ОӘЖА сызбасы тақырыбы:Сутегі – химиялық элемент және жай зат. Сутектің изотоптары 8сынып , 09.02.206ж.
Химиялық таңбасы Н, ол “аш” деп оқылады. Салыстырмалы атомдық массасы 1,008. Жай зат түзетін газ күйіндегі сутек – екі атомнан тұратын молекуладан Н2 құралады. Сутек молекулалары бір-біріне әлсіз тартылады, сондықтан қалыпты жағдайда газ. Жер бетінде оттекке қарағанда сутек едәуір аз. Жер бетінде сутек бос күйінде кездеспейді десе де болады. Көп тараған сутектің ең басты қосылысы – су. Сутектің жер қыртысында газ күйіндегі метанның, қатты тас көмірдің, сұйық күйдегі мұнайдың, көптеген минералдар мен тау жыныстарының құрамында оттекпен қатар сутек те кіреді. Жер қыртысындағы сутектің массалық үлесі 1 %. Ол аз болып көрінгенмен, шындығында жердегі әр 100 атомның, шамамен, 10 атомы сутектің үлесіне келеді. Кездесуі. Бұл табиғатта таралуы бойынша 9-шы орында тұрған элемент, оның үлесіне жер қыртысының 1,4%-ы тиеді, жер бетінде сутек байланысқан күйде (су, мұнай, тас көмір, т. б.), ал ғарышта 63%-ы болады. Табиғатта тұрақты екі изотопы 1Н (протий) және 3Н (тритий) кездеседі, жасанды жолмен радиоактивті изотопы 3Н мен өте тұрақсыз 4Н алынған. Сутек - әлемде көп тараған элемент. Массасы бойынша атмосферадағы сутектің мөлшері 10 -6% литосфера мен гидросферада – 1% , суда – 11,9%.
H2
Француз ғалымы А. Лавуазье сутектің жай зат екенін анықтап, оған “гидрогениум” деп ат берген. Латынша бұл “су тудырушы” дегенді білдіреді.
НСl немесе күкірт H2SO4 қышқылымен әрекеттестіріп алуға болады. Сутек алудың жалпы сызбаңұсқасы мынадай болады: белсенді металл+ қышқыл = тұз + сутек газы [pic] , аса белсенді метаалдар: натрий, калий, кальций сумен тікелей әрекеттескенде де сутек газы бөлінеді.
Атом реакторы, қышқылдар, аммиак , тыңайтқыштар, металдар алуда, таза отын газ ретінде.Сутекті отын ретінде пайдаланған тиімді. Әзірше сутекті көп мөлшерде өндіруге болатын шикізаттар – метан мен суды айыру қымбатқа түсіп отыр. Келешекте автомобильдерді сутек отыны көмегімен жүргізуді дамыту көзделуде Күн жүйесі планеталарының 92% - ін сутек атомы құрайды. Жер бетінде сутек бос куйінде кездеспейді десе де болады. Көп тараған сутектің ең басты қосылысы – су.
Изотоптар - Ядроларында протондар саны бірдей, бірақ массалары әртүрлі белгілі бір элементті құрайтын атомдар түрі. Бір ғана элементтің әртүрлі изотоптарына тән атомдар өздерінің ядросына кіретін [link] изотоптары ерекше, себебi массасы жағынан скi немесе үш есе айырмашылығы бар. Салыстырмалы атомдық массасы 2 болатын изотоп дейтерий деп аталады. Ол стабилъдi (яғни радиоактивтi емес) және әдеттегi сутегiне аздаған қоспа (1: 4500) түрiнде енедi. Дейтерий оттегiмен косылғанда ауыр су пайда болады. Оның физикалық қасиеттері кәдiмгi судың қасиетiнен анағұрлым бөлек. қалыпты атмосфералық кысымда ол 101,2 С-та қайнайды да, 3,80 С-та қатады. Салыстырмалы атомдық массасы 3 болатын изотоп тритий деп аталады. Ол -радиоактивтi, жартылай ыдырау периоды 12 жылга жуық. Изотоптардың болуы, атом ядросының заряды атомдардың барлық каеиеттерiн анықтамай, тек химиялық қаеиеттерi мен электрон қабықшасының маңына байланысты физикалық қасиеттерiн, мысалы, өлшемдерiн анықтайтындығын дәлеледейдi. Атомның массасы мен радиоактивтiк касиеттерi оның Менделеев кестесiндегi реттiк нөмiрiмен анықталмайды. Изотоптардың салыстырмалы атомдық массаларын дәл өлшегенде олардың бүтiн сандарға өте жақын болатындығының елеулi маңызы бар. Кейбiр химиялық элементтердің атомдық массаларының бүтiн саннан айырмашылығы көп болады. Мысалы, хлордың салыстырмалы 35,5-ке тең. Бұл табиғи күйде химиялық таза зат изотоптардың әр түрлi пропорциялардағы коспасы болып келетiндiгiн көрсетедi. Изотоптардың салыстырмалы атомдық массаларының бүтiн сан болуының (жуықтап алғанда) атом ядросының құрылысын анықтауда маңызы зор.
Химиялық элементтердiң бәрiнiң де изотоптары бар. Изотоптар атомы ядросының зарядтары бiрдей, бiрақ массалары әр түрлi.
Жер бетінде сутек бос күйінде кездеспейді, көп тараған қосылысы-су. Судағы сутектің массалық үлесі 11 пайыз. Сонымен қатар сутек табиғатта қосылыстар құрамында кездеседі
[pic]
Минералдар мен тау жыныстарында
[pic]
Мұнай құрамындағы метан газында
[pic]
Жануарлар мен өсімдіктер организмінде
[pic] [pic]
Сутектің ашылуы
1776 жылы ағылшын ғалымы Г.Кавендиш сутектің қасиетін анықтап,басқа газдардан айырмашылығын анықтап берген.
▪Француз ғалымы А. Лавуазье сутекті алғаш судың құрамынан бөліп алды және судың құрамы сутек пен оттектен тұратындығын дәлелдеді. Ол сутектің жай зат екенін анықтап, оған “гидрогениум” деп ат берген. Латынша бұл “су тудырушы” дегенді білдіреді.
[pic] [pic]
Генри Кавендиш Антуан Лавуазье
«Сутегі – химиялық элемент және жай зат. Сутектің изотоптары » тақырыбына жаттықтырғыш № 1
ТКШ
« Семантикалық карта»
Қосылу реакция сы
Айырылу реакция
сы
Орын
басу реакция
сы
Алмасу
реакци
ясы
Экзо
Термия
лық реак
ция
Эндо
Термия
лық реак
ция
Са + О2 = 2СаО
Fe + CuCI2 = Cu + FeCI2
CaCO3 = CaO + CO2 - Q
HCI + NaOH = NaCI + H2O + Q
2H 2O = 2H2 + O2 - Q
2H2 + O2 = 2H 2O + Q
АКШ
Реакция теңдеулерін аяқтандар:
Na + H 2SO4 = ?+?
Ca + HСІ = ? +?
ЖКШ
Есеп: Массасы 2,4 грамм магний сұйытылған тұз қышқылымен әрекеттескенде, қанша грамм магний хлориді түзілетінін есептеңдер
«Сутегі – химиялық элемент және жай зат. Сутектің изотоптары » тақырыбына жаттықтырғыш №2
ТКШ
1. Зертханада сутектегін қай заттан алады?
KMnO4 →
CH4 →
Zn+HCl →
Д) С+О2 →
E)Al + H2O →
АКШ
Реакция теңдеулерін аяқтандар:
H2SО4+Mg→ НСІ+АІ →
ЖКШ
Есеп: Мына тұз қышқылынын (HCl) құрамындағы әр химиялық элементтің массалық үлесін есепте
«Сутегі – химиялық элемент және жай зат. Сутектің изотоптары » тақырыбына жаттықтырғыш №3
ТКШ
1.Сутектің химиялық таңбасы:
а) Н ә) Не б) Cu в) Si
2.Күн жүйесі планеталарының қанша пайызын сутек атомы құрайды?
а)25% ә)32% б)24% в)92%
3.Сутекті ең алғаш алған ғалым?
а) Ломоносов ә) Менделеев б) Кавендиш в) Лавуазье
АКШ
Реакция теңдеулерін аяқтандар:
. Fe + 2HC1 → Fe Cl2 + H2↑ реакцияға тускен заттардың коэффициенттер қосындысы
A)2 B)3 C) 4 Д) 5 E) 6
ЖКШ
Есеп: . 8. H2O → X → H2O. Мына теңдеуіндегі X заты
A) O2 B)H2 C)K Д)Nа
«Сутегі – химиялық элемент және жай зат. Сутектің изотоптары » тақырыбына жаттықтырғыш № 1
ТКШ
« Семантикалық карта»
Қосылу реакция сы
Айырылу реакция
сы
Орын
басу реакция
сы
Алмасу
реакци
ясы
Экзо
Термия
лық реак
ция
Эндо
Термия
лық реак
ция
Са + О2 = 2СаО
+
Fe + CuCI2 = Cu + FeCI2
+
CaCO3 = CaO + CO2 - Q
+
+
HCI + NaOH = NaCI + H2O + Q
+
+
2H 2O = 2H2 + O2 - Q
+
+
2H2 + O2 = 2H 2O + Q
+
+
АКШ
Реакция теңдеулерін аяқтандар:
2 Na + H 2SO4 = Na 2 SO4 + H2 ↑
Ca + 2 HСІ = CaСІ2 + H2 ↑
ЖКШ
Есеп: Массасы 2,4 грамм магний сұйытылған тұз қышқылымен әрекеттескенде, қанша грамм магний хлориді түзілетінін есептеңдер : Жауабы – 9,5 гр магний хлориді түзілді
«Сутегі – химиялық элемент және жай зат. Сутектің изотоптары » тақырыбына жаттықтырғыш №2
ТКШ
1. Зертханада сутектегін қай заттан алады?
KMnO4 →
CH4 →
Zn+HCl → **
Д) С+О2 →
E)Al + H2O →
АКШ
Реакция теңдеулерін аяқтандар:
H2SО4+Mg→ Mg SO4 + H2 ↑ 6НСІ+2АІ → 2AlСІ3 + 3H2 ↑
ЖКШ
Есеп: Мына тұз қышқылынын (HCl) құрамындағы әр химиялық элементтің массалық үлесін есепте
Жауабы: Н – 3% , Cl – 97 %
«Сутегі – химиялық элемент және жай зат. Сутектің изотоптары » тақырыбына жаттықтырғыш №3
ТКШ
1.Сутектің химиялық таңбасы:
а) Н ** ә) Не б) Cu в) Si
2.Күн жүйесі планеталарының қанша пайызын сутек атомы құрайды?
а)25% ә)32% б)24% в)92% ***
3.Сутекті ең алғаш алған ғалым?
а) Ломоносов ә) Менделеев б) Кавендиш *** в) Лавуазье
АКШ
Реакция теңдеулерін аяқтандар:
. Fe + 2HC1 → Fe Cl2 + H2↑ реакцияға тускен заттардың коэффициенттер қосындысы
A)2 B)3 C) 4 Д) 5 *** E) 6
ЖКШ
Есеп: . 8. H2O → X → H2O. Мына теңдеуіндегі X заты
A) O2 *** B)H2 C)K Д)Nа
