[pic] Изимова Халбуви Лохманқызы
[pic] Ұйғыр тілі және әдебиеті пәнінің мүғалімі
Алматы облысы Панфилов ауданы
«А.Розыбакиев атындағы орта мектеп»
коммуналдық мемлекеттік мекемесі
Дәрисниң мавзуси: ХІХ әсир уйғур әдәбияти
Мәхсити: 1 ХІХ әсирдики тарихий вәзийәт вә әдәбият һәққидә умумий чүшәнчә бериш
2. Саватлиқ вә бағлинишлиқ пикир қилишқа, классик әдәбиятимизниң нәмунилирини, тарихимизни чоңқур оқуп, үгинишкә дәвәт қилиш
3.Инсанпәрвәрлик вә әдәп-әхлақ тәрбийисини бериш
Дәрис түри: йеңи билимләр бериш
Дәрис типи қелиплашқан
Көрнәклик қураллар: дәрислик, хрестоматия, слайдлар, методикилиқ қолланма, әдипләр сүрәтлири
Қоллинилидиған усуллар: баянлаш, сөһбәт, соал-жавап
Қоллинилған технология СТО стратегиялири: «Чүшәнчиләр дәриғи»,
ИНСЕРТ, «Қоюн дәптәр»
Дәрисниң бериши:
Эпиграф
«Әл әдәбияти – хәлиқ мираси»
Ж.Босақов
І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни түгәлләш, дәрискә тәйярлиғини тәкшүрүш
ІІ. Мәхсәт қоюш. ХІХ әсирдики тарихий вәзийәт вә әдәбият һәққидә қериндаш хәлиқләр әдәбияти билән селиштурған һалда умумий чүшәнчә бериш
ІІІ. Йеңи мавзуни чүшәндүрүш
А) Қизиқишини ойғитиш.
ХІХ әсирдә ижат қилған уйғур, қазақ вә рус әдәбиятиниң вәкиллиридин кимләрни билисиләр? Қайси әсәрлири есиңларда қалди? Оқуғучилар жаваплирини Чүшәнчиләр дәриғигә илиду
Синип 4 топқа бөлүниду. Һәр топқа йеңи мавзу бойичә ИНСЕРТ стратегиясини қоллинип, дәрислик бойичә тапшурмилар берилиду.
1-топ – ХІХ әсирниң І йеримидики тарихий вәзийәт, 2-топ - ХІХ әсирниң 1-йеримидики уйғур әдәбияти, 3-топ - ХІХ әсирниң ІІ йеримидики тарихий вәзийәт, 4-топ - ХІХ әсирниң 2-йеримидики әдәбият. (Һәр топтин бирдин оқуғучи чиқип, өз пикирлирини ейтиду, қалғанлири уни толуқтуриду. Һәр топ өз пикирлирини кластер, сүрәтләр, мисаллар билән дәлилләйду.)
Ә) Мәнани ажритиш стадияси. Слайдлар арқилиқ топ әзалири дәрислик бойичә чүшәнгинини тәһлил жүргүзүп, ойини қалғанлириға йәткүзүшкә тиришиду.
2-топ – ХІХ әсирниң 1-йеримидики тарихий вәзийәткә тохтилиду
1825-1827-ж. Қәшқәр. Жаһангир ғожа башчилиғидики қозғилаң.
Назугум. Мәғлубийәт
2- топ Әдәбият вәкиллири. «Ғериплар һекаяти» 1841-1842-жж.
30 миң мисра.Дастан, ғәзәл, мухәммәс.
Абдуреһим Низарий : 1. "Пәрһат-Ширин"
2. "Ләйли-Мәжнун"
3. "Мәһзун-Гүлниса"
4. "Рабиә-Сәъдин"
5. "Чаһар дәрвиш"
6. "Зад-ул-нәжат"
7. Шеирий һекайиләр вә
мухәммәсләр.
Норузахун Зияий: 1. "Вамуқ-Узра"
2. "Мәсъуд-Дилара
Турди Ғерибий: 1. "Шаһ Бәһрам"
2. "Китаби ғерип"
3. Ғәзәл вә поэмилар
3-топ ХІХ әсирниң 2-йеримидики тарихий вәзийәт тоғрисида
1864-ж. Қозғилаңлар. Үрүмчи, Кучар, Ғулжа, Қәшқәр. Яқупбәгниң пәйда
болуши.
1867-1871-жж. Или султанлиғи
1871-ж. Падишалиқ Россияниң Или өлкисини ишғал қилиши. Петербург шәртнамиси
1878-ж. Қәшқәр. Қозғилаңниң мәғлубийити.
1881-ж. Илиниң қайтурулуши.
1880-1883-жж. Йәттисуға көчүш.
4-топ ХІХ әсирниң 2-йеримидики әдәбият вәкиллири
Билал Назим, Сейит Муһәммәт Қаший, Молла Шакир, Муһәммәт Садиқ Яркәндий, Ашурахун Ғәрибий, Садир Палван в. б.
Билал Назим - 1825-ж. Ғулжа. Ғазат дәр мүлки Чин"
2. "Чаңмоза Йүсүпхан"
3. "Ғәзәлият"
4. "Назугум" қиссиси
Сейит Муһәммәт Қаший «Шәрһи шикәстә» («Қайғу-һәсрәтләр баяни»)
Садир Палван Жәңгивар сәрдар, хәлиқ қошақчиси
Б) Қазақ вә рус әдәбияти вәкиллири тоғрисидики билимини толуқтуруш (Чүшәнчилар дәриғидики жавапларни селиштуруш)
І. Қазақ әдәбияти вәкиллири (қазақ әдәбияти пәни муәллими):
1. Абай Қунанбаев. Философ, ақын, дана, сазгер. Өлеңдері: “Жаз”, “Күз”, “Қыс”, “Өлең - сөздің патшасы”, “Ғылым таппай мақтанба” т. б. Поэмалары:
“Ескендір”,”Масғұт”, “Әзім әңгімесі”. Әндері: “Желсіз түнде жарық ай”, ”Сегіз аяқ”,”Айттым сәлем Қаламқас”,”Көзімнің қарасы”. Қара сөзі: 45.
2. Ыбырай Алтынсарин. Ағартушы, педагог, ақын, балалар әдебиетінің атасы. Өлеңдері: “Кел, балалар, оқылық”, “Өзен”, “Ананың сүюі”, “Өнер – білім бар жұрттар” т. б. Әңгімелері: “Қыпшақ Сейтқұл”, “Таза бұлақ”, “Бай мен жарлы баласы” т.б. Аудармалары: “Егіннің бастары”, “Қарға мен түлкі»
Ч.Валиханов. Ғалым, зерттеуші, саяхатшы, этнограф суретші, географ. Қазақ әдебиетіне кең талдау жасап, жанрларға анықтама берген зерттеуші. Зерттеу еңбектері: “Жоңғария очерктері”, “Қазақтың халық поэзиясының формалары жөнінде”, “Ұлы жүз халықтарының аңызы” т.б
ІІ. Рус әдәбияти (рус тили муәллими қисқичә чүшәнчә бериду)
А.С.Пушкин. [link] е». Драмы: «Борис Годунов» , «Русалка» и др, стихи: «Я Вас любил», «Зимнее утро», «Узник», «Анчар» и др., сказки: «Сказка о царе Салтане», «Сказка о золотом петушке», «Сказка о золотой рыбке»
И.А.Крылов. русский писатель, баснописец. В 1809-43 создал более 200 басен. Басни: «Волк и ягненок», «Лебедь, Щука и Рак», «Стрекоза и Муравей», «Квартет»
В) ХІХ әсир әдәбиятиниң алаһидиликлирини һәр топ өзлири йезип, оқуп чиқиду.
Уйғур әдәбияти тарихида дәсләпки қетим “Ғериплар һекаяти” намлиқ “Хәмсә” динму көп дастанлар топлими пәйда болди.
Уйғур әдәбияти хәлиқ турмушини һәққаний көрситидиған реалистик әсәрләр билән толуқтурулди.
Бу дәвирдә уйғур язма әдәбиятида сатира жанри тәрәққий әтти.
ІV. Бәкитиш. Рефлексия стадияси. Альтернативлиқ тест
Қоюн дәптәр. Оқуғучилар ХІХ әсирдики вәкилләргә хәт язиду V. Йәкүнләш.
Бир-бириниң пикрини баһалайду.
VІ. Өйгә тапшурма вә баһалаш
1. 178-180- бәтләрни оқуш, сөзләш 2. Қошумчә мәлуматлар тепиш
