Сергей Бакизович Пюрбю
«Идегелдиг манаашкын»
Темазы: Сергей Бакизович Пюрбю. Шулуглел «Чечек».
Сорулгазы:
Өөредиглиг:
Чогаалчының чогаадыкчы ажыл-ижин, шүлүглелдиң бирги кезээн катаптадып, ийиги кезээниң кол утказын сайгартып өөредири.
Сайзырадыглыг:
Уругларның аас болгаш бижимел чугаазын янзы-бүрү чогаадыкчы ажылдар таварыштыр сайзырадыр.
Кижизидиглиг:
Чогаалдың кол маадырларынга даянып алгаш, мозулуг аажы-чанга уругларны кижизидер.
Дерилгези: пазл, интерактивтиг самбыра, компьютер, проектор
Ажыглаан арга-методтар: беседа, дилеп-тыварының
Ажыглаан технологиялар: шүгүмчүлелдиг боданыышкын технологиязының чамдык хевирлери: кластер, таблица (чүнү билип алыксадым, чүнү билип алдым, чүнү билбедим)
Кичээлдиң планы:
Организастыг кезээ
Чаа билиглиг болурун чидиглендирери
1) онаалга хынаары;
а) тест-биле ажыл;
б) сайгарылга-биле ажыл;
в) пазл-биле ажыл.
Чаа билиглерниң ажыдыышкыны.
а) башкының сөзү;
б) словарь-биле ажыл;
в) ном-биле ажыл.
Кичээлдиң быжыглаашкын кезээ.
а) кластер-биле ажыл;
б) кижизидикчи ажыл;
в) оюн - «Смс чагаа».
Түңнел. Уругларның теманы кайы-хире билип алганы.
Онаалга бээри.
Кичээдиң чорудуу
Организастыг кезээ
Башкы: - Амыр-ла, уруглар!
Өөреникчилер:- Амыр-ла, амыр!
Башкы: -Оожум олуттарыңарже саадаңар!
Чаа билиглиг болурун чидиглендирери
1) онаалга хынаары
а) тест-биле ажыл
Чогаалчының чогаадыкчы намдары, ажыл-ижинге болгаш шүлүглелдиң бирги кезээнге хамаарышкан айтырыглар. (слайд 1)
Тыва улустуң алдар-сураглыг шүлүкчүзү Сергей Бакизович Пюрбю каш чылда төрүттүнгенил?
А) 1901
Б) 1913
В) 1906
Г) 1917
2. Чогаалчы каяа төрүттүнгенил?
А) Өвүрнүң Торгалыгга
Б) Каа-Хемниң Мергенге
В)Тожунуң Арбыкка
Г) Улуг-Хемниң Эжимге
3. Чогаалчы эртем-билигниң бедик чадазын чедип алыр дээш, кайы хоорайже өөренип чоруптарыл?
А) Москва
Б) Ленинград
В) Кызыл
Г) Улан-Удэ
4. Чогаалчының баштайгы үнген номунуң ады?
А) «Акымга»
Б) «Аныяк чогаалчыларга дуза»
В) «Төрээн черим»
Г) «Чарылбазым чалыы назын»
5. Чогаал ажылын каш чылда эгелээн?
А) 1933
Б) 1936
В)1940
Г) 1953
6. «Чечек» деп шүлүглелди орус кайы чогаал-биле дөмейлеп бижээнил?
А) М.Лермонтовтуң «Мцыри»
Б) А. Пушкинниң «Полтава»
В) А.Пушкинниң «Евгений Онегин»
Г) А.Твардовский «Василий Тёркин»
7. «Чечек» деп шүлүглелдиң строфалары каш одуруглугул?
А) 12
Б)14
В) 16
Г) 18
8. Шүлүглелде кым деп маадырның чугаазы-дыр?
«Аъдым чиген коккарактың
Азыг дижин сыккан болза,
Адам каккан дүжүметтиң
Ала караан дешкен болза
Октуг-боолуг, адаан алыр
Оолдар ам-даа төрүттүнмээн,
Кончуумну…»
деп, кылыктанып, хомудалы хайнып чораан.
А) Чечек
Б) Мерген
В) Хая ашак
г) Кара-Кадай
9. Дүрзүң-Мээрең деп кымыл?
А) байның оглу
Б) суму чагырыкчызы
10. Чеди-Тейге ырлап оргаш, Чечек кымга ужурашканыл?
А) Хая ашакка
Б) Дүрзүң-Мээреңге
В) Мергенге
Г) Мөңзүүлеге
Тестиниң шын харыылары: 1-б, 2-г, 3-б, 4-б, 5-а,6-в, 7-в, 8-в, в, 10-в
Башкы уругларның кылган ажылын хынааш, дораан түңнелин үндүрер.
Башкы: - Ам 1-ги кезээниң кыска утказын сайгарыптаалыңар, уруглар.
б) сайгарылга-биле ажыл
Шүлүглелдиң I-ги кезээн сайгарар. Башкы уругларга самбырада «Чечек» деп шүлүглелдиң 1-ги кезээниң сюжеттиг шугумун тургускан. Уруглар ооң тайылбырын бээр. (слайд2)
Чечектиң өскүс калганы. (Чечек кара чажындан ада-иезиниң эргелиг, чассыг төлү турган, ооң ада-иези аарыг-хамчыкка туттургаш, чок болур. Чечек өскүс калыр. Хая ашак аңнап чорааш, Чечекти тып алыр.)
Дүрзүң-Мээрең - Хая ашак (Дүрзүң-Мээрең Хая ашактың оран-таңдызындан адып алган каш аңын хунаап, дужуметтерин ыдып тургаш хавырып аппаар. Оон чангыс аъдын Дүрзүң-Мээреңниң элчизи алгаш баар.)
Чечек – Мерген (Чечек өшкүлерин кадарып чорааш, Мерген-биле таныжып алыр. Чечектиң оожум-топтуг бүдүжүн кайгап, сонуургап турар. Мергенни Чечек байнын оглу деп бодаар.)
Мерген – Мөңзүүле (Ойтулааш болган черге Мөңзүүле биле Мерген Чечек дээш содаалажы бээрлер.)
Дүрзүң-Мээрең – Хая ашак (Дүрзүң-Мээрең Хая ашакка кара ажылдарын кылдырттыр дээш база Чечекти оглунга душтурар дээш чалаарга, Хая ашак баарындан ойталаан.)
Хая ашакты тудуп апарганы (Хая ашактың келбээнинге хорадааш, Дүрзүң-Мээрең Хая ашакты тудуп аппаар.)
Башкы: - Шүлүглелдиң 1-ги кезээниң кол утказын эки билип алган-дыр силер, уруглар, Эр-хейлер! Пазлдан тургузуптаалыңар.
___--------------------------------___________________-------------------------
(Уруглар пазлды тургузар, ында Чечектиң овур-хевири чуруттунган.)
в) пазл-биле ажыл.
Уруглар самбыра мурнунда астынган херээжен кижиниң чуруун көрүп тургаш, пазлды чыыр. Туңнелинде Чечектиң овур-хевири үнүп кээр. Тургузуп алган чурукту Чечектиң овур-хевиринге дөмейлеп, деңнээр. [pic]
Башкы: - Пазлдан Чечектиң овур-хевирин көрдүвус, Чечек кандыг кижи-дир, уруглар? (Чечек чараш, чажы узун, чаактары честек-кат дег кызыл, чойган ышкаш хөнү-сынныг, угаанныг, топтуг)
Башкы: - Шулуглелде Чечектиң аар-берге амыдыралын чуруп көргүскен. Улаштыр канчаар амыдыраарын шүлүглелдиң 2-ги кезээнден көрээлиңер.
Чаа билиглерниң ажыдыышкыны
а) башкының сөзү
Уруглар кыдырааштарын ажыткаш, ай-хүннү, теманы бижиир.
Башкы: - Чечек деп шүлүглелде революция мурнунда Тывага өскүс-чавыс ядыы уругнуң салым-чолун көргүскен деп эрткен кичээлде чугаалашкан бис. Ооң төлептиг аажы-чаңын, арыг-шынчызын, ынакшылын шүлүкчү тоожувушаан, араттарның ядыы-түреңги амыдыралын, байлар-биле демиселин чуруп көргүскен. Ынчангаш бо кичээлде чүнү канчаар-дыр бис, уруглар?
Өөреникчи: - Шүлүглеливистиң 2-ги кезээнде кандыг болуушкуннар болуп турарын көөр бис.
Башкы: - Эр-хейлер, уруглар! Шулуглелче кирерде, словарьлыг сөстер-биле ажылдаптаалыңар.
б) словарь-биле ажыл.
Өөреникчилер самбырада сөстерни номчуур, билбес сөстерин башкы тайылбырлааш, кыдырааштарынга бижиттирер.
Эриидел-шаажылал – амы-тынныг кижини хилинчектээри
Шуулган, чыыш – чон чыглыр чер
Килең – кижиниң хомудаан, муңгараан ишти-хөңнү
Бардам - каржы
Башкы: - Шупту идепкейлиг, аянныг шүлүглелди номчуулуңар.
в) ном-биле ажыл.
Арын 117-183.
Эге бүрүзүн уруглар илчирбелей номчуур, утказын сайгарар.
Чүнүң дугайында бижээнин уруглар боттары чугаалаар.
1-ги өөреникчи: - Шүлүглелдиң 2-ги кезээнде, Хая ашакты Дүрзүң-Мээреңниң арат-чоннуң мурунунга шаажылап турарын, ону чызаан черинче хүлээш чорудуптарга, ооң сураа-даа дыңналбастай бээр. Кара-Кадай биле Чечектиң Хая ашактың чедип кээринге идегеп турарын көргүскен.
2-ги өөреникчи: Ойтулааш болган черге Чечек сагыш-сеткилин ажыдып ырлап турар. Аңаа Мөңзүүле чедип келир, ол Чечек-биле маргыжып турар.
3-ку өөреникчи: - Ойтулааш болган черге Мерген озалдап чедип келирге, Чечек чок болур. Аңаа Мөңзүүлениң аъдын танып каар. Мөңзүүле-биле содаалажып, маргыжарлар.
Башкы: - Эр-хейлер, уруглар! Бо номчаан эгелеривисти түңнептээлиңер, аңаа кандыг ат берип болур бис?
Өөреникчи: – Номчаан эгелеривисте, Хая ашакты Дүрзүң-Мээрең шаажылааш, чызаан черинче чоргузуптарга сураг болур. Чечек биле Кара-Кадай Хая ашактың чедип келиринге идегеп турар. Чечек чеже-даа муңгарап-муңчулуп турар болза, ол муңгаралга алыспайн, идегелин оксунмайн, эш-өөрүнүң аразынга ойтулааштаан черге чедип келгеш, сагыш-сеткилин ажыдып, уян үнү-биле ырлап турар. Ынчангаш бо эгелерни «Идегелдиг манаашкын» деп адаар болза таарымчалыг.
Башкы: - Эр-хейлер!
Ынчаарга Чечекти долгандыр кандыг овур-хевирлер турар-дыр, көрээлиңер, уруглар.
IV. Кичээлдиң быжыглаашкын кезээ.
а) кластер-биле ажыл.
Өөренген теманың дүлгүүр сөзүн самбыраның ортузунга бижиир - ЧЕЧЕК
Башкы: - Чечекти долгандыр турар овур-хевирлер кымнарыл? (Хая, Кара-Кадай, Мерген, Мөңзүүле, Дүрзүң-Мээрең, дүжүметтер)
Башкы: - Таарымчалыг, таарымча чок маадырлар кымнарыл? (Хая, Кара-Кадай, Мерген – таарымчалыг маадырлар, Мөңзүүле, Дүрзүң-Мээрең, дүжүметтер- таарымча чок маадырлар).
Башкы: - Овур-хевирлерниң таарымчалыг, таарымча чогун көрдүвүс, маадырларга кандыг түңнел кылыр болза экил? (Чечек - Мөңзүүле, Дүрзүң-Мээрең, дүжүметтерден оваарнып чоруур болза эки. А чоок кижилери-биле эдержип, харылзажып, тиилелгеже ам-даа чүткүүр болза эки).
Башкы: Шүлүглелдиң кол маадырлары кымнарыл? (Чечек, Мерген)
Чүге чогаалчы маадырларның аттарын Чечек биле Мерген деп алган деп бодаар силер? (Чечек – четчип бышкан үнүш-биле дөмей, чечек ышкаш чараш, Мерген – угаанныг, биче сеткилдиг, күзээнин чедип алыр, мерген уганныг)
б) кижизидикчи ажыл.
Чечекке даянып алгаш, уругларны кижизидер, амыдырал-биле холбаар.
Башкы: - Чечек кандыг маадыр-дыр уруглар, бистиң аравыста Чечек ышкаш аажы-чаңныг кижилер бар бе? (Быжыг туруштуг, топтуг, бүдүштүг, улугларның чугаазын дыңнап, оларны хүндүлеп чоруур, Чечек ышкаш кара-чажындан өскүс арткан бичии чаштар база бар, ынчалза-даа оларны чоок төрелдери карактап өстүрүп чоруур.)
Башкы: - Чечекке арга-сумеден кадып, смс чагаадан бижиилиңер, уруглар!
в) оюн – «смс чагаа». (Слайд№2)
Уруглар кыдырааштарынга Чечекче кыска чагаа бижиир.
Чижээ: Чечек, канчап тур сен? Бергелерге черле торулба! Ачаң чедип келир, идегелиң ышкынма!:)))
Күзелдиг өөреникчилер бижээн чагааларын эштеринге номчуп бээр, самбырада телефон дугаарынче чортур: 84443339955.
Түңнел. Уругларның теманы кайы-хире билип алганы.
Башкы: -Бөгүнгү кичээлден чүнү билип алдыңар, уруглар?
1-ги өөренички: - Чечектиң ачазын эриидээш, чызаан черинче чоргузуптарын база ойтулаашка Мөңзүүлениң Чечекке сеткилин сөглеп турарын,ол ышкаш Мөңзүүле биле Мергенниң аразында үскүлежиишикинин көргүскен. Чечек Хая ашактың дедир чанып кээрин улуг идегел-биле манап турар.
2-ги өөреникчи: - Чогаалда таарымчалыг болгаш таарымча чок маадырлар барын билип алган бис.
3-кү өөрекникчи: - Чечектиң бергелерге торулбайн, бурунгаар көрүштүг чуртталгазын көргүскен.
Башкы: - Эр хейлер, уруглар! Кончуг эки билип алган-дыр силер.
Демдек салыры. Кичээлге идепкейлиг харыылаан уруглар бот-боттарын үнелеп, демдектерни салыр.
Кым бөгүнгү кичээлге «5» деп демдекке ажылдаан мен деп бодап турарыл, кызыл өңнүг карточканы көдүрер;
Кым бөгүнгү кичээлде «4»-ке ажылдаан мен деп бодап турарыл көк өңнүг картчоканы көдүрер;
«3» деп демдекке кым бодун үнелеп турарыл, ногаан карточканы көдүрер;
А кым келир кичээлде ам-даа эки ажылдаар мен, демдээм эдип алыр мен деп бодап турарыл, ак өңнүг карточканы көдүрер.
Башкы карочкаларның аайы-биле өөреникчилерге демдектерни салыр.
Онаалга бээри.
2-ги кезээн төндүр номчуур, таблица долдурар.(Слайд№2)
