Зертханалық практикум.
№5 Үйкеліс коэффициентін анықтау. Қайталау «Ядро»
(9 сынып)
А. Д. Рахымжанова
Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласы әкімдігінің
«№1 орта мектебі» КММ, физика пәнінің мұғалімі
Физика 9 сынып Күні:
Сабақтың тақырыбы: Зертханалық практикум. №5 Үйкеліс коэффициентін анықтау. Қайталау «Ядро»
Сабақтың мақсаты: Үйкеліс коэффициентін анықтау, жұмысты орындап, есептеулерді реттеп жазып, жұмыстан шыққан қорытындыны тұжырымдау.
Сабақтың түрі: практикалық, аралас
Сабақтың әдісі: кітаппен жұмыс, демонстрация, жаттығулар орындау
Сабақтың көрнекілігі: плакаттар, суреттер, үлестірме қағаздар, серіппе, жүк.
Құрал-жабдықтар: көлбеу жазықтық, тақтай, динамометр, өлшеуіне таспа немесе сызғыш, ағаш, білеуше, жылжымалы қысқышы бар штатив, таразы.
І. Ұйымдасытру, 4 топқа бөлу
ІІ. Зертханалық жұмыс орындату
Практикалық жұмыс жасауға дайындық. (әңгіме)
Техника қауіпсіздігі жөнінде нұсқау.
Практикалық жұмысты оқулықтағы нұсқау бойынша орындау.
Жұмысты қорытындылау, жұмыс орнын тазалау.
Құрал-жабдықтар: динамометр, мөлдір пластина, әртүрлі материалдан жасалған білеушелер, қысқышы, сақинасы және жалғастырғышы (муфтасы) бар штатив.
Теориялық бөлім.
Тыныштық үйкеліс коэффиценті сырғанау үйкеліс коэффицентінен артық екенін анықтайық. Сыртқы күш ұлғайған сайын тыныштық үйкеліс күші де өседі, бірақ ол белгілі бір шамаға дейін ғана болады. Тыныштық үйкеліс күшінің максимал шамасы Fmax=k0N формуласымен беріледі. Осы шамадан кейін сыртқы күштердің әсерінен дене қозғала бастайды. Үйкеліс коэффиценті k0 сырғанау үйкеліс коэффиценті k – ға тең болады. Тыныштық үйкеліс күші азая бастайды да, ол ары қарай сырғанау үйкеліс күші болып табылады.
Енді біз көлбеу жазықтықта осы күштердің әсерін қарастырайық. Дене көлбеу жазықтықта тыныштықта тұрған кезде көлбеу жазықтық бойымен екі күш әсер етеді, үйкеліс күші мен сырғанау күші Fү=Fc бірін - бірі теңгеріп тұрады. Олай болса үйкеліс күші мынаған тең: Fү=tgαN. Үйкеліс коэффицентін есептеу үшін біз құрылысы қарапайым қондырғы пайдаланамыз. Бұл қондырғы көлбеу тұрған кезде дененің қозғалысы үдемелі және көлбеу бұрышына байланысты болады. Мына төмендегі графиктен үйкеліс күші мен көлбеудің бұрышы арасындағы байланысты көреміз.
Бұл графикте тыныштық үйкелісінің шарықтау шегі мен сырғанау үйкелісінің өзгерісі көрсетілген. Дене көлбеу жазықтықта бірқалыпты қозғалған кезде үйкеліс коэффиценті көлбеу бұрышының тангенісіне тең. Осы тұжырымды пайдаланамыз.
Жабдық құрылысы.
Жабдық беті тегіс көлбеу жазықтықтан (1), топсамен жалғасқан тұғырдан (2), тұғырға ойығы бар мөлдір пластина (3) бекітілген. Көлбеу жазықтықты белгілі бір бұрышта ұстау үшін бұранда орналасқан. Шкала 0 мен 45 градусқа дейінгі бұрыштың тангенсінің мәндеріне сәйкес келеді. Үйкеліс коэффицентін анықтау үшін көлбеудің үстіне жазық параллель білеуше (4) қоямыз. Ол әртүрлі материалдан болуы мүмкін. Білеуше төмен сырғып түспеу үшін тірек (5) ұстап тұрады.
Жұмыстың барысы.
Ағаш көлбеуді төмен түсіріп, оның үстіне ағаш білеуше қоямыз. Бұрышты өзгертіп көлбеуді көтеріп отырамыз. Ағаш білеу қозғалғаннан кейін бұл сырғанау үйкелісі болады да, көлбеу бұрышы артқан сайын коэффицент кеми түседі. Бұл сырғанау үйкелісі коэффиценті. Көлбеу үстіндегі білеушені басқа материалмен ауыстырамыз. Тәжірибені қайталаймыз. Абсолют және салыстырмалы қателікті анықтау үшін тәжірибені бірнеше рет қайталаймыз.
Үйкеліс күшінің реакция күшіне тәуелділігін анықтау үшін білеушелердің массасын таразы арқылы анықтаймыз.
Қорытынды.
1. Біз тыныштық үйкелісі коэффицентін таптық. Оның сырғанау үйкелісі коэффицентінен көптігін білдік.
2. Әр түлі беттер арасындағы үйкелісті салыстырдық.
3. Үйкеліс күшінің беттің реакция күшіне пропорционал екенін көрдік.
Ескерту.
Қондырғы арқылы домалау үйкеліс коэффицентін анықтауға болады.
Қайталау «Ядро»
Химиялық элементтің қасиеттерін бойына сақтаған оның ең кіші бөлшегі
1932 жылы Резерфордтың шәкірті Чедвиг ашқан бөлшек
1911 жылы Содди химиялық қасиеттері бірдей, радионактивтігімен ұқсамайтын элементтерді не деп атады
Өтімділігі күшті сәуле
Заттың химиялық қасиетін бойына сақтаған ең кіші бөлшегі
Өте қуатты сәуле шығаратын элемент
Сәуле шығарудың жұтылған дозасын бірліктер жүйесінде немен өрнектейді
Протондар мен нейтрондарды немесе ядролық бөлшектерді не деп атайды
Радий сөзінің мағынасы
Апат болған АЭС-сы
Есеп шығарту
І топ
1. Мына ядролық реакциялардағы жетіспей тұрған белгілерді жазыңдар
7 14N + 2 4He 8 17 O + 1 1H
2. Осы ядролық реакциялар кезінде энергия бөлініп шыға ма, әлде жұтыла ма?
m= 14,00307+4,00260-16,99913-1,00783=-0,00129 м.а.б. энергия жұтады
Е = 0,00129*931,5 = 1,20163 МэВ
ІІ топ
1. Мына ядролық реакциялардағы жетіспей тұрған белгілерді жазыңдар
7 15N+1 1 H 6 12 C + 2 4He
2. Осы ядролық реакциялар кезінде энергия бөлініп шыға ма, әлде жұтыла ма?
m= 15,00011+1,00783-(2-4,00260) = 0,00534м.а.б.
E= 931,5*0,00534 = 497 = 5МэВ энергия бөледі
ІІІ топ
1. Мына ядролық реакциялардағы жетіспей тұрған белгілерді жазыңдар
3 7Li + 1 1H 2 4 He + 2 4He
2. Осы ядролық реакциялар кезінде энергия бөлініп шыға ма, әлде жұтыла ма?
m= 7,01601+1,00783-4,00260-4,00260=0,01864м.а.б.
E= m*c2
E= 0,01864*931,5 = 0,3236031 МэВ энергия бөледі
ІV топ
1. Мына ядролық реакциялардағы жетіспей тұрған белгілерді жазыңдар
3 7Li + 1 2H 4 8Be + 0 1 n
2. Осы ядролық реакциялар кезінде энергия бөлініп шыға ма, әлде жұтыла ма?
m= 7,01601 +2,001410 -8,00531 -1,00866 =0,01614 м.а.б.
E=931,5 * 0,01614 =15,032796 МэВ энергия бөледі
Қорытындылау
Бағалау
