билдинмес сөстерниң утказын,чогаалга хамаарышкан үнелел бижээн ажылчын кыдырааштарны үлеп бээр.)
1.Ликпункт-бижик өөренир бөлгүм.
2.Дорзук-малдың будунуң тулуптай сойган кежинден кылган сава,хап(хойлаарак,
көгээржик)
3.Көңгүл-чиңгежек аастыг шөйбек сава,дөмбүң.
4.Мээс-дагның хүннээрек талазы.
5.Хажат-эң бедик чер.
6.Дешпилдир-чиңге үннүң чоорту бедип чаңгыланыры.
7.Шаалдалап каан-удур харыылап түңнээн.
Чогаалдың сайгарылгазы
-Чолдак-Кадай,Көк-Кадай кырган-аваларны чүге онзагай дээр бис?
-Чүге дизе олар тоолдаар,ырлаар-уран-чечен,хек үнү,сыын үнү дыңнаар,ону дың-
наарга,узун назылаар.аас-кежиктиг болур деп ажы-төлүнге база угаадып чоруур
тыва чаңчылдарның езулуг кадагалакчылары,дамчыдыкчылары.
-Чогаалда үе болгаш девискээрни канчаар көргүскен-дир,уруглар?
-Кышкы үе-тоолдаар үе
Часкы үе-шагаа соо
Чайгы үе-хек эдери
Күскү үе-шартылаа соо,эткин үези.
-А силерниң кырган-аваларыңар чылдың үелерин канчаар онзагай тодарадырыл?
-Кышкы үе-койгун хамнаар үе,бызаалар алгыржыр үе
Часкы үе-шагаа соо,хүн дурту узаар үе
Чайгы үе-сүт-саан үези
Күскү үе-дүжүт,сиген үези
-Сыын үнүн кажан,канчаар дыңнаар-дыр,уруглар?
-Күзүн шартылаа соонда, даң хаяазында шеттен ыяк туттунуп алгаш.төрээн
черинге буттарын быжыг баскаш,ыыт чок шөлээн дыңнаар.
-Чүге?
-Шет дээрге аныяк дыт-назы дилээри,төрээн чери биле кижиниң хини тудуш
деп бодалды илереткени.
-Сыын үнүн ам дыңнап турар бе?Кымнар дыңнаарыл?
-Аңчылар.
-Аңчыларның оон өске кандыг чаагай чаңчылдарын билир силер?
-Кыс аң,боос аң атпас,оран-таңдызынга чалбарып аар,кежиин үлежир…
Ам чогаалывыстың лексиказының онзагайын көрүптээлиңер.
Самбырага ажыл(топонимнер,гидронимнер,этнонимнер,антропонимнер.эвфе-
мизмнерни ушта бижидер,шын бижилгезин тайылбырладыр)
Топонимнер Гидронимнер Этнонимнер Антропонимнер Эвфемизмнер
Чөөн-Хемчик Сүт-Хөл Бай-Кара Чолдак-Кадай кызыл-дустаан
Шагаан-Арыг Барык Монгуш Көк-Кадай бурганнаан
Чадаана Кызыл-Суглуг- Оюн Танаа-Херел
Шың-Бажы Баян-Кол Боралдай
Бижээчи (4сөстен тур-
Кадыр-Даг густунган нарын
Көжер-Сайыр хуу ат)
Сөзүглелдиң уран-чечени
(деңнелгелерни,диригжидилгелерни,метафораларны,эпитеттерни тыпкаш,номчудар)
Деңнелгелер Метафора
Сылдыстар, суг чинчилер дег, кылаңайнып Алдын хүн
эгелээн;оран-делегей кайгамчык эртинени
чажырып турган ышкаш;эзим бир-ле байыр-
ланчыг чүүлдү манап чыткан ышкаш;сыынның
үнү ,коңгулуур дег,кыңгырт диген;кырган-авалар
сүзүглел кылган дег,ыыт чок.
Чечен чугаага хамаарышкан Черлиг-оол Чашкынмаевичиниң үнелелин уругларга
номчудар.
«Таңды кежии»-сагыш-сеткилге чырык өөрүшкү.
Улуг-Хемниң сай-дажын шапкын агым сая чылдар дургузунда хоюглай шаап ба-
дып чыдар.Чоннуң дыл-домаан чечен кижилер шапкын агым дег,база-ла арыглап,
үе-чылдар аайы-биле чаа-чаа овур-хевирлерге улам-на байыдып турар.Төөгүде
дайын-чаа,хамчык аарыг,чут дээш кандыг-даа халаптар турган болза,тыва улус
«таңды кежиин үлежип чиир»деп мерген чаңчылы-бипе менди бүдүн чурттап ар-
тып каар турган.Экология деп сөстүң ора-сомазы-даа чок эрте-бурунгу үеден бээр
тыва кижи оран байлаан хумагалап чораан.Таңды кежии чүгле бистиң хырнывыс-
ты тоттуруп турар эвес,а сагыш-сеткилге чырык өөрүшкүнү берип турар.(Ч.Куулар)
-Силер бо үнелелге катчыр силер бе?Утказын канчаар билдиңер?
-К.Кудажы-дыл-домаа чечен-мерген чогаалчы,чаа,онзагай овур-хевирлер-биле
чогаалды байыткан.Бо чогаалче кырган-аваларның онзагай овур-хевирин киирген.
Тыва чон шаандан тура-ла оран кежиин хумагалап,чер-чуртунга чалбарып,
езу-чаңчылдарын сагып чораан.Ынчангаш узун назылыг,аас-кежиктиг чурттап
чорааннар.
-Эр-хейлер,уруглар!
Кичээлдиң түңнели
Бо чогаалга хамаарыштыр кандыг түңнел кылып болур-дур,уруглар?
Шын-дыр,бистер база ада-өгбелеривистен дамчып келген езу-чаңчылдарывысты
сагып,амыдыралга боттандырып чоруур болзувусса,сагыш-сеткиливиске чиик,чы-
рык,аас-кежиктиг,узун назылыг болур бис.Кичээлге идепкейлиг ажылдааныңар
дээш четтирдим,уруглар.(Кичээлге эки харыылаан өөреникчилерге демдектерни
салыр.)
Бажыңга онаалга:Кырган-ава,кырган-ачаларының.ада-иелериниң сагып чоруур
езу-чаңчылдарын бижип эккээр.
(Ам чогаалывыста кырган-авалар ышкаш тайгада бис деп бодап алыңар-сыын
үнүн компьютерден дыңнадыр.)
