[pic]
Жамбыл обылысы, Тараз қаласындағы
өзбек тілінде оқытылатын №4 орта мектебінің
химия пәні мұғалімі Туймеева Г.Х.
[pic]
«Элементтер сөйлейді » атты химиялық кеш.
Кештің мақсаты: пән мен тілді кіріктіре отырып, оқушылардың пәнге болған қызығушылығын және тіл байлығын арттыру, олардың ана тілімен бір қатарда мемлекеттік және ресми тілде өздерінің пән жайындағы түсініктерін, ой-пікірлерін өзін қоршаған ортаға еркін жетізіп беруіне дағдыландыру.
Кештің жоспары:
I.Кіріспе: Химия жайында тақпақтар.
II.Элементтер сөйлейді.
III.Сайыс.
IV. Химиялық қызықты тәжірибелер: «Көрінбейтін жазу» , «Қышқылмен жазу»
Кештің барысы:
I.Кіріспе: Химия жайында тақпақтар
1-жүргізуші:
Хош келдіңіз халайық,
Кешті енді бастайық,
Төрлетіңіз ұстаздар
Мәңгі сізді сыйлайық
Көңіл бөліп осы кешке
Барлығымыз тыңдайық!
2-жүргізуші:
Бугун азиз дўстларим
Сўз айтайлик кимёдан
Кўринмас водород-у
Ҳаётбахш кислороддан
3-жүргізуші:
Без многословья книжного
В ней смысла торжество,
И элемента лишнего
В ней нет ни одного
В ней пробужденья дерева
И вешних льдинок хруст
Таблицу Менделеева
Я знаю наизусть! ”
1-жүргізуші:
Другого ничего в природе нет
ни здесь, ни там, в космических глубинах:
все — от песчинок малых до планет —
из элементов состоит единых.
Как формула, как график трудовой
строй Менделеевской системы строгой.
Вокруг тебя творится мир живой,
входи в него, вдыхай, руками трогай.
2-жүргізуші:
Элементтер кестесін Менделеев жаратқан,
Таң қалдырып әлемді өзіне ғана қаратқан.
Кестесінде 7 период, 8 қатар сызылған
Элементтер салмағының артумен жайласқан.
Толтырып тұр бұл кестені 118 элемент
Ішінде 96 металл, 22 металемес.
Онда көп мың ғажайып, мың керемет
Сонда да айталмайсың ешбірін керек емес.
3-жүргізуші:
Уларнинг отасин бил олтингугурт
Ҳар доим шуни ўғлим эсда тут
Металлар барчасин ҳар бир донаси
Симобдир буларнинг туққан онаси
1-жүргізуші:
Есть просто газ легчайший — водород,
есть просто кислород, а вместе это —
июньский дождь от всех своих щедрот,
сентябрьские туманы на рассветах.
Кипит железо, серебро, сурьма
и темно-бурые растворы брома,
и кажется вселенная сама
одной лабораторией огромной.
2-жүргізуші:
Зат бар,
Қатты, сұйық тағыда газ
Санасаң барлығын демессің аз
Кездесер әр күні сабақта қағаз
Білсең химияны формуласын жаз.
Заттың бар,
Құрамы, қасиеті және түзілісі
Өзгемен әсерлесіп өзгереді құрылысы,
Түзіледі жаңа зат,
Өзіне тән өзгеше бір қасиеті
3-жүргізуші:
Етти хил саёра ҳисоби билан
Етти хил метални яратди дунё
Мис, темир, симоб, қўрғошин, тилло
Кумушни бизларга этти муҳаё
1-жүргізуші:
И каждый знак ее взлелеев
Суровым гением своим.
Поведал миру Менделеев
В природе понятное им
Снег падает. Весь мир заснежен,
но вечно движется к весне.
Исчислен, разделён и взвешен –
вещают знаки на стене.
2-жүргізуші:
Көруге химия кешін жиылғандар
Менделеевке құдайындай сыйынғандар
Қош келдіңдер, бүгінгі ғажайыпты
Тамашалау бақыты бұйырғандар
3-жүргізуші:
Қумтупроқни шиша қилган
Узум сувин мусаллас
Ким экан бу мўжизани
Яратувчи забардаст
Осы кезде тақтада «Кимё» деген жазу көрінеді және бұл «Көрінбейтін жазу» атты химиялық тәжрибенің көмегімен орындалады.
[pic]
II. Элементтер сөйлейді.
[pic] [pic]
1-жүргізуші:
Химия - бұл
Тіршілік маңызын үйренуші пән
Білім негізін жаратушы пән
әрбір бөлшекті жандандырып
құрамын, қасиетін үйретуші пән - деп, табиғатта кездесетін барлық химиялық құбылыстарды химиялық тілмен өрнектеу үшін қажет болған химияның әліппесі химиялық элементтерді өздерінің белгілерімен ортаға шақырып, олардың өздері жайындағы мағлуматтарын есітеміз.
1.Сутегі, белгісі Н
Унинг ўзи газсимон
Жуда енгил ҳаводан
Макони фазо,осмон
Рангсиз, ҳидсиз, бегумон
Кислотага металлни
Агар эттирсак таъсир
Дақиқа ўтар-ўтмас
Водород бўлар ҳосил
Актив металлар билан
Гидрид ҳосил қилади
Изотопин учталигин
Ўқувчи ҳам билади
Суюқ мойдан қаттиқ ёғ
Олинишда келар қўл
Кислородда ёнганда
Шиша найча бўлар ҳўл
Азотли бирикмаси
Аммиак ҳиди ўткир
Хлор билан бирикса
Кислота бўлар зоҳир
Электролиз йўли билан
Ажралар ҳатто сувдан
Энг қўлай усули эса
Олиш уни метандан
2.Гелий, белгісі Не
ГЕЛИЙ (He) - от слова "Солнце"
Гелий - вечный одиночка. Проще атом расщепить
Чем хотя бы на секунду с кем-нибудь соединить.
Только в звездах сверхгигантах сам с собой на связь идет
И, "сгорая", образует всем знакомый углерод.
Солнце - звездочка-малютка. Здесь "сгорает" водород,
Гелий в Солнце оседает, а тепло к Земле идет.
Наше счастье, что Природа вся почти из водорода!
Миллиарды лет пройдет - будет греть нас водород....
3.Литий, белгісі Li
Мен сөйлейін қасиетін
Сілтілік металл литийдің
Мағанасы екенін тас
Біледі әрбір оқушы жас
Күмістей өзі аппақ
Сырты өте жылтырақ
Химиялық активтігі
Натрийден аздап кемірақ
Жай Н2О судан да
Екі есе жеңіл ол
Жұмсақтығы жағынан
Натрийге теңдір ол
Атом техникасында
Қолданылар өте кең
Атом ядро заряды
Тек қана +3ке тең
4.Оттегі, белгісі О
Тарқалған мекені оның
Ауа, құм және топырақ
Судағы массалық үлесі
88- барлығынан артық бірақ
Көзге көрінбес, реңсіз
Ауадан аздап ауыр
Дейерлі мүлдем иіссіз
Хош иісті озон оған бауыр
Өте төмен температурада
Көк балонға жайласып
Сұйықтыққа айланған
Сыртқы электрон қабатында
2-s, 4-р, 6 электрон байланған
Атом ядро заряды ,білсең егер 8ге тең
Металларды кесуде, қолданылар өте кең
Тотықтырғыш фтордан кейінгі орында,
Кесдескеннен 2 электронын алғанда
Тотықтырып өзгені, айналады оң ионға
8 электрон болады қабаты толғанда
Жану үшін болады керек оттегі
Тірі жанның болады өмірдегі тірегі
Қоры оның жайқалған жасыл орман
Оң болдаы дәрежесі әсерлесіп фтормен
5.Азот, белгісі N
Лавуазье азотты
Керексіз газ деп тапқан
Кавендиш пен Резефорд
Оның айыбын жапқан
Азот реңсіз, күйі газ
суда ериді өте аз
бос күйінде ауаның
төрттен үшін құрайды
нитрат қосылыс күйінде
топырақта азот ұшырайды
әсерлесеп металдармен
нитриттерді түзеді
кесдескенде сутегімен
аммиак көкте жүзеді
айта қалсаң тіршілік көзі ақуызда
ешбір жан сене алмас
тіршілік көзі ақуызда
азотсыз түзіле қоймас
6.Бром, белгісі Br
Ҳиди бадбуй ёқимсиз
Қўнғир қорадир ранги
Илк бора этган уни
Балар номли фарангиз
Тузлари эриган ҳолда
Денгиз сувида бўлар
Бром асли заҳарли
Лек мия у билан тўлар
Кумуш бромид тузи эса
Ёруғликка таъсирчандир
Фотоқоғоз, плёнкага,
Шу асос солгандир
Ишлатилар кенг миқёсда
Бўёқ ҳам дори-дармон
Асабларни тинчлантирарда
Бромолин тайёр ҳар он
7. Күкірт, белгісі S
Табиатда бирикмаси
Колчедан – у, гипсдир
Алдама руҳ, пиритда
Унинг миқдори кўпдир
Р – элемент оиласига
Кирар олтингугурт ҳам
Оппоқ тусга киради,
Агар ҳаво бўлса нам.
Асли ранги, унинг сариқ.
Ер тагида кўп бўлар.
Юз ўн икки даражада
У суюқ ҳолга келар
Хона ҳароратида, у
Мис ва симоб –ла бирикар
Ишқорий металлар билан
Ҳам реакцияга киришар
Оксидланиш даражаси
Икки, олти ҳамда тўрт
Қаттиқ ҳолда бўлса ҳам
Асли ўзи жуда мўрт
Сульфат кислота олишда
Муҳим хом ашё саналар
Каучук билан қиздирилса
Резина ҳосил бўлар
Фермент, оқсил, витамин
Таркибин ҳосил қилар
Дори-дармон эканлигин
Балки кўпчилик билар
8.Фосфор, белгісі Р
Эркин ҳолда учрамас
Чунки фаолдир жуда
Бранд уни кашф этган
Ном берганмас беҳуда
Юнончадан таржимаси
Нур ташувчи бўлади
Уч электрон қабул қилса
Уч р- қобиқ тўлади
Мускул, суяк, мия ҳам
Тўлиқ бўлолмас усиз
Бирикма ҳолида фақат
Учраб турар шубҳасиз
Шакли унинг бўлар уч хил
Қизил, қора ҳамда оқ
Таърифини бошласам
Солингиз менга қулоқ
Оқ фосфор заҳарлидир
Кристаллдир ҳам юмшоқ
Ҳидласангиз гар уни
Дейсиз мисли саримсоқ
Ёниб кетар ҳавода
Оксидланар жуда осон
Қоронғида ҳар жойда
Шуъла сочор бегумон
Ҳавосиз муҳитда уни
Қиздирилса узоқ пайт
Реакция натижасида
қизил фосфор бўлар шай
9. Көміртегі, белгісі С
Зовут меня на букву «С»,
Все видно на моем лице,
Валентность у меня IV,
Бывает иногда и II.
По атомной 12 массе
Встречаюсь я везде, всегда.
В свободном виде – крайне редко
Алмазом крепким я лежу.
А вот графитом – очень часто,
Везде и всюду я пишу.
Но это только в чистом виде,
А если посмотреть вокруг –
В живых и мертвых организмах,
В угле, и торфе, и оксидах,
В солях, кислотах, даже в меле –
Везде и всюду я живу.
10. Қалайы, белгісі Sn
"Дайте выйти в первый ряд!
Я ведь - номер пятьдесят.
Я древний, но выгляжу молодо.
Я - в бронзе, похожей на золото.
Но я не спесив. Всем люблю помогать:
И дырку в кастрюле могу запаять,
Фольгой, даже банкой готов я предстать.
И лишь от мороза теряю я голову.
Ну как, догадались? Зовут меня олово".
11. Фтор, белгісі F
Фтор – окислитель мощный самый,
Он так активен и силен,
Что вытесняет очень славно
Всех окислителей вагон.
Сам кислород не устоит
Перед напором фтора едким,
И образует он фторид,
Где кислород одновалентный.
Работать с ним весьма опасно,
Он так коварен и ершист,
Что за небрежность с ним расплатой
Не раз уж становилась жизнь.
В периодической системе
Фтор свяжется почти со всеми.
И, кроме трёх инертных газов,
Он разрушает всё и сразу!
Фтор всех активней и сильней,
Он злой разбойник и злодей!
Он всё взрывает, поджигает
И никому не уступает!
12. Кальций, белгісі Са
Кальций деген күміс түсті металмын,
Өмір бойы керегіңе жете алдым.
Менмін – ақ бор, әктас, мәрмәр, ғанышпын,
Тіршілікке қажет металл аталдым.
Қыртысында жердің мен де кездесем,
Артық болмас “Жер металы мен десем”
Ғарыштағы ракета да, ұшақтан,
Қолтаңбамды табасың сен іздесең.
Жануардың бақалшағы, қаңқасы,
Жер бетінің минералды әр тасы.
Сан құрылыстың сәулеті, негізі,
Қаланады менен ғана ойланшы.
13.Алтын, белгісі Аu
Бу мен Олтин – ҳаёт кузгиси
Минг тустаман, устим ялтироқ
Табиатда ёмбиларим кўп
Қидирганлар топади доим
Мен уларни боитаман ҳўп
Инсон зоти азал-азалдан
Менга жуда-жуда ўч бўлган
Бойлик учун тикиб жонини
Жан-жадалда қанчаси ўлган
Хислатларим давом еттирсам
Металларнинг енг инертиман
Тиббиётнинг кўп соҳасида
Ҳасталарнинг дардин оламан
Айтишади пластик металл
Ва яна-чи энг чўзилувчан
Ҳаводаги кислород билан
Бирикмайман ҳеч қачон асл
Ишқорларда эримайман ҳеч
Кислотада, ё икки дунё
Зар сувида эриман фақат
Не экан деб бўлмагин ҳеч лол
Дарсликни ўқиб кўрганда
Формуласин яхши билиб ол.
[pic] [pic]
III.Сайыс.
Сайыста 8 сынып оқушылары қатысады және әрбір топ 5 оқушыдан тұрады.
Сайыс кезеңдерімен таныс болыңыздар.
1. Бәйге
2. Тіл өнері
3. Дода
4. Химиялық эстафета
5. Жұмбақ
Сайыстың барысы.
Сайысқа қатысатын топ мүшелері өздерін таныстырады
Шеберлікті, білімді
Сараптап сіздер көріңіздер
Әділқазы алқасы
Әділ баға беріңіздер
Әділ қазылар алқасын сайлаймыз.
1)
2)
3)
Сайысқа қатысушыларға сәттілік, белсенділік және жеңіс тілейміз.
1. Бәйге (қазақ тілінде жауап беру)
Ең қиыны жарыстың Бәйге келді
Мықтылары ортаға шықсын енді
Тез жауап бер ойланып тұрып қалма
Осы ойыннан көрейін ерен ерді,- деп кезекті бәйге сұрақтарына береміз.
Бұл турда әр топқа бір сұрақтан беріліп дұрыс жауапқа 7 ұпайдан беріледі.
Экранға назар аударайық, ретімізбен жауап береміз
1 - топқа
Сұрақ: төменде берілген жеті элементтің екінші атын жазу:
1. Гелий; 2. Күкірт; 3.Титан; 4.Хром; 5.Мышьяк; 6.Йод; 7.Қорғасын.
Жауаптары: (1. Күн перзенті; 2.От атасы; 3.Алып элемент; 4.Мықты металл; 5.Улы элемент; 6.Емші элемент; 7.Жауынгер элемент.)
2 - топқа
Сұрақ: ежелгі жеті металл қай аспан денелерінің жетеуіне сай келеді? (Аu; Ag; Fe; Cu; Sn; Hg; Pb)
Жауаптары: (1.Күн көзіне - Аu элементі; 2.Айға- Ag - күміс элементі; 3.Марс планетасына - Fe - темір элементі; 4. Шолпан планетасына - Cu-мыс; 5. Юпитерге - Sn-қалайы; 6.Меркурийге -Hg-сынап элементі; 7.Сатурн планетасына - Pb- қорғасын элементі)
ІІ Тіл өнері.
Химияны оқу парыз әркімге
Оқиды оны барлық елде, әр тілде
Химияны оқыңдар әр бөлімін,
Кездесер ол алдарыңнан әр күнде,- деп кезекті «Тіл білесңбе?» сайысын бастаймыз.
Тапсырма: берілген әрбір элементтің белгісіне қарап, оның латынша, өзбекше, қазақша және орыс тілінде аталуын жазу.
1-топқа
2-топқа
ІІІ кезең Дода
Мәңгі бақи есте қалар
Ғажайып бір сайыс болсын
Білімдірек шәкірт озар
Қиынырақ сұрақ болсын,- деп сайыстың келесі кезеңі «дода» басталады.
Сұрақтар: әрбір дұрыс жауап үшін 1бал беріледі.
1 – топқа
1.Қайсы химиялық элемент аталуы өсімдіктер құрамына кіретін, оларға жасыл рең беретін зат аталуынан алынған? (хлорофил-хлор)
2. Қайсы элемент органимге жетіспегенде тіс кариесі кеселдігіне шалдығады? (фтор)
3. Сұйық күйдегі жасанды металды ата? (франций)
4. Қайсы элемент ауыл-шаруашылығында зиянкестерге қарсы күресте қолданылады? (күкірт)
5.Қиын балқитын ауыр металл қайсы? ( вольфрам)
2 - топқа
1.Қайсы химиялық элемент аталуы ядро құрамына кіретін, ДНК сақтаушы структуралы эленмент аталуынан алынған? (хромосома –хром)
2. Пластик хирургияда, сынған сүйектерді бір-біріне жапсыруда қолданылатын металл? (тантал)
3. Металдарды кесуде қолданылатын газ күйіндегі элемент? (оттегі)
4.Қайсы элемент шала өткізгіштер – диодтар, триодтар және радиотехникада қабылдағыш үдеткіштер даярлауда қолданылады? (кремний)
5.Ең созылғыш металды ата? (алтын)
4. Химиялық эстафета
Тағы келді сыналар шақ айналып
Тереңіне білім теңіз байланып
Кім шешеді сол сайыста ұтып тұр
Реакция жазар кезегі де келіп тұр – деп «Химиялық эстафета» кезеңін бастаймыз.
Тапсырма: реакция теңдеулерін толықтыру және коэффициенттерді қою
1 - топқа
2 - топқа
5. Жорға
Қиын болар химияның құпиясы,
Ізденсең, талаптансаң жол ашады
Көп оқып біліміңді шыңдай бергін,
Химияның қыр - сырын танып білгін – деп Жұмбақ кезеңін бастаймыз.
1 – топқа
1785 жылы голланд ғалымы Мартин ван Марум ауа электр разряды әсерінде өзгеріп, өзіне тән иісті заттың түзілетінін анықтады. Кейін келе неміс ғалымы Христиан Фридрих Шёнбейн бұл ауаны грекше «иісті ауа» деб атады. Бұл қандай зат және қайсы элементтің аллотропиялық түр өзгірісі? (озон, оттегі)
2 - топқа
Эрамыздан алдынғы IV ғасырда Александр Македонский әскерлері Үндістанды басып алды. Күдердің бірінде Үнді өзенінің жағалауында түнеген әскерлер жаппасына асқазан-ішек кеселдігіне шалынады.
Ең қызығы бұл кеселдікпен қолбасшылар аурымайды. Себебі қолбасшылар өзге өздері үшін дайындалған жеке ыдыстарды қолданған.Бұл ыдыстар құрамында қандай элемент бар және ол қандай қасиетке ие? (күміс, антибактерицид)
Химиялық қызықты тәжірибе: «Қышқылмен жазу»
[pic] [pic]
Сайыс соңында қазылар топтардың жинаған балдарына қарап сайыста қай топ жеңгенін жариялайды.
1 – жүргізуші 2-жүргізуші
Юртим бойликларга кон
Дунёда тенгсиз макон
Ватанимга жон фидо
Биз кимёгар бўламиз
Бизлар ёш толмас билак
Илм деб урар юрак
Ҳаммамизда бир тилак
Биз кимёгар бўламиз
Кўча-куйлар чароғон
Сабаби кимёдандир
Турмушимиз фаровон
Сабаби кимёдандир
Синглим кияди атлас
Бу кимёнинг тўҳфаси
Қўлимиздаги китобда
Бор кимёнинг ҳоссаси
Мұғалім сөзі:
«2030-дың біз парызымыз,
Жетістікке бастайды әр ісіміз.
Өркениетті елімізді көркейтетін,
Химияны оқу парызымыз» - деп, бүгінгі кешімізді аяқтаймыз.
