Азот. Азоттыц периодтык жуйедеп орны жене
Касиеттер
Азот II периодта, V топтыц Heri3ri топшасында орналаскан. Азоттан баска ол топшаны, фосфор Р, мышьяк As, сурьма Sb жене висмут Bi элементтер1 курайды. Бул элементтердщ ец сырткы энергиялык денгейшес1нде бес электрон бар. Мысалы, азоттьщ атомында электрондардыц орналасуы:
7N
Электрондык формуласы:
Графиктш формуласы:
Азот атомы жетпей турган уш электронды косып альш, -3 тотыгу дережесш керсетеда. Ен жогары тотыгу дережеа. +5.
Бос куйшде азот eKi атомнан туратын N2 жай зат тузеда. Оньщ молекуласыныц курылымы:
: N :: N : немесе N = N
Азот топшасында азоттан бастап висмутка карай атомныц мелшер1 еседа, тотыксыздандыргыш касиет1 артады да тотыктыргыш касиет кемиді.
V топтыц Heriзri топшасындагы элементтердің ушкыш сутектг косылыстары ковалентп полюст1 байланыс тузеді, оньщ жалпы формуласы — RH3, оттекпен тузетш оксидтер1 R2O5-Ke сейкес.Азотты алгаш рет агылшын химии Д.Резерфорд сипаттаган. 1772 ж. азоттыц ресми ашылган жылы болып есептеледд.
Табигатта кездесу1. Азот табигатта бос куйшде ауаныц нег!зг1 курам белш., келем1 бойынша — 78,1%.Косылыс куйшде азот туздары: мысалы, селитралары NaNO3, KNO3 тур1нде жене белокты заттар ппрггенде пайда болатын ешм—аммиак NH3 туршде кездеседа. Азот органикалык косылыс ретшде барлык Tipi организм курамында болады. Мысалы, ол белокты заттар (протеин, протеидтер), нуклеин кышкылы курамында жене зат алмасу ешт — карбамид пен зер кьппкылында бар.
Азоттың физикальқ касиеттерь Таза азот — туссіз, иіссіз газ. Калыпты жагдайда азот ауадан сел жещл, 1 л N2 газдыц массасы 1,25 г. Азот -195°С-та кайнайды, -210°С-та катады.
Азоттыц химияльщ кдсиеттерь Азот молекуласы ете берш болуына байланысты реакцияга тусу каб1лет1 темен, химияльщ енжар.
1. Белме температурасында азот тек металл литиймен гана тшелей ерекеттеседа
N2+ 6Li = 2Lі 3N литий нитриді
2. қыздырганда баска металдармен де осылайша әрекеттесеі:
N2+3Ca = Ca3N2 кальций нитриді
3. Жогары температура мен кысымда, өршікi (катализатор) катысында азот сутекпен тікелей әрекеттеседі аммиак тузеді;
N2+3Н 2=2NН 3+92кДж
4. Азот оттекпен электр ушкыны кезінде, 3000°С темпера-турада ерекеттеседд:
N2 + О2 = 2NO - Q
Табигатта бул реакция найзагай жаркылдаганда журедц.
Қолданылуы. Азот негізінен аммиак а луга, о дан epi азот кышкылы жене азот тынайткыштарын алу үшін колданылады. Азотты салгырт (инертт1) атмосфералык орта жасау үшін. де пайдаланады. Суйык азот салкындаткыш жуйелер саласында кенінен колданылады.
Азот молекуласы берік косы лыс. Ерекше жагдайда металдармен, сутекпен әрекеттесед1. Табигатта азот бос куйінде кездесед, ол ауаныц негізгі құрам бөлігі.Азот адам жене жануарлар, өсімдіктер организмінде маңызды тіршілік процестерін жузеге асыратын белоктың кұрамына кіреді. Аммиак
Алынуы. Лабораторияда катты аммоний хлорид1 NH4C1 мен сөндірілген әкri Са(ОН)2 араластырып, кыздырып аммиак алады (13-сурет).
Реакция теңдеуі:
2NH4C1 + Са(ОН)2 = 2NH3+ СаС12+ 2Н2О
өндірісте аммиакты азот пен сутектен тікелей синтездеп алады
Физикалық касиеттерь Аммиак — туссіз, өкір иісті ауадаь екі еседей жеңіл, туншыктыргыш газ. Балку температурась -77,8°С. Кайнау температурасы -33,4°С. 20°С-та жене 0,85 MПА кысымда суйылады.
Аммиак суда өте ерімтал: 1 көлем суда 700 көлем аммиак ериді (14-сурет). Аммиак суда ерігенде аммиак гидратын NH3-H2( тузед1. Аммиактың судагы epітіндісі аммиак суы немесе мусәтір спирті деген атпен дәріханада сатылады.
Химияльқ касиеттері.
1. Аммиактьң сумен ерекеттесуі.
Аммиак суда ерігенде темендеп тепе-тендак кке асады:
NH3 + Н2О = NH3 •nH 2 O= nh4 + OH;
аммиак гидраты аммоний гидроксида
Аммиактыц судагы ер1тшд1с1 элсіз негіздік касиет керсетеді.. Ce6e6i соңгы тепе-теңдік сол жакка карай көб1рек ыгысатын-дыктан судагы ерітіндіде гидроксид ионы ОН" аз бола-ды. Өздеріне белгілі негіздерден аммоний гидроксидінің айырмашылыгы — мунда оң зарядты ион NH4 болды.
2. Аммиактыц оттекте жануы.Егераммиак пен оттек агынын тутандырса аммиак оңаи жанады. a) Өршіткі катыспаса бос куйдегі азот бөлінеді:
4NH3+ЗО2 = 2N2+6Н2О
е) Катализатор тотыгуынан (өршіткі— Pt) азот (II) оксида алына-
дьк
4NH3+ 5О2 = 4NO + 6Н2О
3. Аммиактың кышкылдармен әрекеттесуі. Екі шыны таяк-шаны алып, 6ipiншісін— концентрлі аммиак суына, екіншісі — концентрлі туз кышкылына батырып, ек1 таякшаны 6ip-6ipme жакындатса, ак тутш пайда болады. Ол — аммоний хлоридінің өте усак кристалдары. Реакция теңдеуі.:
NH3 + НСl = NH4Cl
аммоний хлорида
Аммиак баска да кушті кышкылдарменәрекеттесіп, аммоний туздарын тузеді.
Колданылуы. Аммиактан минералдык тыңайтқыштар, дәрі-дәрмекпен, копарылгыш заттар, азот кышкылы жене нитраттар өндіріледі, аммоний туздары алынады .Аммиак төменгі кысымда (0,7—0,8 мПа) оңай суйылады, ол буланганда көп жылу сіңіретін касиетіне сәйкес тоңазыткыш кондыргыларда реагент реагент колданылады.
Лабораторияда аммоний туздарын сумен косып кыздырып, аммиак алады. Ал өнеркәсіпте сутек пен азотты косып, тікелей синтездеп алады. Олөткір иісті, туншықтыргыш газ. Аммиак суда жаксы epiп гидраттар тузеда, одан аздаган мөлшерде аммоний гидроксида бөлінеді. Аммиак кышкылдармен реакцияга тусіп, аммоний туздарын тузеді. Одан тыңайткыштар — нитраттар, азот қышқылы, копарылгыш заттар алынады.
