Сынып 7 «Ә»
Сабақтың тақырыбы:Үйкеліс күші
Сабақтың мақсаты:
1. Білімділік: Оқушыларға үйкеліс күшінің қандай күш екенін, түрлерін және оның табиғат заңдарындағы маңызын, өмірмен байланыстырып түсіндіру.
2. Дамытушылық: Мысалдар келтіре отырып, оқушылардың ой-өрісін ғылыми ой қорытындыларын жетілдіру, өз ойларын сөзбен жеткізуге дамыту.
3.Тәрбиелік:Оқушыларды топта жұмыс жасау арқылы бірін-бірі сыйлауға, бір-бірінің пікірін тыңдай білуге тәрбиелеу
Сабақтың түрі:жаңа сабақ
Сабақтың әдісі: баяндау, сұрақ-жауап
Сабақтың көрнекілігі:слайд, карточка, бейне баян
Техникалық құрал-жабдықтар:компьютер, видеопроектор.
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі.
ІІ. Үй тапсырмасын сұрау.
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІV. Жаңа тақырыпты меңгерту тапсырмалары.
V. Бағалау.
VІ. Үйге тапсырма.
Сабақтың құрылымы:
І. Ұйымдастыру кезеңі.
Сынып жағдайын тексеру, оқушылардың назарын сабаққа аудару, оқушыларды түгелдеу, оқушыларды топқа бөлу (атом және молекула суреттері қиылып жасырылады, оқушылар суреттерді таңдап оны құрастырады және сурет бойынша топқа бөлінеді. Суреттің артында өткен тақырыптар бойынша сұрақтар беріледі де оқушылар сол сұрақтарға жауап береді)
ІІ. Үй тапсырмасын сұрау.
«Доп лақтыру» ойыны арқылы оқушылар алдынғы сабақтан бір-біріне сұрақ қояды.
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
Жаңа сабақтың тақырыбын ашу мақсатында оқушыларға сөзжұмбақ жасырылады:
СӨЗЖҰМБАҚ
[pic]
Сұрақтары:
Денелердің өзара әрекеттесуін сипаттайтын физикалық шама (күш)
Жердің табиғи серігі (Ай)
Дененің салмағы қандай шама? (векторлық)
Күшті өлшеуге арналған құрал (динамометр)
Заттың химиялық қасиеттерін бойына сақтаған оның ең кіші бөлігі (молекула)
Күштің әрекеті тоқтағаннан кейін дененің бастапқы пішіні мен өлшемі қайтадан қалпына келетін деформация түрі (серпімді)
Денелердің инерттілігінің өлшемі (масса)
Серпімділік күшін ашқан ғалым (Гук)
Грекше «гелиос» қандай мағынаны береді? (күн)
«Атомос» - сөзі қай тілден алынған? (грекше)
Тарихта Аристотель қаншаншы ұстаз атанды? (бірінші)
Шананы қара жолмен сүйрегеннен гөрі мұз бетімен, қар үстімен сүйреген ыңғайлы. Тетік - бөлшектері майланбаған велосипедті тебу де, тұрмыстық жиһаздарды еден бетімен жылжыту да қиынға түседі. Жол бойымен келе жатқан машинаның қозғалтқышын жүргізуші өшіргеннен кейін ол тоқтайды. Мұз айдынында коньки теуіп жүрген бала да, төбешіктен сырғанап түскен шана да, домалап келе жатқан доп та біраздан соң тоқтайтын болады. Бұл тәжірибелер бір дене екінші дененің бетімен қозғалған кезде қозғалыс жылдамдығына қарама – қарсы бағытталған және дененің қозғалысына кедергі жасайтын күш пайда болатынын көрсетеді.
Үйкелісті азайту үшін -беттерді жылтыр етіп өңдеу керек,
Үйкелісті азайту үшін -үйкелетін беттерді майлау керек,
Үйкелісті азайту үшін - сабын көпіршіктерін пайдалануға болады.
Судан аулай салысымен, балықтардықолда ұстау қиындау себебі, сыртқы қабатында үйкелісі аз болғандықтан.
Үйкелетін материалдарды таңдау арқылы да үйкелісті реттеуге болады:
Резеңкенің -топырақ ,ағаш, асфальт беттерімен ілінісуін болдырмау үшін үйкелісті азайту шараларын қарастырады.
Үйкелісті арттыру үшін- резеңке пайдаланамыз
(бөлшектерді резеңкеден жасау, етігіміздің табанына резеңке жапсыру)
Қыста мұз бетінде үйкелісті арттыру шараларын жасайды(жолдарға құм,тұз себу)
Бір дене екінші дененің бетімен қозғалған кезде пайда болатын күш үйкеліс күші деп аталады.Үйкеліс күшін F әрпімен белгілейді.
Үйкеліс түрлері
• Сырғанау үйкелісі
• Домалау үйкелісі
• Тыныштық үйкелісі
[pic]
[pic]
Сырғанау үйкеліс күші. Өте жақсы өңделген екі бірдей металл кубты алып, оларды әр түрлі беттерге қояйық, біреуін кішкене кедірлі – бұдырлы бетке, ал екіншісін жылтыр бетке. Бет аздап кедірлі – бұдырлы болғанда дененің оңай сырғанайтынын байқаймыз. Ал керсінше екі өте жақсы тегістеліп өңделген беттің бір – біріне сырғымайтынын көреміз. Себебі мұндай беттердің бөлшектері бір – біріне өте жақын орналасады екен, олардың арасындағы үлкен тартылыс күштердің салдарынан олар бір – біріне жабысып қалады екен. Конькидің жүзі мұзға қысым түсіреді де оның ермеуіне әсер етеді, конькидің астында пайда болған су қозғалысты жеңілдетеді, қысым түсіру тоқталса су бірден қатып қалады. Неліктен сұйық үйкелісті азайтады? Сұйық қабаттары жанасқан беттерге жабысады да бір – бірімен тайғанауға әкеледі. Сұйықтардың қозғалысы да белгілі тұтқырлық деп аталатын кедергіге әкеледі, бірақ оның шамасы қатты беттердің арасындағы кедергіден әлдеқайда аз болады(бейне баян).
Тыныштық үйкеліс күші. Бұл бір жағынан дененің қозғалуына кедергі жасайтын күш, ал кейде тыныштық үйкелісі қозғалыстың басталуына себеп бола алады. Мысалы: жүргенде аяқ киім табаны жолмен өзара әсерлесе отырып, үйкеліс нәтижесінде пайда болған тыныштық үйкелісі адамның аяғына үдеу береді, сөйтіп адам жолды аяғымен итеріп оны кері қарай қозғалуға мәжбүр етеді. Өзіміздің тәжірибемізге сүйене отырып, біз мұздың үстінен жайлап абайлап жүреміз де, онда ақырындап жылжимыз. Мұздағы тыныштық үйкелісінің аздығы сондай, адам табаны тиесімен сырғып кетеді. Бұл тайғанауға әкеледі де, жүруге кедергі жасайды (бейне баян).
Дененің өзі жанасып тұрған бетке (жанасу бетіне перпендикуляр) түсіретін күшін нормаль қысым күші деп атайды. Оны N әрпіменбелгілейді.
N=mg
Үйкеліскүшіқысымкүшіне тура пропорционал:F=μN
ІV. Жаңа тақырыпты меңгерту тапсырмалары
А) Оқулықпен жұмыс: 14-жаттығу
Неліктен ауыр дорба көтеріп келе жатқанда, тайғанақ жолда жүру оңайырақ?
Жалпы массасы 1т болатын жүгі бар шананы ат мұзбен сүйретіп келеді. Шана табаны мен мұз арасындағы үйкеліс коэффициенті 0,05. Ат арбаны қандай күшпен тартып келеді?
Массасы 70 кг шкафты орнынан жылжыту үшін қандай күш жұмсау керек? Үйкеліс коэффициенті µ=0,3.
Б) Деңгейлік есептер.
1 - деңгей.
Массасы 50кг денені орнынан жылжыту үшін қандай күш жұмсау керек? Үйкеліс коэффициенті0,3
2 - деңгей.
а) Дененің нормаль қысым күші 600 Н сол дене 240 Н үйкеліс күш әсерінен бірқалыпты қозғалып келеді. Үйкеліс коэффициентін тап.
б) Шананы қар үстімен сүйрегенде жұмсалатын ең үлкен күш 0,5 кН болады.
Үйкеліс коэффициенті 0,1. Осы күштің әрекетінен бірқалыпты қозғалатын жүк тиелген шананың массасын тап.
3 -деңгей.
Көлемі 2 дм3 тіктөртбұрыштыағашбілеушеніорнынынқозғалтуүшінқандайүйкеліскүшпенитерукерек? Үйкеліскоэффициенті0,5
В) Сапалық есептер
1. Көктайғақта жолға неге құм себеді?
2. Футболшы киетін аяқ киімнің табанына үшкір шегелер қағылады. Оның қажеті не?
3. Неліктен тірі балықты ұстап тұру қиын?
4. Бәтеңкенің жібек бауы, мақта бауға қарағанда оңай шешіліп қалады. Неге?
5. Неге жаңбыр тамшылары үй шатараның көлбеу бетімен төмен оңай сырғанайды, ал қар шатырда қалың қабат жасап жиналып қалады?
V. Бағалау (топтар бірін-бірі бармақ әдісімен және смайлик арқылы бағалайды, соңында мұғалім өзі оқушыларды бағалайды).
VІ. Үйге тапсырма: «Масса және күш» тарауын қайталау
