Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Оңтүстік Қазақстан облысының білім басқармасы
Ә. Қастеев атындағы Оңтүстік Қазақстан өнер және дизайн колледжі
«Сәндік қолданбалы өнер және халықтық кәсіпшілік»
циклдық комиссиясы
Өндірістік оқыту пәні бойынша
Әдістемелік нұсқау
Тақырыбы:
«Былғарыдан кітап мұқабасын көркемдеп
өңдеу технолгиясы»
Арнай пән оқытушысы: Сүлейменов Қуаныш Оралович
Шымкент -2013 жыл.
Орындаған:
Арнайы пән оқытушысы
СҮЛЕЙМЕНОВ ҚУАНЫШ ОРАЛОВИЧ
былғарыны көркемдеп өңдеу тәсілдері.
(әдістемелік нұсқау) - Ә.ҚАСТЕЕВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨНЕР ЖӘНЕ ДИЗАЙН КОЛЛЕДЖІНІҢ БЫЛҒАРЫНЫ КӨРКЕМДЕП ӨҢДЕУ СУРЕТ ШЕБЕРІ
мамандығына арналған – 2013 желтоқсан, 15 бет.
Дәстүрлі қазақ халқының өнерін дамыту және оны жеткілікті меңгеру, әлемдік өнер тәжірибелерінің негізгі бастысын оқып үйрену, сол тәжірибелердің негізінде пайда болған өзіндік әдіс-тәсілдерді жас шеберлерге жеткізу барысында қосқан үлесімізді көрсету болып табылады.
Сонымен қатар сәндік қолданбалы өнер саласындағы былғарыны көркемдеп өңдеу барысында жаңа технологияларды пайдалану.
Пікір берушілер:
Циклдың аға оқытушысы –Желдібаев Әшірбек Досбергенвич,
Базарбаев Жеңісәлі Бабақұлович.
«Сәндік қолданбалы өнер және халықтық кәсіпшілік» циклдық комиссиясының мәжілісінде талқыланып қаралған
Циклдық комиссия төрағасы: Қ.О.Сүлейменов
Хаттама №___ , « ___» __________2013 жыл.
Әдістемелік кеңестің мәжілісінде бекітілген.
Хаттама №___ , « ___» __________2013 жыл.
Әдістемелік нұсқаудың жоспары
Әдістемелік нұсқаудың мақсаты.
Былғарыдан кітап мұқабасын көркемдеп өңдеу.
Құрал-жабдықтар және қосымша қажеттіліктер.
Кітапша бетін даярлау.
Тәсілдер.
Қағазбен жұмыс.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
«Былғарыдан кітап мұқабасын көркемдеп өңдеу технологиясы»
Мақсаты: Қазақтың дәстүрлі қолөнері бұйымдарын жасаудың әдіс амалдарын меңгеру, эстетикалық талғамдарын арттыру.
Әдістемелік нұсқау
Оқытушы дәстүрлі қолөнерде былғарыдан жасалатын бұйымдардың құндылықтық қасиеттері, табиғи түр сипаты жайлы сипаттама береді. Оның дәстүрлі технологияда дамытудың жолдарын сабақтастыра отырып, білім алушыларға өзіндік тапсырма беру арқылы меңгертеді. Қазақтың дәстүрлі қолөнерінде былғарыдан көптеген бұйымдар жасалады. Мысалы, былғары шеберлері, мал терісін өңдеп, оны үй тұрмсында пайдаануды ертеден –ақ игерген, киіз үй жасауда, торсықтың неше түрлері, саба, таспа тіліп онымен тігу әдістерін, киімдер де тіккен.
Былғарыдан ойылар оюдың да өзінді әдіс тәсілдеріне байланысты түрлері де болған.
Ал қазір ат әбзелдері, белдіктер, т.б. ұлттық бұйымдар жоғары деңгейде жасалып дүние жүзіне әйгілі болып отыр. Сол бұйымдарды өзіне тән технологияларын пайдаланып жасау үшін жастар тәрбиесінекөп көңіл бөлінуде. Осы ұсынып отырған әдістемелік нұсқау соның кішкене бір бөлігі болады деп есептеймін.
Қолөнер шеберлеріне өте бай қазақ халқының тұрмыстық өмірге қажетті бұйымдары дерлік шебер қолдарынан шыққан. Бұйымдарды істеуде қолөнерші асқан шеберлікпен әрлендіріп, оның пайдалы жақтарын қарастырған.
Олар әрі тиімді, әрі ұзаққа шыдайтын қазақ қолөнерінен шыққан бұйымдар болып табылады. Атап айтсақ торсық, көнек, саба, ер-тұрман, кесеқап т.б. Осы сияқты бұйымдар осы уақытқа дейін тұрмыстық жағдайда өз қажеттіліктерін жойған жоқ. Мысалы төрінде домбыра мен қамшы ілмеген қазақ үйі кемде-кем.
Шебер қолдарынан шыққан заттар, тіпті бірнеше ғасырлардан кейін, қалпын жоғалтпаған күйі жер асты қазбаларынан баршамызға аян. Ата-бабаларымыздың қолы тиген осынау қолөнер бұйымдарын бүгінде ғалымдар жан-жақты зерттеу үстінде.
Қазақ халқының қолөнер табиғатын жан-жақты этнографилық тұрғыда зерттеудің ғылым үшін де, өмірлік тәжірибе үшін де маңызы зор. Өйткені қазақтың қолөнері жалпы халық мәдениетінің ішіндегі негізгі салаларының бірі. Халық қолөнер дәстүрін мәпелеп сақтау және олардың сан алуан салаларын қазіргі жағдайда шығармашылық түрде дамытумәселесіне ұдайы көңіл бөліп келеді. Сол қолөнер бұйымдарын жасайтын шикізаттың бірі –былғары.
Былғары – мал терілерін химиялық және механикалық әдістермен өңдеу арқылы алынатын материал. Одан аяқкиім, сырт киім, айыл-тұрман, галантерия, техникалық бұйымдар т.б жасалынады. Соның бірі жазу кітапшасының сыртын былғарымен қаптап безендіру. Кітапшаны былғарымен безендіру-қай жағынан болса да тиімді. Біріншіден, кітапша әдемі көрінсе, сонымен қатар кітапша өзінің қалпын ұзақ сақтайды.
Жазу кітапшасының сыртын былғарымен қаптап безендіру барысында қандай құрал-жабдықтар,сондай-ақ өзге заттарды қосып қалай көркемдеу әдісін пайдаланып жасалатындығы жайында мынадай мағлұмат атап өтсек болады.
1. Былғарыдан кітап мұқабасын көркемдеп өңдеу.
Көркемдеп өңдеу үшін көбіне өсімдіктер көмегімен иленген бығарылар пайдаланады. Былғарының су сіңіріп алатын созылмалы тығыз үстіңгі қабаты
көркем өңдеудің әр алуан түрлері гравирлеуді, ойып түсіруді сызықтың және
қол мөрін алтындату интарсия, батик т.б. пайдалануға мүмкіндік береді.
0,8-1,2мм қалындықтағы былғарыны гравирлеу, сызықтық және қол мөрі
[link] [pic] (6- сурет).
Былғарының көркем өңдеуде сызғыштарды төмендегідей әр алуан түрлері пайдаланылады.
Әр алуан материалдарды және милиметрлік бөлуде өлшеуге арналған сияқты картондарды кесуге арналған ұзындығы 80-100 см,ені 3-4 см, жуандығы 2мм ағаштан және пластмассадан жасалған сызғыштар.
Өсімдіктердің көмегімен иленген былғарымен жұмыс жасауға арналған ағаштан және металлдан жасалған құрал-жабдықтар былғарының үстіңгі дымқыл, ылғалды қабатына дақ қалдырады.
Тіке ұшты –былғарыны, қағазды және картонды кесуге арналған металл бұрыштықтар.
3. Кітапша бетін даярлау.
Тұтас былғары түптеудегі жазба кітапша мынадай бөлшектер тұрады: Кітапшаның былғары мұқабасы, екі картон жақтар мен қондырмалардан тұрады.
[pic] [pic] (7-сурет)
Кітапша сыртын былғарымен бедерлеп ою барысында, мына төменгі тохнологиялық орындалу кезеңдерімен жоспарлауға болады.
Эскиздер жасау.
Картондар кесу.
Картонға ою түсіру.
Картонды бедерлеп ою.
Былғарыны пішу және жұқарту.
Жақтарды былғарымен жабу.
Сәндеу.
Дайын болған мұқаба ішіне парақ беттерін орналастыру.
Бояу жұмыстарын жүргізу.
[pic] 8 а,б,в -суреттер
Енді осы кезеңдер бойынша жеке –жеке тоқталайық. Қандай жағдайда болсын заттарды жасау алдында міндетті түрде эскидері болуы тиіс. Сол сияқты жазу кітапшасын былғарымен қаптап безендіру барысында, ең бірінші өзіне тән эскизі болады. Бұл эскизде заттардың өлшемдері, кіші бөлшектері, былғарыға ою басу технологиясы,сонымен қатар сол былғарының түр-түсін анықтап алған жөн. Былғарыны безендірудің түрлеріне келер болсақ оның мынандай түрлері бар:
-арнайы прессте басу,
-бедерлеп ою,
-былғары бетін арнайы аппаратқа күйдіріп безендіру,
-алтындату,
-аппликация жасау т.б.
Енді осы безендіру жолдарының , былғарыны бедерлеп ою түрін қалай жасауды төмендегідей атап өтуге болады.
Жоғарыда айтып өткеніміздей бедерлеп ою барысында алдымен қағазға бірнеше эскиздер жасаймыз. Эскизде жасалатын заттың ыңғайлы, әдемі, көптеп жасап шығаруға жарамды жағын қарастырған жөн. Табылған эскизді планшетке көшіріп сызып алғаннан кейінүоның түр-түсін анықтап бояу қажет. Бояу кезінде бояудың өзіне тән бірнеше жолдары бар. Әрине, ол барынша ұқыптылықтарды, тазалықты қажет етеді, ең алдымен акварельдегі белгіленген бояу түрлерін алып су қосып дайындап аламыз. Енді бояудың қылқаламның көмегімен планшеттегі эскиздің үстін толық бояймыз. Бояуды кептіріп осы жолмен бірнеше рет бояп, оның былғарыға дайындалғвн бедерлі ою екенін көрсетіп жарық көлеңкесін анықтау қажет.(1- сурет)
Әрі қарай осы табылған эскиз бойынша жазу кітапшасының мұқабасына арнап картонда кесіледі. Ол картондарды, темір сызғызтарды қоя отырып арнайы кескіш құралмен белгілеп кесеміз. Картондарды бір-бірімен беттестіре желімдейміз. Желімденген картонды бастырып қою қажет. Дайын болған картон бетін эскизді арнайы жасалған жасалған құралдар көмегімен ою керек. Кескіш құрал пышақ болғандықтан жұмыс кезінде барынша сақ болғвн жөн. (2-сурет)
Былғарыны көркем өңдеу кезінде қолданылатын саптардың барлығы әрқашан таза және тәртіпті сақтау қажет, өйткені аспаптардағы кепкен желім дақтарының белгілерін былғары бетінде мүмкін емес.
Былғарыны көркемдеп өңдеу кезінде кейбір қалың былғарыны жұқартуға тура келеді. Былғары бұйымдарды жұқартуды былғарының астыңғы жағынан бастайды. Мұны арнайы жүзі бір жағынан өткірленген жұқартқыш пышақтардың көмегімен жасайды. Былғары кіші бөлшекті тас плитаға(тақтайша) былғарының астыңғы жағын жоғарыға қаратып қояды. Болмаса тегіс ағаш тақтайда да жұмыс жасауға болады. Бөлшек шетін 20 мм-ге жуық ендікте жұқартады. Кесу кезінде пышақ өзіңнен сыртқа қарай бвғытталуы тиіс. Былғарының қалыңдығын осылайша жартылай, ал қажет болса қағаздың қалыңдығына дейін жұқартуға болады.
Егер былғары жуан болса сәндеу және қабықшаны ою орындарын да жұқарту қажет. Ойып түсіруден өңделген жерлерін үстіңгі бетінен жұқартады. Жұқарту өткір пышақпен орындалады.
Былғарыны жұқарту кезі дағдыны қажет етеді. Жұмыс кезінде былғарыны кесудің және былғары қабатын кіші бөлшек шеттерінің жуандығы бірдей болатындай етіп кесу маңызды.
Былғарыны пішу кітапты тұтастай былғарымен түптеу үшін былғарыны қондырмамен жақтарды жауып тұратындай және жақтардың жиектерін 2см асып тұратындай шамадағы көлемде былғары кесіп алады. (3-сурет)
Ойылған картон жақтарды пішілген былғарыға қоя отырып бірінші кезекте мұқабаның алдыңғы бедерлеп ойылған бетін желімдеп, былғары сыртынан стекпен басып оюды сәнді етіп шығарамыз.(4 а сурет). Екінші кезекте жоғары және төменгі бос жерлерді, бұрыштарды сонымен қатар бүйірлік бос жерлерді орап желімдейді.
[pic] [pic] [pic] [pic]
[pic] [pic] [pic] [pic] [pic]
[pic] [pic]
[pic] [pic]
[pic] [pic]
[pic] [pic]
[pic] [pic]
[pic] [pic]
[pic] [pic]
[pic] [pic]
[pic] [pic]
[pic] [pic]
4. Тәсілдер.
Бұрыштарды реттеудің бірнеше тәсілдері бар.
1.Тәсіл (8а сурет)
Былғарымен қаптағаннан кейін дөңес пайда болмас үшін жақтардың бұрыштарын бір жағына қиғашынан кеседі.
Жақтар бұрышынан 3-4мм қалдыра отырып, былғары мұқаба бұрыштарын қырқады.
Жоғарғы және төменгі жиектерін орайды.
Бұрыш басындағы қатпарларды тегістейді.
Бүйірлік жиегін орайды.
2.Тәсіл (8бсурет)
1. Картон жақтардың бұрыштарын тік сызықта қырқады.
2. Жуан былғарыны қолдану, жағдайында былғары бұрыштарын
дөңгелектейді.
3. Барлық жиектерін орайды.
4. Жинақтауға арналған стекпен немесе пышақ ұшының көмегімен
бұрыштарды пішінге келтіреді.
3.Тәсіл (8 в сурет)
1. Жақтар жиегінің айналасындағы былғары жиектерінің барлығын иеді.
2. Жиектерді стекпен үйкейді, мұның нәтижесінді вертикальді қатпар пайда
болады.
3. Қайшымен бұл қатпарды қырқады.
4. Жиектерді бірінің үстіне бірін қоя отырып тегістеп үйкейді.
5. Дайын болған мұқаба ішіне бет қағаздарын орналастыру керек.
5. Қағазбен жұмыс.
Қағаздарды майыстыру. Майыстыру қағаздарды бір немесе бірнеше рет ию болып табылады. Қағаздың иілген жері нығыз басылып игенннен кейін парақ шеттері дұрыс түсуін қадағалау қажет. Ию үлкен және сұқ саусақтар арқылы ұстайтын стектер көмегімен жүргізіледі. Стек барлық уақытта таза болуы тиіс және қағазға мыж түсіретіндей тым өткір болмауы тиіс.
Қағаз шеттерін тегістеу. Бұл жұмыс қағаз шеттерін немесе иілген дәптерлерді тегістеу үшін қажет қағаздарды екі қолмен ұстайды, үлкен саусақтар үстіңгі жақта тұруы тиіс, ал қалғандары төменнен табылады. Оның төменгі жағын осылай ұстап тұрып үстелге ұрады. Соққы кезінде жеке парақтар басқалармен бірдей тегістелуі үшін саусақтарды босаң ұстау қажет, барлық парақтардың төменгі жағы тегістелгенше жұмысты қайталай береді. Осылайша қағаздың барлық шетін тегістеп шығады. Иілген дәптерлерді тігер алдында да осылай тегістейді.
Қазғаздарды берік үстелде өткір пышақпен кеседі. Қағаздың астына жуан тығыз қатты картон қояды. Барлық уақытта бір бағытта кесу қажет, әйтпесе пышақ ізі қиылысады және төселген қатты картон жарамсыз болып қалады. Кесу орнын жиі ауыстырып тұруы керек, пышақ бір орынға бірнеше рет түспеутиіс, өйткені төменгі парақтардың шеті тегіс болмай шығуы мүмкін.
Қағазды кесу кезінде металлдан жасалған сызғыш қолданылады. Пышақты оң қолға тікеленген сұқ саусақ пышаққа тіреліп тұратындай етіп ұстау керек. Сызғышты сол қолдың тікеленген сұқсаусақ пышаққа тіреліп тұратындай етіп ұстауы керек. Сызғышты сол қолдың тікеленген ортвншы, сұқ саусақ және бармақтармен қысып ұстайды. Сызғышты тіптен қатты қысып ұстауға болмайды. Өйткені ол сырғып кетуі мүмкін. Қағазды кесуді оның үстіңгі шетін бірнеше см жоғарыдан бастау керек. Бір парақты кесуде пышақты 1-2рет, ол жуан болса 10-15рет жүргізу жеткілікті.
Алғаш кескенде пышақты үстел бетінен 30-45 градус бұрышта ұстай отырып, абайлап жасайды. Егер де бұрышты тік ұстаса, онда қағаз жыртылатын болады. Пышақ қозғалысын тоқтатпау қажет, өйткені қисық кесілуі мүмкін. Осындай жолдармен кесілген қағаздарды біріктіре отырып, сол жақ шетін тігеміз.
Әрі қарай кітапшаны түптеудің соңғы кезеңі дайын болған парақтарды, былғарыдан жасалған кітапша сыртына қосып орнату болып табылады.
Жақ іштерін мұқият желімдеп, дайын болған парақтарды жабыстырамыз. Жабыстыру кезінде парақтар мен жиектері,бұрыштары бір-біріне сәйкес келуі керек.
Енді жақтар жақсы желімделуі үшін кітапша бетінің үстіне екі сағаттай уақыт аралығында бастырамыз.
Толық кепкеннен кейін кітапты босатады және түптеу сапасын толығымен тексереді. Осылайша туптеуден кейін, соңында кітапша бетін лактеу немесе балауыз жағу, дақтарын тазалау жұмыстары жүргізіледі.
Жалпы, қорыта айтсақ, қазақ халқының қолөнер шеберлері былғарыдан әртүрлі бұйымдар жасайтын болған. Олар үй шаруашылығына өте керек болғандықтан көптеп жаслатын. Мысалы: торсық, аяққап, сондай-ақ ат әбзелдері, етік т.б. заттар сындас күнделікті тұрмыс қажеттіліктері. Заманымыздың өзгеруіне яғни даму сатылауына байланысты қазақ шеберлері өздерінің істейтін бұйымдарын әрқалай етіп дамытып, әсемдеп безендіре білді. Сондай кезеңде туындаған бұйымдардың бірі кітапша сыртын әсемдеп безендіру.Безендіру барысындаәртүрлі әдістер қолданылады, мысалы, тастардан көздер де қоюға болады. Ол да қолөнер шеберінің өзінше әсемдеуіне жатады. Әртүрлі етіп әсемдеуге болатын кітапша сырты бүгінде дамып, шебер қолдан шыққан былғары кітапша сырты бүгінде халық мүдделеріне жарап, сұранысқа ие болып жатыр.
Былғарымен жасалған кітап сыртын қалай жасауды оқырман қауым, соның ішінде жас шеберлер оқып өз игіліктеріне жаратса құба-құп. Өз жұмыстарын дамытып, былғарымен әртүрлі түрде кітапшалар сыртын безендіре жасап, өз шеберліктерін әрі қарай өркендетсін деген ниетпен осы әдістемелік нұсқау жазылды.
6. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Х. Махмутова «Текстиль и кожа» Москва -2011ж
Д. Шоқпаров «Қазақтың қолданбалы қол өнері»
Алматы кітап -2002ж
3. Ө. Жәнібеков «Жаңғырық» Алматы -1991ж
4. В. Пушкина «Кожа практическое рукаводство» М-2003ж
5. Е.П.Клюмов , К.К.Кирмов,К.К.Реймов,К.Суматовой
«Технология художественных изделий из кожи».М-1982ж
6. Э.Н. Литвинец «Сделай сам» Москва -1991ж
16
