14.11.16 с. Къырымтатар тили 10 сыныф
Дерснинъ мевзусы: _______________________________________________________________________
Дерснинъ макъсады __________________________________________________________
Талебелер не бильмек керек: ________________________________________________________
Дерснинъ типи: __________________________________________________________________
Корьгезме васталар:_____________________________________________________________
Иш шекиллери: ________________________________________________________________
ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ
1. Тешкилий къысым. Селямлашув. _____________________________________________________
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2.Талебенинъ дерске азырланувы.
Эмонациональ севиеси бельгилев.
3. Беян язувнынъ талили _________________________________________________________________
Вазифе:Бир талебе - китапханеджи, экинджиси - китапханеге язылмагъа кельген мектеп талебеси. Талебе насыл китапны ве не ичюн аладжагъыны китапханеджиге анълата. Джумлелеринъизни догъру тизинъиз.Манасыны анълатынъыз.
Янъы мевзунынъ анълатмасы.
Джедвельни козьден кечирип, сёзлер насыл чешитлерге болюнгенини хатырланъыз.
Сёз чешитлери Там маналы сёзлер
Ярдымджы сёзлер
Айры группаларны тешкиль эткен сёзлер
Исим, сыфат, сайы, замир, фииль, зарф — предметнинъ ад ыны, аляметини, сайысыны, арекетини, алыны ифаделейлер
Мунасебетчилер, багълайыджылар, дереджеликлер —
сёзлернинъ озьара мунасебетини косьтерелер, бири -бирине багълайлар, къошма мана бере- лер.
Модаль сёзлер, нидалар ве мимемалар — ишанч, тасдыкъ, истек киби модаль маналарны ифаделейлер.
71-инджи иш. Ашагъыда берильген макъалени окъунъыз. Метинни къысымларгъа болип, план ве конспект язынъыз.
Сёзлернинъ, мана ве грамматик джеэттен бенъзевине коре, айры лексик-грамматик группаларына сёз чешитлери дейлер.
Сёзлерни сёз чешитлерине болювде, биринджиде, оларнынъ мана хусусиетлери, демек нени ифаделегенлери козьде тутула.
Базы сёзлер предмет я да предметлик тюшюнджесини ифаделей
Меселя: ягъмур, дефтер, байрам.
Базы сёзлер предметлернинъ аляметлерини — ренкини, шеклини, характерный анълата: индже, къара, къыскъа, яхшы, ярамай ве иляхре.
Ишле, яз, аша, бар, келъ, ал киби сёзлер исе предметлер- нинъ арекетини, фааль алыны бильдире. Шунынъ ичюн тильде олгъан эписи сёзлер мана джеэттен айры группаларгъа — чешитлерге болюнелер.
Сёзлерни группаларгъа болювде, экинджиден, оларнынъ морфологик хусусиетлерини козьде тутмакъ керек. Сёзлернинъ морфологик хусусиети оларнынъ мана хусусиетинен сыкъы багълана. Бу ал оларнынъ морфологик шекиллерининъ системасында корюне.
Меселя: Предмет анълаткъан сёзлер мулькиет, чокълукъ, келиш, хаберлик ялгъамаларыны къабул этелер, алямет ифаделеген сёзлер тенъештирюв, устюнлик, азайтув дереджелернинъ шекиллери, иш-арекет анълаткъан сёзлер заман, дередже киби шекиллерини ясагъан ялгъамаларыны къабул этелер.
Учюнджиден, морфологик шекиллерининъ базы бирлери исе озь невбетинде сёзлернинъ джумледе насыл синтактик вазифе беджерювинен багълана.
Меселя, предмет анълаткъан сёзлер джумледе эксерий алларда муптеда, тамамлайыджы вазифесини беджере, алямет анълаткъан сёзлер исе джумледе эксерий алларда айырыджы вазифесини беджере.
Шимдики къырымтатар тилиндеки сёзлер учь группагъа болюне:
а) там маналы сёзлер, б) ярдымджы сёзлер, в) айры группаны тешкиль эткен сёзлер.
72-нджи иш. (агъзавий 2-3 дж.) Джумлелерни окъуп, там маналы ве ярдымджы сёзлерни къайд этинъиз.
1. Пенджереден тюшкен ай ярыгъында онынъ череси гузель корюнмекте. 2. Коксюмнинъ устюнден басып тургъан агъырлыкъ бирден енгиллешкен киби, юрегимнинъ теренлигинде насылдыр бир гизли къуванч пейда олгъан киби дуюлды. 3. Къышнынъ куньлери къыскъа, геджелери исе узун. 4. Маалленинъ къадынлары акъшамлары бири-бирлерининъ эвлерине топланып, йип орелер ве лакъырды этелер. 5. Орта одадан чыкъаракъ, мердивенлерден эндик, бираз эвель кирген къапунынъ янындаки оданы ачып анда кирдик. 6. Кокке аркъа таягъан юдже дагъларнынъ этегинде янъы шеэр, янъы аят догъмакъта эди. 7. Яз айларында бутюн койнинъ джемааты, дерсинъ, дагъларгъа кочип чыкъа. Ягъмурлы-къарлы аваларда эр кес эвинде отура. Еримден турдым, ода ичинде доландым. 10. Бу вакъыт артымда аякъ давушы эшитильген киби олды. 11. Бойле акъшамларда балалар да аналарынынъ янларында ола ве оларнынъ гъает меракълы, эеджанлы икяелерини нефес алмайып динълейлер. 12. Эсли- башлы къадынлар, кимерде, балалар ичюн къадим заман пельванлары ве ифритлери акъкъында дешетли масаллар айталар.
73-юнджи иш. (индивидуаль). Джумлелерни окъунъыз. Ашагъыдаки джедвельге джумлелерден алынгъан мисаллерни язынъыз.
Там маналы сёзлер
Ярдымджы сёзлер
Айры группаларны тешкиль эткен сёзлер
...
...
...
Сабадан тантаналы топлашув кечти, сонъра исе концерт олды. Балалар ойнадылар, йырладылар, шенълендилер. Олар асылында бу куннинъ о къадар къуванчлы кунь олмагъаныны, багъчанен, севимли тербиеджилернен омюрлик сагълыкълашаяткъанларыны акъылларына биле кетирмейлер. Бельки ойле дегильдир. Бала ичюн эр бир янъылыкъ зевкълы, меракълы ола. Бу кунь де олар ичюн меракълы. Бираздан эвнинъ тёпесинден, «чып-чып» этип, тамчылар тюше башладылар. Олар ташчыкълар тюшкен киби «такъ-такъ-такъ» этип, алюмин чанакънынъ ичине сыкъ-сыкъ тамладылар.
74-юнджи иш. Метин парчасыны кочюрип язынъыз ве къайд этильген сёзлер насыл сёз чешитлерине аит олгъанларыны бельгиленъиз.
Булутлы ава эп сиярды, титисленди. Анамны озгъарып къайттым. Мен оны бойле чокъ озгъаргъан эдим. Лякин бу сефер насылдыр гъамлы, "дыр-дыр" дуйгъу мени бошамады. Бу тюшкюнликтен, кедерден къуртулмакъ истедим. Лякин олмады. Къара булутлар ерге энип, орталыкъны сияртты, лякин бу акъшам дегиль эди. Не ичюндир, акъшам тез олмады. Чокъ вакъыт кечмеден кок гудюрдиси баш лады. Мен баштан-аякъ сыланып, къалтырай-къалтырай къапуда анамны бекледим. О, сокъакънынъ ахырындаки бурулыштан келип чыкъмакъ керек эди, корюнмеди, кельмеди. Тарлалардан иштен къайтаяткъан къомшумыз мени тынч- ландырмакъ ичюн эвине алып кирсетти. Саба уяндым. Анам, ич бир шей олмагъан киби эв ичинде доланмакъта эди. Сабалыкъ манъа мысырбогъдай унундан пиширильген пите узатты. Башымны сыйпай-сыйпай: «Аша, къызым, санъа махсус шеэрден кетирдим», — деди. Бир-эки кере къаптым битти. О пите ойле лезетли эди ки... Лякин аз эди. Онынъ лезети аля даа агъызымда тура.
75- инджи иш. (группаларда чалышув). Ашагъыдаки вазиетке эсасланып, субет тизинъиз.
Бир талебе — журналист, экинджиси — онунджы сыныф талебеси. Телевизор я да радио вастасынен Ватанынъ акъ- къында журналистнинъ суаллерине джевап бер. Джумлелеринъизде там маналы ве ярдымджы сёзлерни догъру къулланынъыз.
Дерснинъ нетиджеси.(Агъзавий).
76-нджы иш. Джумлелерни кочюрип, къайд этильген сёз чешитлерини бельгиленъиз.
1. Биз исе, думан пердеси алтында балыкъчы къайыкъларына минип, Юнанистан ялыларына догърулдыкъ. 2. Къарт нарын кевдели, муляйим къонъур козьлю, ийрек, чал сачлы адам. 3. Къыз яваш-яваш къапу бетке чекиле башлады. 4. Дюнья шимди тынчыкъ ава агъырлыгъы алтында юкъусырамакъта. 5. Феми сет узеринден къалкъып, софра башына отурды6. Яш келинлер яры гедясегедзке эвлернинъ софаларында отурып, узакътан эшитильген тюркюлерни динълейлер. 7. Кампалар арасында йыланны къыдыргъанда, тюфек патлай, къурсагъындан яраланып, оле. 8. Кулькюлер Рустемге токъунды. 9.Чешме огюндеки мейданда оюн башлады. 10. Эсманынъ козьлери айлана, юреги къалтырай, чырайы ап-акъ кесиле. 11. Эр кес Асма- къую аралыгъы сонъундаки кичик къыр башына ювурды.
Эв вазифеси:
79-ынджы иш. Сёз бирикмелерини окъуп, бир къач бирикменен джумлелер тизинъиз.
Ачылгъан гуль, къапу ачылгъан; кесильген отьмек, къыймет кесильген; ёрулгъан ёлджу, атлар ёрулгъан; ярыкълангъан ода, фенерлернен ярыкълангъан; учкъан къушлар, дженюпке учкъан; догъгъан кунеш, койде догъгъан; бузлагъан сув, устю бузлагъан; ёлгъа чыкъкъан адам, одадан чыкъкъан; чезильген меселе, суаллер чезильген; къоркъкъан бала, копектен къоркъкъан; биткен иш, дере биткен.
Баалав.
Там маналы сёзлер
Ярдымджы сёзлер
Айры группаларны тешкиль эткен сёзлер
...
...
...
Там маналы сёзлер
Ярдымджы сёзлер
Айры группаларны тешкиль эткен сёзлер
...
...
...
Там маналы сёзлер
Ярдымджы сёзлер
Айры группаларны тешкиль эткен сёзлер
...
...
...
Там маналы сёзлер
Ярдымджы сёзлер
Айры группаларны тешкиль эткен сёзлер
...
...
...
Там маналы сёзлер
Ярдымджы сёзлер
Айры группаларны тешкиль эткен сёзлер
...
...
...
Там маналы сёзлер
Ярдымджы сёзлер
Айры группаларны тешкиль эткен сёзлер
...
...
...
Там маналы сёзлер
Ярдымджы сёзлер
Айры группаларны тешкиль эткен сёзлер
...
...
...
____________ Къырымтатар тили 9 сыныф
Дерснинъ мевзусы: ________________________________________________________________________
Дерснинъ макъсады __________________________________________________________
Талебелер не бильмек керек: _______________________________________________________________
Дерснинъ типи: __________________________________________________________________________
Корьгезме васталар:_____________________________________________________________
Иш шекиллери: ________________________________________________________________
ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ
1. Тешкилий къысым. Селямлашув. __________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2.Талебенинъ дерске азырланувы.
Эмонациональ севиеси бельгилев.
3. Вазифе:Бир талебе - китапханеджи, экинджиси - китапханеге язылмагъа кельген мектеп талебеси. Талебе насыл китапны ве не ичюн аладжагъыны китапханеджиге анълата. Джумлелеринъизни догъру тизинъиз. Манасыны анълатынъыз.
НУТУКЪНЫНЪ ЭСАС ХУСУСИЕТЛЕРИ
Суаллерге джевап беринъиз.
1.Не ичюн тиль энъ муим лакъырды вастасы деп сайыла?
2.Язма ве агъзавий нутукъ арасындаки фаркъларны иза- ланъыз?
3.Сёйлешюв кетишатында эр бир инсан насыл талапларгъа риает этмек керек?
Джевабынъызны ашагъыда берильген малюматнен къыясланъыз.
Нутукънынъ мундериджели, меракълы ве медениетли олувы бир сыра шарт ве талапларгъа багълыдыр.Сёйлейиджининъ къуллангъан лугъаты зенгин олмакъ керек.
Тиль медениетининъ шарты темизликтир.Нутукъ темизлиги дегенде, бир де-бир сёзнинъ керегинден арткъач къулланувына ёл бермемезлик козьде тутула.Нутукъ ифадели, аэнкли олмалы.
Сёйлейиджининъ айткъанлары динълейджилернинъ ялынъыз анъына дегиль де, онынъ дуйгъу, дюньябакъышы, атта къальбине, тесир этмек керек.Анълайышлыкъ — тиль медениетининъ салмакълы аляметидир.Эгер динълейиджи, сёзлернинъ маналарыны анъламаса, беян этильген фикирни догъру ве керек дереджеде анълап оламаз. Нутукъ анълайышлы олмасы ичюн, шиве, жаргон, тарихий сёзлер ве архаизмлерни догъру къулланмакъ керек.Догърулыкъ тиль медениетининъ меркезий аляметидир.
Къырымтатар эдебий тиль къаиделерини керек севиеде менимсеп, ерине коре, къулланмакъ нутукъ догърулыгъына алып бара.
ВАЗИФЕ:
Ашагъыда берильген метинлерни окъунъыз. Эр бирисининъ мундериджесине эмиет берип, умумий ве фаркълайыджы аляметлерини къайд этинъиз, чешитлерини (икяе, тариф, фикир юрютюв) бельгиленъиз.
I. Эфсанелер — халкъ агъыз яратыджылыгъында милле- тимизнинъ кечмишини джанландыргъан бир жанр. Несильден несильге кечкен бу жанр халкъымызнынъ миллий чизгилерини меракълы ве муджизевий шекильде икяе эте. Олар кичкене икяелер шеклинде айтылалар. Кечмиште олып кечкен вакъиалар буюльтилип, я да кучюльтилип косьтериле. Бойле олгъанына бакъмадан, олар окъуйыджылар та-рафындан акъикъатен олып кечкен вакъиа оларакъ къабул олуна. Чюнки бутюн бу вакъиалар инсаннынъ аятынен пек сыкъ багълыдырлар.Демек, акъикъатен олып кечкен вакъиа оларакъ къабул олунгъан ве кечмишни муджизевий бир шекильде тасвирлеген халкъ икяесине эфсанелер дерлер.Къырымнынъ тарихы, табиатынен, бу топракъларда яшагъан халкъымызнынъ урф-адетлеринен багълы олгъан пек чокъ эфсанелер бар. Ондан да гъайры шеэр ве койлернинъ, озенлер ве къаяларнынъ адларыны тарихыны икяе эткен эфсанелер де бар.Бу эфсанелернинъ эписи халкъымызнынъ анъында чокъ сенелер девамында сакъланып кельгенлер. Несильден не- сильге кечип бизим кунюмизге де етип кельгенлер. (Эдебият дерслигинден)
Вазифе. Ашагъыдаки вазиетке эсасланып, субет тизинъиз:
Бир талебе — этнография музейининъ хадими, экинджиси — музейге кельген мектеп талебеси. Музей хадими къырымтатарларнынъ миллий урба, эв эшьяларынен багълы сейирджининъ суаллерине джевап бере. Нуткъунъызнынынъ мундериджели, меракълы ве медениетли олмасына арекет этинъиз.
Китапнен чалышув
20- нджи иш. Ашагъыда берильген китап, эдебият акъкъында фикир ве аталар сёзлерини окъунъыз. Икяе этинъиз: бизим омрюмизде китап насыл вазифени беджере? Китапны насыл окъумалы?
Инсан китаплардан эр шейни тапар. Олар адамны эм кульдюрир, эм агълатыр. Китап саифелеринде биз къышнынъ энъ зеэрли сувукъларында, омюрнинъ энъ аджджы дакъкъаларында юреклерине кирер, къан дамарларында долашыр, тюшюнджелерини, дуйгъуларыны корер, эшитмеген шейлери- мизни эшитир, бизге де бильдирирлер.
Китаплар кузьгю кибидирлер. Оларда бутюн омюримиз джанланыр. Юреклеримиздеки энъ чиркин, энъ пис дуйгъуларымызнынъ янындаки энъ гузель ве энъ темиз дуйгъуларымызны да коремиз. Олар бирер ибрет мейданыдыр. Виджданларымыз оларнынъ къатында майышыр, агълар, ишлеримиз догърулыр, юреклеримиз темизленнр.
(А. Одабаш)
1.Китап — бильги анахтары.
2.Китап язмакъ — иненен къую къазмакъ.
3.Бильгенинъни еёйле, бильмегенинъни — динъле.
4.Бильги саиби бильгиге тоймаз.
Окъугъан вакъытта, къыскъа языларны алып бармалы: энъ эвеля, муэллифнинъ адыны, окъугъан менбанынъ адыны, серлевасыны (китап, журнал, макъале олсун); не вакъыт, не ер де ве насыл нешриятта дердж олунгъаныны; къач саифеден ибарет олгъаныны; эгер макъале олса, басылгъан журналнынъ дердж олунгъан йылы ве нусхасыны къайд этмели.
Языларны тезис я да конспект шеклинде язмакъ мумкюн.
Тезис — къыскъа шекильде тизильген эсас малюмат, китапнынъ (макъале, лекциянынъ) фикирлери.
Тезистеки язылар малюматнынъ эсас фикрини, гъаесини изченликнен ифаделейлер.
Конспект — китап, макъале, джевап, марузанынъ къыскъартып язылгъан шекли. Конспектке эсас фикир, факт, муэллифнинъ сёзлери, сан ве сайылар, мисаллер языла.
Окъулгъан метинни муэллифнинъ сёзлери иле къайд этмек мумкюн. Бундан гъайры, муэллифнинъ фикирлерини озь сёзлеринъизнен конспектлештирмек мумкюн.
Тезис я да конспект тизюв, маруза я да чыкъышкъа азырлангъанда, пек муим вазифени беджере.
21-инджи иш. Берильген метинни окъуп, мундериджесини тезислер шеклинде язынъыз.
Отузынджы сенелердеки къырымтатар бала эдебиятынынъ шекилленмеси ве осьмесине иссе къошкъан муэллифлернинъ хызмети гъает буюктир. Оларнынъ эсерлеринде акс олунгъан миллий тасвирий васталар муэллифлернинъ бу саада япкъан юксек хызметлерини исбатлайлар.
Яш несильни тербиелев меселеси бу муэллифлернинъ нокътаи- назарындан ич бир вакъытта четте къалмагъаны да эдебият ичюн буюк къазанчтыр. Несильден-несильге етип кельген миллий вариетни темелли огренип, оларны озь эсерлеринде усталыкънен джанландыргъанлары да медений мирасымызнынъ инджилери сайылмакъта.
Бу миллий къазанчлар отузынджы сенелерде ижат эткен муэллифлернинъ эсерлеринде чарелери ве усталыкъларына коре, тасвир олунгъаны ичюн, пек фаркъ этелер. Шу себеп иле бу сенелерде балаларгъа уйгъун эсерлер яратмагъа мувафакъ олгъан баладжанлы шаирлернинъ сырасы шу къабилиетнинъ тесиринде артты.
Бойле корюмли, аджайип бала рухиетини терен анълагъан шаирлеримизден бири Джемиль Кендже отузынджы сенелердеки бала шиириетининъ мевзу ве мундериджесини кенишлетти. Миллий аньанелерни эсерлеринде усталыкъ ве кямилликнен файдаланып, къырымтатар бала шиириетини зенгинлештирди.
Эв вазифеси анълатыла: 22-нджи иш. Ашагъыдаки мевзулардан бирине, чыкъыш янмакп
«Къырымнынъ энъ дюльбер кошелери», «Сёз чешитлернинъ морфологик хусусиетлери», «Сенинъ адынъ насыл мананы анълата?», «Сен бегенген телевизион яйын акъкъында».
Дерснинъ нетиджеси чыкъарыла. Суаллерге джевап беринъиз.
1.Не ичюн тиль энъ муим лакъырды вастасы деп сайыла?
2.Язма ве агъзавий нутукъ арасындаки фаркъларны изаланъыз?
3.Сёйлешюв кетишатында эр бир инсан насыл талапларгъа риает этмек керек?
Баалав.
