Кайык – мемнан йолташна.
Цель-влак:
кайык-влакын к¢лешлыкышт нерген шинчымашым пе‰гыдемдаш, идалыкын кажне жапаштыже нуным чыманен аралымаш кумылым шочыкташ, кайык-влак нерген т¢рлº о‰ай шинчымашым келгемдаш;
т¢няште моторлык ден сºраллыкым ужын, колын моштымашыштым вия‰даш;
кайык-влакым аралаш, нуным пукшаш, илашышт пºртлам ышташ кумыла‰даш.
Мо к¢леш:
Плакат-влак: «Кайык-влак кыша», «Пыжаш да умша т¢рлº»,
Кроссворд «Кайык столовый»,
Кайык с¢рет да иллюстраций-влак,
Кайык с¢ретан вуйш¢дыш,
Кайык чучело-влак,
Кайык нерген книга выставке,
Йоча-влакын пашашт: сочинений, аппликаций, т¢р,
Кайык-влакын й¢кышт,
Кинофильм
Занятийын эртымыже
(«ШОШО» муро йо‰га)
Туныктышо: Поро кече, пагалыме тунемше, туныктышо, уна да ача-ава-влак! Апрель тылзын икымше кечылаштыже мемнан элысе йоча-влак кайык пайремым пайремлат. Сандене, таче ме тендан дене 3-шо чырыкын проект пашан лектышыжым иктешлаш погынен улына.
(грамзапись «Чодыраште эр»)
1-ше в¢дышº: Кайык – тиде муро да чо‰ештымаш. Тиде кумда пасун, г¢жлышº чодыран, к¢кшº курык ден нимучашдыме пустыне ден степьлан весела й¢кышт. Кайык муро Мланде ¢мбалне идалыкын кажне жапыштыжат, эрденат, я кастенат йо‰га.
2-шо в¢дышº: Кайык – южын шочшыжо. Садланак, очыни, курык да пыл деч к¢шкº к¢за, теныз гоч чо‰ешта.
1-ше в¢дышº: Кайык – шонанпылын икшывыже. Тудын пыстыл т¢рлº т¢с ден йылгыжалтмыже мемнан шинчам йымыктара, йомакысе к¢мылым шочыкта.
2-ше в¢дышº: Кайык – айдемын т¢‰ полышкалышыже. Чодыра ден пасулан, олык ден сад-пакчан т¢рлº шукш-копша‰ге, коля деч аралтышыже.
1-ше в¢дышº: Кайык – тиде моторлык да п¢рт¢сын йомакше. Кайык – мемнан изи годсо йолташна. Арам огыл тудын нерген шуко поэт- писатель почеламутым, легенде ден ойлымашлам серен, композитор мурым шочыктен. Кайык деч посна Мланде ¢мбалсе илыш – илыш огыл. Вот мо тыгае кайык!
«Шиште» муро
1-ше тунемше: 1923 ий гыч т¢‰алын, тычысе кече марте кажне ийын чыла школлаште март- апрель тылзын, шошо каныш годым, традицийыш пурышо «Кайык пайремым» пайремлат. Кайык айдемым чевер сын-кунжо, яндар й¢кшº дене веле огыл куандара. Нуным ончен, южышто тыге куштылгын чо‰ештыме кумылым кажнын чоныштыжо шочыкта. Яндар й¢кан ш¢шпык, л¢ддымº т¢леген (сокол) калык ойпогын сылне образышт улыт. Кайык- влакын илышыштым эскерымаш, шокшо эл гыч мемнан кундемыш, я мº‰геш чо‰ештен коштмаш, тачысе кечылан т¢нямбалне естественный наукым шымлымаште ик эн т¢‰ йодышлан шотлалтеш.
2-шо тунемше: Кайык-влык кугу пайдам ял озанлыклан кондат. Мутлан, мардеж й¢шº вараш (сарыч)50 кече жапыште 265 колям кочкеш, а кугу шаленге (мохноногий канюк)-415. Ке‰еж мучкылан шемкорак-влак пакчан ик эн т¢‰ э‰гекым кондышо проволочный шукшын личинкыжым 24 тичмашат 5 миллион нарым пытара. Карме кочшо кайык олачечкем (мухоловка-пеструшка) 2 тылзе жапыште 50 т¢жем кармым ч¢‰га. А вет карме - мемнан ойгына. Тудо дизентерии, тиф черлам шаркалат.
3-шо тунемше: Кайыкиге - влак гын, утыж дене кочкаш йºратат. Садланак нуно 2-3 арня жапыште, пеш писын, 2 пачаш кушкыт. Шиште 4 шагат эр гыч 9 шагат кас марте 350 гана шке пыжашыж деке мом-гынат конда, а олачечкем сутка жапыште 650 гана толеш.
Идалык мучко кайык-влак мыняр осал шукш-копша‰гым пытарат, каласашат йºсº! Вот молан кайыкым аралымаш, нуным чаманымаш Элнан ик т¢‰ задачыжлан шотлалтеш.
4-ше тунемше: Кайык-влак Мланде шарнам сылнештарат. Нунын весела, яндар й¢кышт, чевер т¢сышт мемнан чоннам в¢чкат, кумылнан нºлтат. А шошо-ке‰еж марте илен лекташышт кайык-влаклан моткоч неле. Неле, кунам лум чыла кочкышым петыра, кунам чот й¢штº. Айста, ме шогертенын кондымо увержым колыштына. Кузерак вара кайык-йолташна-влак чапашт, нерышт, почышт дене вуйым шийыт?
(«Лум к¢рыштº вуйшиймаш» инсценировка)
Шогертен: Тра-та-та-та! Мом мый ужынам, мом мый колынам! Йоча-влак нунылан мотор, яра кочмыверым ыштеныт, а нуно пошкудо лумк¢рыштº вуйым шийыт! ™скыртланат, кугешнылыт.
Куэтазля (Чечётка): (йол дене возкален). Кыне ден нºшмыжº лаптыртыме улыт. Келанен пурлашат огеш лий! Йылмеш в¢дотыза налеш ала-мо!
Киса: Шинчалан кояжым молан сакыман? Шинчал деч вет м¢шкырна коршта!
Сокыркиса (Пухляк):( к¢ч ден удырен) Мо! Мо тыгае? Кочкаш толынам от пале! Кас марте вет кынем лум йымалне пургедынам. Пºрт ¢мбаланже петыртышым ышташ ок лий ыле мо?
Шурнывоч (Овсянка): Мыят шужышо кодынам, кочкышым лум поран ¢штылын! Пºрт т¢реш тоям пераш ок лий ала! Кº тыге ыштен, тудын вуйыштыжо мардежвакш!
ªрш: ( поч ден с¢ретлен). Кушто ш¢кшудо кичке? Кушто полан, пызлыгичке? Кушто арбуз да кавун нºшмº?
Шогертен: Тра-та-та-та! Ой, мо лиеш гын, ой, ала-кº пеш сыра вет!
Туныктышо: Те, йоча-влак, наверне, тогдайышда. Мемнан коклаште кажныже кайыкын йолташыже лийшаш. А кузе тидым ышташ, ме кызытак пален налына.
(«Юзо полко» текстым лудмаш)
5-ше тунемше: Мый кайыкын повелительже улам. Шоналтем- мый декем нуно шкешт толыт. Шоналтем- кºгºрчен ден пºрткайык чо‰ештат. Шоналтем – киса, але йошкар о‰ан ºрш, я ильывуй.Чылан толыт- тыйын кумылет гына лийже! Уке, мый волшебник омыл. Мыйын юзо тоям уке, но юзо полкем гын уло.
Т¢жвач ончымаште тудо пеш проста: проста фанер да пу гыч ыштыме борт. Тудым эн ондак ыштыман, а вара т¢жваке сакыман. Тушко ш¢раш ден киндыпудыргым пыштыман. Тыге – вигак юзо вийым налеш. Тышке кºгºрчен ден пºрткайык тыманмеш чо‰ештен лишемыт.
А шере коя падырашым луктыда гын, киса уналыкеш толеш. Пызлыгичкылан - ºрш ден ильывуй (свиристель).
6-шо тунемше: Ме тыгак ыштен улына. Тений проект пашам шуктымо амал дене ялыштына эше 10 наре кайык кочмывер ешаралтын. Кº пу гыч ыштен, кºн гын пластик бутылка, а южо йочаже торт коробкамат келыштарен.
Туныктышо:Йоча-влак, а мемнан дене могай кайык-влак уна лийыныт ? Айста ме нуным пален налына да кроссвордым ыштена.
1) Ш¢йжо чылт шонанпыл гае.
Мо тыгае мотор- чечен?
Пале, тиде- тыныс кайык,
Тыныс кайык - …….(кºгºрчен)
2)
3) Америкысе Бостон олаште тиде кайыклан калыкым шужен колымаш деч утарымыжлан памятникым шогалтеныт. (пºрткайык)
4) Вакшоза гай кож ошемын,
Йырым-ваш поран л¢шка.
Мемнан деке уна семын
Толын ильывуй т¢шка. (свиристель)
5) О‰жо – чылт ужар лышташ,
Капше - мамык, пун падыраш.
Й¢штº годым чаманем-
Нºшмым, пудыргым пукшем (киса)
6) «Тый осал ит лий Макар-р!
Ит логал игем, кар-кар-р!»-
Эр годсек тыге кара
Куэ вуйышто….(корак)
7) Й¢к-й¢аным колыштеш,
Чыве муным шолыштеш.
Чо‰ешта к¢ш, шыргыктен
Тиде с¢мсыр……..(шогертен)
8) Пºрткайыкын родо, тол, пырля коч
Л¢метше тыйын….шурнывоч (овсянка)
9) Й¢штº теле кечын чара, сокыр игым п¢ктен луктеш (важыкумша- клест)
10) Чодырасе акробат (казыля- поползень)
11) Печылык кужу вараш
Толын шинче шем ……вараш (ястреб)
12) Тиде кайыкын л¢мжº дене Йошкар- Ола ден Озан кокласе станцийым л¢мденыт….(пембе)
13) Йушто теле. Чылт йомак:
Сад пушенгыште - олма?
Але вара чевер пºрш?
Уке-уке! Тиде…..ºрш
7-ше тунемше: Айдемын тыгай пайдале пашажлан шошым кайык-влак пасу да чодырам, сад-пакчам шукш-копша‰ге деч аралымышт дене тауштат. Т¢няште чодырам шаркалыше кайык-влакат улыт. Нуно ик вер гыч весыш пуше‰гыла ден вондерлан кичкыж ден саскажым коштыктат. Мутлан, Сибирьыште тыгай кайыклан кедровка шотлалтеш. Мемнан кундемыштат тиде сомылым ик о‰ай кайык шукта.
8-ше тунемше: Март т¢‰алтыш. Чодыраште але лум кия, а пуше‰гыште лышташнер оварга. Волгыж шуэш ала уке, шиште т¢шка пеш шолткыктат. Кече изишак ырыкта, киса муралта. А тидыже мо тыгае? Ала- кушто тораште куку муро гай шокта. Кушеч тудыжо тыгае эр толын? Вет пуше‰ге лышташ лекме годым толшаш. Тунам ужар шукш- кукун т¢‰ кочкышыжо пеш шуко. Куку гае мурышо кайыкым палаш шонен, ончыко каена. Адакат оралгыше й¢к дене «ку-ку» малдалеш. Теве ончылнына изирак алан, покшелныже п¢нчº. Тушто ча‰а гайрак изи шем вуян, суррак т¢с дене авалтше шулдыран 6 кайык шинча. Нуно флейта й¢кым луктын ¢ж¢рын (иволга) мурыжым шуйдарат, турийын (жаворонок) мурыжат шергылтеш, пембын (зяблик) семжат йо‰га, кукуат й¢кшым пуа. Но о‰ай! Чылт кайык концерт!
( «™ж¢в¢р», «Турий», «Куку» муро йо‰га)
А-а-а –тидыже купш¢льº (сойка). Тыгай концертым нуно чодыракºргыштº кечанрак верыште йо‰галтарат. Кычкыркалыше купш¢льº телылын тумлегым да п¢кшым пуше‰ге вож йымак, вондерла коклаш шылтымышт дене о‰ай улыт. Шылтыме кочкышыштым чылаж годым кычал огыт верешт. Тыге тумер ден п¢кшерме ешаралтыт.
Туныктышо: Йоча-влак, ме таче мом гына уым пален ышна нал. Кажныже мо дене гынат ойыртемалтеш. Иктыже чатка кышан гын, весыже лоптыра. А умшаштым ончалза! Т¢с дене веле огыл, формыж денат икгай огытыл. Садланак вет, очыни, калыкыште «Кажне кайыкын шке мурыжо» малдалыт. А вет палыдымыже эшеат шуко, кудыжым орнитолог-влак шымлат. Ала илен толын тендан коклаштат кайык-влакым шымлыше лиеш. Тидланже тыршен тунеммаш, чытымаш, эн т¢‰жº эскерен моштымаш к¢леш.
Проектнан ик ужашыже – тиде кайык нерген шымлымаш паша лийын. Айста, ме тендан дене пашанам шергалына.
Тумна: («Тумнан» й¢кшº йо‰га) Мый тумна улам. Й¢д мучко 7-8 колям кучен кочкам. Мыйын ешем идалык жапыште 10 т¢жем наре колям пытарен, 20тонн пырчым арален коден.
Киса: («Киса» муро йо‰га). А мый киса. Телымат, ке‰ежымат пуше‰гылаште э‰гекым ыштыше шукш-копша‰гым, нунын муныштым кочкын илем. Садлан телым, кунам пуше‰гым лум леведеш, мыланна, киса –влаклан моткочак неле. Йоча-влак, те огыл гын, меш ужен колена ыле. Тау тыланда, «кайык кочмыверым» ыштымыланда!
Шырчык: («Шырчык» муро йо‰га). Чодырасе да ял озанлыклан мыйынат, шырчыкын, полышыжо кугу. Шуко шукшым, май копша‰гым, лывым пытарем.
« Киса ден Шырчыкын мутланымышт» сценка
Киса: Поро жапет лийже, Шырчык та‰! Мº‰гº пºртыл толмет дене шакшын саламлем.
Шырчык: Тау! Мый моткоч куаненам.
Киса: Ну, кузерак вара у пºртет? Келша?
Шырчык: Мый тыманмеш ончалам. Йºра эше йоча-влак о‰ажын кºргº велжым пужарен огытыл. Мыланна тыге козыра она ¢мбач тошкал лекташ сайрак. Кºргыжым шем чия дене чиялтымат пеш келша.
Киса: Пудажым сайын кырыме, рожлажым чыла петырыме, сайынракын ончыза.
Шырчык: Те чыным ойледа. ªрмаш веле, кунам пºрт ик-вел гыч вечыш л¢‰галт шинча. Тиде гана пешак сае, чапле.
Киса: Омарта ончылно пу па‰га укеже огеш ºрыктаре?
Шырчык: Нимаят! Тудо вет пырыслан пураш веле полша!
Киса: Кунам да кушто первый концертдам пуэда?
Шырчык: Таче, у омарта ¢мбалнем. Те вет паледа докан, мый шуко т¢рлº й¢кым луктын моштем. Ужавала кычкырем, шолдыргышо орава гай э‰ырем, ш¢шкем. Тачысе концертемын программыштыже шокшо Африкыште колмо й¢к- влакым муралтем.
«Шырчык толын» муро йо‰га
9-ше йоча: Шулдыран та‰на-влакын толмыштлан ме моткоч куанен улына. Вет нуно мыланна чевер шошым кондат. Толын веле шуыт, нуно «шокш кергалтен» пашалан пижыт: пыжышым оптат, ямде омартам келыштарат.
Шиште: Мыланем гын, нимогай пºртат огеш к¢л. Мый шке пеш мастар улам. П¢сºумшам дене тугай чапле п ºртым ыштем. Мый дечем вара изи кайык-шамычат юарлен илат.
™ж¢в¢р: Мыйын шиште гай умшам чоткыдо огыл. Садлан мый шкеак пыжашым оптен толашем. Йоча-влак ида ойгыро, мыят тыланда полшем. Кажне кечын 300 наре шы‰а ден кармым пытарем.
Шемкорак: Мыйжым монден огыдал чай? Мый шемкорак шошо толмым эн ончыч увертарем. Пыжашым оптен, игым п¢ктем. Кочкышлан гын 52 ме‰ге тораш чо‰ештен кертам, иканаште 70 шукшым кондем.
Куку: ( «Куку» й¢к шокта) Мый куку улам. Мый ом мошто муралтен, ш¢шпык семын ш¢шкалтен, но тендан кумылдам савырашак тыршем. А те паледа, мый 1 шагат жапыште 30-40 т¢жем наре пун шукшым авызлем?
Туныктышо: Шошым шемкорак-влак кондат, вара шырчык толеш. Тудын почеш турий, варсе‰ге… Чыланат пашалан пижыт- пыжашым оптат. А пыжышыже могай гына огытыл.
(«Пыжаш т¢рлº» плакатым ончамаш)
10-ше тунемше: Пасушто лакыланрак верым муэш- теве турийын пыжашыже. Тыгаяк пыжаш сур ирмузын (куропатка), олыкышто пулдырчо кайыкын. Муныштат нунын шудо, шурно т¢сан.
11-ше тунемше: Шуко кайык аза шепка гай пыжашым опта. Теве ¢ж¢в¢рым налына. Чылт тыгай.
12-шо тунемше: Шемкорак пыжашым пуше‰ге вуйыш опта. Тудын тукымжо гыч олагорак (ворона) ден ча‰ат (галка) к¢кшака верым йºратат.
13-шо тунемше: Уло тыгай кайыкат, кудыжо пыжашым пушенгыште але шудо ло‰гаште ок опто. Теве вараксимым налына. Тудо корем серлаште рожым ш¢ткалымыж дене серлага.
Туныктышо: Айста изиш адакат ушнам пудыратылна, йодышлан вашмутым кычалына.
Могай кайык мемнан дене мландышкат, в¢дышкат, укшышкат ок шич, эн писын чо‰ештылеш. в¢рзº
Могай кайыкын пунжо олмеш чешуя? Пингвин
Могай кайык эн кугу? Африканский страус
Эн изи кайык? Колибри, кожказыля -королёк
Могай кайык почшо дене мура? Куптага - бекас
Могай кайык пыжашым кол лу гыч ышта? Колгайык – зимородок
Могай кайык лум йымалне малат? Музо-рябчик, к¢дыр- тетерев
Телылан ошемше кайык? Ош ирмузо - белая куропатка
Могай кайыкын ачаже йошкар т¢сан, аваже – ужаргырак? Важыкумша- клёст
Мемнан дене телым эртарыше 8-10 кайыкым каласе? Киса- синица, ºрш- снегирь, шиште- дятел, пºрткайык- воробей, шогертен -сорока, важыкнер – клёст, купш¢льº- сойка, унчыликиса- поползень, куэтазля – чечётка, казыля- чиж, корша‰гывуй - щегол, шурнывоч – овсянка
Могай кайык санитарлан шотлалтыт? Олагорак- ворона, ча‰а- галка, шогертен- сорока, курныж- коршун….
Кеч кайык ок пале шомакым,
Ок пале нотымат.
Тек мура шыман, йомартлын
Ке‰ежым телымат.
Мура куэрыште чечкемыш,
Ломберыште куку.
Муат пыжашым - кора‰ кай ºрдыш
Пийлан т¢каш ит пу.
Тый кайык пыжашышке ит ончо,
Илышым вет локтылат,
Шокшо мунымат ит т¢кº-
Молан тудо тылат?
Арня- кокыт эртымеке,
Тый сад-пакчашке тол-
Сºралым ужын эскермеке,
Й¢кыштым шымленрак кол.
Изи игыжым пукшаш,
Шкенжын м¢шкыржым темаш.
Толеш лого тыманмеш
Шукшым ч¢‰га шер теммеш.
Шурнывоч да к¢чыкпоч
Печыгайык, ¢ж¢в¢р.
Чыла шукшым пытарат,
Олмапунам аралат.
Мура куэрыште чечкемыш,
Ломберыште куку.
Муат пыжашым - кора‰ кай ºрдыш
Пийлан т¢каш ит пу.
Кайык пыжашым огына локтыл.
Тыгай мемнан шомак.
Тек кайык-влакын яндар й¢кышт
Пакчаштына йо‰гат.
